Bloque 7. As persoas e a saúde. Promoción da saúde

Transcrição

1 Educación secundaria para persoas adultas Ámbito científico tecnolóxico Educación a distancia semipresencial Módulo 4 Bloque 7. As persoas e a saúde. Promoción da saúde Unidade didáctica 1. A organización do corpo humano: nutrición, saúde e doenza.importancia da actividade física 1

2 Índice 1. Introdución Descrición da unidade didáctica Coñecementos previos Obxectivos Secuencia de contidos e actividades Niveis de organización do corpo humano Os tecidos humanos Os órganos humanos Os sistemas e aparellos humanos O organismo: funcións vitais A función de nutrición O aparello dixestivo O aparello respiratorio O aparello circulatorio O aparello excretor Alimentación e nutrición Tipos de nutrientes Clasificación dos alimentos Necesidades enerxéticas Dietas Doenzas relacionadas cunha alimentación incorrecta O que debemos saber como consumidores Saúde e doenza Definición e clasificación Doenzas infecciosas Defensas do organismo fronte a infección Prevención e tratamento das doenzas infecciosas O transplante de órganos A actividade física O quecemento físico A condición física Posturas do corpo Resumo de contidos Actividades complementarias Exercicios de autoavaliación Solucionarios Solucións das actividades propostas Solucións das actividades complementarias Solucións dos exercicios de autoavaliación Glosario Bibliografía e recursos

3 1. Introdución 1.1 Descrición da unidade didáctica Na primeira parte descríbense brevemente os niveis de organización bióticos (exclusivos dos seres vivos) dun ser pluricelular, desde a célula ata os sistemas e os aparellos. Na segunda desenvólvese a función de nutrición coa descrición dos catro aparellos implicados: dixestivo, respiratorio, circulatorio e excretor. Na terceira, estudamos a nutrición e a alimentación, en aspectos como os alimentos e os nutrientes, a dieta equilibrada e os trastornos alimentarios. Na cuarta abórdanse a saúde e a doenza, procurando os factores que as determinan e que as condicionan, e os medios para loitar contra as doenzas, nomeadamente as infecciosas. Remátase cunha mención ao transplante de órganos. Na quinta e derradeira complétase o control das doenzas e a saúde coa exposición da conveniencia da práctica do exercicio físico e do mantemento de posicións adecuadas do corpo. 1.2 Coñecementos previos As células humanas presentan membrana, citoplasma e un núcleo. As células presentan unha determinada forma segundo a función que desempeñan. As células do mesmo tipo agrúpanse para formar un tecido que desempeña un traballo concreto. Un órgano está formado por un conxunto de tecidos con capacidade para realizaren unha función nova que cada un non podería realizar por separado. Os aparellos son conxuntos de órganos moi distintos, que actúan de xeito coordinado realizando unha función. Existen catro aparellos que interveñen na función de nutrición: dixestivo, respiratorio, circulatorio e excretor 1.3 Obxectivos Identificar a crecente complexidade na organización interna dun organismo pluricelular como un medio eficaz de realizar as funcións básicas para o mantemento da vida. Definir tecido, órgano, aparello e sistema; coñecer exemplos de cada un e as funcións que realizan. Diferenciar alimentación de nutrición. Coñecer os principais nutrientes e alimentos. Utilizar táboas de composición nutricional dos alimentos para elaborar unha dieta equilibrada segundo a idade, o peso, a actividade e o sexo de cada persoa. 3

4 Coñecer as principais doenzas relacionadas coa alimentación e a nutrición. Fomentar a conciencia crítica en relación cos produtos alimentarios naturais e propios da estación fronte aos industriais e a comida lixo, e aceptar que non debemos comer só o que nos gusta, senón que a dieta debe estar equilibrada en nutrientes. Rexeitar o consumismo alimentario absurdo provocado pola publicidade. Entender que a saúde non é só a ausencia de doenza. Coñecer os factores que condicionan a saúde, e valoralos criticamente. Identificar as doenzas e os seus tipos. Diferenciar as doenzas infecciosas das non infecciosas. Valorar a conveniencia de realizar algunha actividade física, independentemente da idade, seguindo as pautas adecuadas de quecemento previo e de mantemento de posturas do corpo axeitadas ao estarmos sentados, camiñando, facendo esforzos, etc. 4

5 2. Secuencia de contidos e actividades 2.1 Niveis de organización do corpo humano Ao longo do lento proceso da evolución biolóxica, a materia viva organizouse desde os estados máis simples (chamados niveis abióticos) ata outros máis complexos chamados niveis bióticos, exclusivos dos seres vivos. Os seres humanos estamos organizados en niveis de complexidade crecente ata a categoría de organismo e cada nivel contén os compoñentes dos niveis precedentes. Niveis abióticos Nivel atómico Os átomos son as unidades máis sinxelas da materia. Neste nivel inclúense os elementos químicos que forman parte dos seres vivos, por exemplo: carbono, osíxeno, hidróxeno, nitróxeno, etc. Nivel molecular As moléculas están formadas pola agrupación de átomos; estas poden ser moi simples, como o auga, H2O, que tamén forman parte da materia inerte, ou moléculas moi complexas propias dos seres vivos: proteínas, vitaminas, ácidos nucleicos,etc. A este nivel tamén pertencen os orgánulos celulares como as mitocondrias. Nivel celular A célula é a unidade vital dos seres vivos. Niveis bióticos Nivel organismo ou pluricelular As células asócianse para realizaren un traballo determinado e forman os tecidos: epitelial, muscular, nervioso,etc. Os tecidos agrúpanse en órganos con funcións específicas, por exemplo: corazón, riles, ovarios, pulmóns, etc. Un grupo de órganos que cooperan para exercer unha función vital forma un aparello ou sistema: dixestivo, excretor, locomotor, etc. Aparellos e sistemas colaboran en coordinación perfecta, e conforman o funcionamento do corpo humano. Actividade resolta Diferencie entre os niveis abióticos e bióticos dos seres humanos. Solución Os niveis abióticos son aqueles que conforman tanto a materia viva como a inerte, e abranguen o nivel atómico e molecular. Os niveis bióticos son exclusivos dos seres vivos. 5

6 2.1.1 Os tecidos humanos Os tecidos son agrupacións de células do mesmo tipo con capacidade para realizar unha función nova, que cada unha delas non podería realizar por separado. Os tecidos clasifícanse segundo a súa función nos seguintes tipos: Tecido epitelial Caracterízase por ter as células estreitamente unidas. Este tecido pode ser de revestimento e glandular. Revestimento. Recobre e protexe toda a superficie corporal, e os órganos e as cavidades internas do corpo: pel, vías respiratorias, vasos sanguíneos, etc. Glandular. Ten a función de secreción de substancias. Forma tres tipos de glándulas: Glándulas endocrinas: as substancias que producen son as hormonas, e vértense directamente ao sangue. Glándulas exocrinas: Liberan os seus produtos ao exterior do corpo (como as glándulas sudoríparas e sebáceas da pel) ou ao interior do tubo dixestivo como as glándulas gástricas, glándulas salivares e fígado. 6

7 Glándulas mixtas: Liberan substancias tanto ao sangue como ao tubo dixestivo. É o caso do páncreas, que libera a hormona insulina ao sangue e o zume pancreático ao intestino. Tecido conectivo Sostén e comunica uns tecidos con outros. Subdivídese nos seguintes: Conxuntivo. Forma estruturas como os tendóns. Adiposo. Almacena substancias enerxéticas (en forma de graxas). Cartilaxinoso. Constitúe a cartilaxe, que ten unha función de tipo esquelética pero con grande flexibilidade; atópase nas vías respiratorias, articulacións, etc. Óseo. Principal compoñente dos ósos, ten como función soster o corpo, darlle forma, protexer os órganos internos e colaborar cos movementos. Sanguíneo. Tecido moi especializado, cunha substancia intercelular líquida chamada plasma, e con compostos celulares: glóbulos brancos, glóbulos vermellos e plaquetas. O sangue ten como función o transporte de substancias, defensa do organismo, control de hemorraxias e a distribución da calor corporal. Tecido muscular Está especializado na contracción e, como consecuencia, no movemento. Conforma tanto a estrutura dos músculos (músculo estriado) como as paredes dos órganos internos (músculo liso) e o corazón (músculo cardíaco). Tecido nervioso Está formado por células especializadas (neuronas) en dar ordes e coordinar o funcionamento de todos os órganos. Actividade resolta Relacionar os tecidos coas correspondentes funcións, colocando cada letra na cuadrícula que lle corresponda: a Transmite ordes aos demais tecidos b Dálle forma a calquera órgano c É o esqueleto do nariz d É unha reserva de enerxía e É resistente porque posúe minerais f É flexible polo seu contido en coláxeno g Transporta gases e alimento polo corpo h Contráese rapidamente e de forma voluntaria b c d h e f a g Tecido epitelial Tecido cartilaxinoso Tecido adiposo Tecido muscular estriado Tecido óseo Tecido conxuntivo Tecido nervioso Tecido sanguíneo 7

8 Actividade proposta S1. Identifique os seguintes tecidos e indique a súa función: Os órganos humanos Un órgano está formado por un conxunto de tecidos con capacidade para realizar un traballo concreto, que cada un deles non podería realizar por separado. Algúns exemplos de órganos son os seguintes: Fígado Corazón Pulmóns Actividade proposta S2. Indique a que estrutura (molécula, orgánulo celular, célula, tecido ou órgano) corresponden os seguintes exemplos: glóbulo branco, bacteria, espermatozoide, proteína, mitocondria, estómago, ADN, sangue, ril, veas, músculos, estómago, fémur, glóbulo vermello, neurona, arterias Os sistemas e aparellos humanos Sistemas Os sistemas son conxuntos de órganos do mesmo tipo que realizan unha función similar. Hai catro sistemas: Esquelético. Os órganos que o constitúen son os ósos. A súa función é intervir na locomoción, participando conxuntamente co sistema muscular. 8

9 Nervioso. Os órganos que o constitúen forman, por unha banda, o sistema nervioso central (cerebro, cerebelo, bulbo raquídeo e medula espiñal), e por outra parte o sistema nervioso periférico, integrado polos nervios. Ten como función captar estímulos dos medios interno e externo, e producir unha resposta axeitada. Muscular. Está constituído polos músculos esqueléticos. Ten como función darlle movemento ao corpo. Endócrino ou hormonal. Fórmano as glándulas endócrinas. A súa función é coordinar todos os sistemas e aparellos corporais e producir respostas, mediante impulsos nerviosos e secreción de hormonas. Aparellos Son conxuntos de órganos moi distintos, que traballan de xeito coordinado realizando a mesma función. Distínguense cinco aparellos diferentes que son: Circulatorio. A súa función é o transporte de gases, nutrientes, hormonas e substancias de refugallo, tamén ten unha función de defensa. Está constituído polo corazón e os vasos sanguíneos. Respiratorio. A súa función é a entrada de aire no corpo e o intercambio de gases co sangue. Está formado polas vías respiratorias e os pulmóns. Dixestivo. A súa función é obter os nutrientes dos alimentos e levalos cara ao sangue. Está formado polo tubo dixestivo e as glándulas anexas (glándulas salivares, fígado e páncreas). Excretor. Ten como función eliminar do sangue as substancias de refugallo procedentes do metabolismo celular. Está formado polos riles e as vías urinarias. Reprodutor. A súa función é a supervivencia da especie. Presenta diferenzas notables dos órganos que o compoñen, entre os homes e as mulleres. Locomotor. Realiza a función do movemento e sustentación do corpo. Está formado polo sistema esquelético e o muscular O organismo: funcións vitais Un organismo é a unión de células, tecidos, órganos, sistemas e aparellos que, actuando coordinadamente, realizan con eficacia todas as funcións vitais. A enorme cantidade de actividades que desenvolve un organismo pódese reunir en tres grupos, que reciben o nome de funcións vitais. As funcións vitais do corpo humano son: Función de nutrición, mediante á cal o organismo obtén e aproveita os alimentos para repor a materia e enerxía perdidas. Na función de nutrición participan o aparello dixestivo, o aparello respiratorio, o aparello circulatorio e o aparello excretor. Función de relación, por medio da cal o organismo toma contacto co seu medio e reacciona ante as variacións deste. O aparello locomotor, o sistema nervioso e o conxunto de glándulas endócrinas que hai no corpo humano participan activamente na función de relación. Función de reprodución, grazas á cal o organismo dá lugar a outros semellantes a el e asegura o mantemento da especie. Esta función é realizada polo aparello reprodutor. 9

10 Actividades resoltas Indicamos os aparellos e os sistemas representados. Sistema endócrino Sistema esquelético Sistema muscular Sistema nervioso Aparello reprodutor Aparello circulatorio Aparello dixestivo Aparello excretor Aparello respiratorio Procuramos na unidade e definimos: célula, tecido, órgano, sistema, organismo. Célula Tecido Órgano Sistema Unidade vital dos seres vivos capaz de nutrirse, relacionarse e reproducirse. Agrupacións de células do mesmo tipo con capacidade para realizar unha función nova, que cada unha non podería realizar por separado. Conxunto de tecidos con capacidade para realizar un traballo concreto, que cada un non podería realizar por separado. Conxunto de órganos do mesmo tipo que realizan unha función similar. Organismo Individuo integrado (nos seres máis complexos) por un conxunto de sistemas. Actividade proposta S3. Indique a que aparellos ou sistemas pertencen os seguintes órganos: cerebro, músculos, corazón, óso, fígado, esófago, tiroide, testículos, vexiga, pulmón. 10

11 2.2 A función de nutrición A nutrición humana é un proceso no que interveñen catro aparellos: Aparello dixestivo: ocúpase da dixestión mecánica e química dos alimentos. Aparello respiratorio: capta osíxeno do aire necesario para a oxidación dos alimentos Aparello circulatorio: reparte a todas as células as substancias alimenticias que resultan da dixestión de alimentos e o osíxeno captado polo aparello respiratorio. Aparello excretor: ocúpase da micción, aínda que na excreción tamén colaboran o aparello dixestivo, coa defecación, e a pel, coa sudación O aparello dixestivo O aparello dixestivo consta de tubo dixestivo e glándulas dixestivas. Tubo dixestivo: está formado pola boca, a farinxe, o esófago, o estómago, o intestino delgado, o intestino groso e o ano. Glándulas dixestivas: son un conxunto de glándulas encargadas de producir os zumes dixestivos necesarios para a dixestión química dos alimentos no interior do tubo dixestivo. Estas son: Glándulas salivares: producen a saliva, o primeiro zume dixestivo que actúa sobre os alimentos. Están situadas na boca. Glándulas gástricas: producen o zume gástrico, composto principalmente por ácido clorhídrico e pepsina, un enzima que descompón as proteínas. Fígado: ten varias funcións, entre elas eliminar toxinas e formar a bile, que se almacena na vesícula biliar. A bile ocúpase de disolver as graxas. Páncreas: segrega o zume pancreático que se encarga de descompor varios nutrientes e insulina, unha hormona encargada do metabolismo do azucre. Glándulas intestinais: producen zume intestinal que contén varios enzimas que completan a dixestión do amidón e as proteínas. Actividades propostas S4. Indique a que aparello corresponde o debuxo e identifique os órganos sinalados. 11

12 2.2.2 O aparello respiratorio O aparello respiratorio está formado polas vías respiratorias e os pulmóns. A súa función é captar o osíxeno O 2 que o noso corpo necesita e desprender o dióxido de carbono CO 2 que produce. As vías respiratorias son as fosas nasais, a farinxe, a larinxe a traquea e os bronquios. A súa función é conducir o aire ata os pulmóns. Fosas nasais: son a vía de entrada e saída do aire. A súa principal función é limpar, quentar e humedecer o aire antes de que chegue aos pulmóns. Farinxe: é unha cavidade común ao aparello dixestivo e respiratorio. Larinxe: contén as cordas vocais, o noso aparello de fonación. Traquea: ten 12 cm de lonxitude e está situada diante do esófago. Divídese en dúas pólas chamadas bronquios. Bronquios: penetran nos pulmóns tamén se ramifican (dúas pólas no bronquio esquerdo e tres no dereito) ata rematar en tubiños moi finos chamados bronquíolos. Bronquíolos: son uns tubiños moi finos en que se dividen os bronquios. Rematan nuns saquiños irregulares chamados alvéolos. Alvéolos: neles prodúcese o paso do osíxeno do aire ao sangue e do dióxido de carbono desde o sangue ao aire. Pulmóns: están constituídos polo conxunto dos bronquíolos, os alvéolos e os vasos sanguíneos que os rodean. O pulmón dereito é maior que o pulmón esquerdo. O primeiro está dividido en tres lóbulos (superior, medio e inferior) e o segundo en dous (superior e inferior). Os pulmóns son órganos moi delicados que están protexidos pola pleura e a caixa torácica. O diafragma é un músculo plano que fai de base da caixa separando o tórax do abdome. Actividades propostas S5. Indique a que aparello corresponde o debuxo e identifique os órganos sinalados. 12

13 2.2.3 O aparello circulatorio Nos seres humanos o aparello circulatorio ten dous compoñentes: o sistema sanguíneo e o sistema linfático. Sistema sanguíneo Está formado polo sangue, os vasos sanguíneos e o corazón. O sangue está formado por unha parte líquida, chamada plasma, na que están os glóbulos vermellos, encargados do transporte de osíxeno desde os pulmóns a todos os órganos e tecidos do corpo, os glóbulos brancos, encargados da defensa do organismo fronte ás infeccións, e as plaquetas, que teñen por misión a coagulación do sangue cando se produce a rotura dun vaso sanguíneo. Os vasos sanguíneos poden ser de tres tipos: arterias, veas e capilares. As arterias son os vasos que conducen o sangue desde o corazón aos órganos. As veas son os vasos que levan o sangue de volta desde os órganos ata o corazón. Os capilares son os vasos que conectan as arterias coas veas. O corazón está feito do tecido muscular cardíaco, ou miocardio, que se contrae e relaxa ritmicamente de xeito continuo. Ten catro compartimentos, dous superiores, chamados aurículas, e dous inferiores, ou ventrículos A contracción do corazón chámase sístole e a súa relaxación diástole. Sistema linfático Está formado polos ganglios linfáticos, os vasos linfáticos. e un líquido que circula polos vasos, chamado linfa. A linfa é un liquido abrancazado que contén plasma e glóbulos brancos. Recorre o corpo a través dos vasos linfáticos. Os ganglios linfáticos son uns corpos de forma parecida á dun chícharo, cun tamaño que oscila entre 1 mm e 2 cm e que conteñen un gran número de glóbulos brancos. Están distribuídos ao longo dos vasos linfáticos, pero son máis abundantes en determinadas zonas do corpo, como as inguas, as axilas e o pescozo. Actividade resolta Que é o sangue? Cales son as súas funcións? Que compoñentes ten? Solución O sangue é un tecido moi especializado, cunha substancia intercelular líquida chamada plasma, e con compostos celulares: glóbulos brancos, glóbulos vermellos e plaquetas. O sangue ten como función o transporte de substancias, defensa do organismo, control de hemorraxias e a distribución da calor corporal 13

14 2.2.4 O aparello excretor A función excretora abrangue os procesos mediante os cales o organismo expulsa as substancias prexudiciais que se produciron no metabolismo. Os produtos de excreción máis importantes son: Dióxido de carbono, CO 2 : eliminado polo aparello respiratorio. Suor: eliminada polas glándulas sudoríparas da pel. Urina: eliminada polo aparello urinario. Órganos do aparello excretor Riles: actúan como filtros. Son os encargados de limpar o sangue de substancias tóxicas, como a urea, que son expulsadas a través da urina. Uréteres: son os condutos que conectan os riles coa vexiga. Vexiga: é un órgano oco que serve para acumular os ouriños. Uretra: é un tubo que conduce a urina desde a vexiga ata o exterior durante a micción. Actividade resolta Os termos excreción e defecación indican o mesmo? Solución Non, a defecación é a saída do organismo de materiais que atravesaron o tubo dixestivo pero non pasaron ao sangue, non sufriron metabolismo celular. A excreción implica eliminar do noso organismo substancias produto da transformación metabólica. 14

15 2.3 Alimentación e nutrición A alimentación é na inxestión de alimentos que seleccionamos do noso contorno e que forman a nosa dieta. Os alimentos están formados por un ou varios tipos de nutrientes. A nutrición é o conxunto de procesos que realiza o noso organismo para dixerir, absorber e transportar os nutrientes ás células, e que así estas poidan realizar as funcións propias dos seres vivos. Para isto interveñen de xeito integrado catro aparellos: dixestivo, circulatorio, respiratorio e excretor. Actividade resolta Por que non debe confundirse a alimentación coa nutrición? Solución Alimentación: é só un proceso dentro da nutrición. É un acto voluntario aprendido no transcurso da nosa vida, que depende dos costumes familiares e sociais, ou mesmo das crenzas relixiosas. Nutrición: é unha actividade involuntaria, que abrangue a dixestión dos alimentos, e a absorción e transporte dos nutrientes as células Tipos de nutrientes Auga: é o compoñente maioritario da materia viva. Atópase nos alimentos, tanto sólidos como líquidos. Sales minerais: actúan como reguladores de moitos procesos vitais e forman parte da composición dos ósos e dos dentes. Son exemplos o calcio, o ferro, o potasio, etc. Glícidos (ou hidratos de carbono): son compostos enerxéticos; atópanse nomeadamente nos legumes, nas patacas, nos cereais, no azucre, no mel e nas froitas. Cando inxerimos máis glícidos dos que necesita o corpo, porque xa están cubertas as necesidades enerxéticas, estes almacénense como graxas. Lípidos: substancias moi enerxéticas. Nunha dieta deben proceder maioritariamente do peixe azul e de aceites vexetais, e en menor proporción das graxas de orixe animal, o touciño e a manteiga. Hainos sólidos, como as graxas, e líquidos, como os aceites. Proteínas: abundan no queixo, a carne, os peixe e os ovos. A principal función das proteínas é formar e reparar tecidos, polo que son imprescindibles para un bo crecemento e funcionamento do noso corpo. Vitaminas: a súa carencia provoca alteracións metabólicas. As necesidades vitamínicas quedan cubertas cunha alimentación variada que conteña vexetais e froitas frescas Clasificación dos alimentos Segundo a función que desempeñan os alimentos no organismo distinguimos tres grupos: Enerxéticos: teñen como función proporcionarlle enerxía ao organismo. Conteñen glícidos e lípidos. Corresponden aos grupos I e II da roda de alimentos. Son alimentos enerxéticos os azucres, os cereais, as patacas, a graxas e os aceites 15

16 Plásticos: teñen como función a formación de novos tecidos. Achegan proteínas, ferro, calcio e vitaminas A, D e B. Corresponden aos grupos III e IV da roda de alimentos. Son alimentos plásticos as carnes, os peixes, os ovos, os legumes, os froitos secos, e os lácteos e derivados. Reguladores: teñen como función regular o metabolismo. Conteñen sales minerais e vitaminas como a A e a C. Son alimentos reguladores as verduras, hortalizas e froitas. Corresponden aos grupos V e VI da roda de alimentos. Roda de alimentos É unha gráfica creada polos especialistas en nutrición que clasifica os alimentos en seis grupos tendo en conta os nutrientes que conteñen. Cada grupo ocupa unha superficie proporcional a súa importancia na dieta (segundo isto o grupo máis importante é o I). No mesmo grupo os alimentos teñen distinto tamaño, os de tamaño máis pequeno deben consumirse só esporadicamente, como por exemplo a bolaría, os embutidos, os queixos... A roda, ademais, lémbranos que debemos tomar auga en cantidades suficientes e realizar exercicio físico de xeito habitual. Actividade resolta Se unha persoa toma poucas verduras e hortalizas, que outros alimentos debería tomar para compensar esa falta para que teña unha alimentación equilibrada? Solución Debería compensalo tomando alimentos do grupo V, froita, que teñen cunha función reguladora. 16

17 Actividades propostas S6. Por que algunhas persoas inxiren moitos alimentos pero están mal nutridas? S7. Complete o que falta na seguinte táboa: Función Grupo Achegan Plástica I Leite e derivados Proteínas, ferro, calcio e vitaminas A, D e B. II Proteínas, vitaminas do grupo B e ferro. IV Vitaminas C e do grupo B, sales minerais e fibra. V Froitas Azucre e... Enerxéticos VI. Glícidos, poucas proteínas, ferro e vitamina B1 VII Lípidos e vitaminas A, D, E e K III. Legumes, patacas e froitos secos Necesidades enerxéticas Metabolismo basal é o gasto de enerxía dun individuo en completo repouso muscular e mental. Esta enerxía cómpre para os seus procesos vitais. Os requisitos enerxéticos varían enormemente en función da idade, o sexo, a altura, o peso, o clima e a actividade realizada. Para expresar a cantidade de enerxía que achega un alimento úsase a quilocaloría (kcal). Se os requisitos enerxéticos dos alimentos están equilibrados coas necesidades da persoa, o seu peso mantense estable. Os nutrientes teñen diferentes valores enerxéticos: Un gramo de graxa produce 9 kcal. Un gramo de glícidos produce 4 kcal. Un gramo de proteínas produce 4 kcal. As graxas constitúen as reservas enerxéticas do corpo polo seu maior poder calorífico e pola capacidade de almacenarse. Actividade resolta 100 gramos de cenoria conteñen 91 % de auga, 5,5 % de azucre e 0,02 % de lípidos. Canta enerxía dará un zume de seis cenorias que pesan 450 gramos? Gramos de azucre 5,5 g Gramos de graxa 0.02 g Kcal dos gramos de azucre 5,5 g. 4 kcal = 22 kcal Kcal dos gramos de graxa 0.02 g.9 kcal = 0.18 kcal Kcal totais dos 450 g de cenorias 100g de cenorias teñen 22 kcal + 0,18 kcal, o que supón 22,18 kcal. Daquela 450 g de cenorias terán 99,81 kcal 17

18 2.3.4 Dietas Coñecemos como dieta a inxestión diaria habitual de alimentos. Unha dieta diaria equilibrada ten que achegar unha proporción axeitada de hidratos de carbono, graxas, proteínas, substancias minerais, vitaminas e, ademais, uns dous litros de auga (presentes nos líquidos e nos alimentos que inxerimos). A dieta hipercalórica (que achega máis enerxía que a necesaria) provoca obesidade porque os nutrientes que non se consumen convértense en lípidos e almacénanse, dando lugar a un exceso de graxa corporal. A dieta hipocalórica (que achega menos enerxía da que se gasta), provoca perda de peso, porque o organismo utiliza a reserva que almacena en forma de graxa para obter a enerxía que necesita. Pirámide alimentaria É outra ferramenta creada polos nutricionistas, que resume as recomendacións xa dadas na roda de alimentos para crear unha dieta equilibrada: Carne vermella, embutidos, graxas animais, patacas fritidas e doces: ocasionalmente. Carnes brancas, peixe, leite, ovos, queixo, etc.: 1 ou 2 veces ao día. Verduras e hortalizas: 2 veces ao día. Froitas: 2 ou 3 pezas ao día. Aceite de oliva virxe (en cru): 3 culleradas ao día. Cereais, pan, etc. (mellor integrais): 3 veces día. Actividades resoltas A que se debe que moitos especialistas consideren a dieta mediterránea como un bo modelo de dieta equilibrada? Solución A dieta mediterránea, que coincide coa alimentación tradicional de zonas de España ou Italia, é considerada polos especialistas como o mellor modelo de dieta equilibrada. Isto é así porque a frecuencia das doenzas cardiovasculares (que son as maiores causantes de mortes nos países desenvolvidos) relacionadas coa dieta é menor na área mediterránea que noutros lugares do mundo. Ademais ten un carácter preventivo do cancro de colon, estrinximento e obesidade. Caracterízase pola abundancia dos cereais, como o arroz e os seus derivados, o pan ou as pastas, e a importancia do peixe, a froita, as verduras frescas e os legumes. O aceite de oliva tamén é unha característica propia da dieta mediterránea. Cal é a diferenza entre a roda de alimentos e a pirámide alimentaria? Solución A roda de alimentos é unha clasificación dos alimentos en seis grupos tendo en conta os nutrientes que conteñen (glícidos, lípidos, etc.). A pirámide alimentaria é unha recomendación sobre a frecuencia de consumo de diferentes alimentos. 18

19 Actividade proposta S8. Indique o consumo recomendado dos seguintes alimentos segundo a pirámide alimentaria: leite e derivados; doces; carne vermella; aceite de oliva; peixe, ovos ou polo; e cereais (arroz, pan, pasta, etc.) Doenzas relacionadas cunha alimentación incorrecta Unha dieta inadecuada pode causar no organismo alteracións e doenzas, en ocasións moi graves. Neste sentido hai que diferenciar a desnutrición da alimentación incorrecta. Desnutrición: prodúcese cando a cantidade de alimentos que se inxire resulta insuficiente para satisfacer as necesidades nutricionais. UNICEF denuncia que a desnutrición contribúe á morte de 5,6 millóns de nenos e nenas menores de cinco anos no mundo en desenvolvemento. Nutrición incorrecta: trátase dunha inxestión inadecuada de alimentos que pode producir doenzas, como a obesidade, doenzas do aparello circulatorio ou anomalías do comportamento alimentario, como a anorexia e a bulimia. Actividade resolta Procuramos información sobre as seguintes doenzas: anorexia, bulimia e obesidade. Anorexia Caracterízase pola diminución voluntaria de alimentos, que provoca a perda de máis dun 25 % do peso orixinal. A persoa experimenta un medo intenso a se converter en obesa, que non diminúe coa perda de peso. Bulimia Quen a padece come convulsivamente grandes cantidades de alimento ás agochadas, o que lle provoca sentimentos de culpa e rexeitamento. Isto lévaos a adoptar comportamentos compensatorios para evitar o aumento de peso, como o vómito provocado, o exercicio físico excesivo, e o consumo de laxantes e diuréticos. A persoa bulímica adoita padecer anorexia nerviosa, e tamén se poden alternar. Obesidade Asóciase ao risco cardiovascular e a diabete. Afecta a calidade de vida pola diminución da mobilidade e da resistencia física, e aumenta as complicacións no embarazo. Se a causa é a inxestión calórica superior ao gasto enerxético, cómpre equilibrar os valores. O mellor para o lograr é facer exercicio e evitar o abuso de azucres e graxas, así como de bebidas alcohólicas, que tamén teñen un alto contido calórico. Actividade proposta S9. Que é a arteriosclerose? Que alimentos favorecen e reducen esta doenza? 19

20 2.3.6 O que debemos saber como consumidores A publicidade é enganosa cando fai crer que un produto ou servizo alimentario ten propiedades que non ten, ou ben cando oculta algún tipo de información. É a denominada fraude alimentaria. Etiquetaxe A etiquetaxe dos produtos alimentarios permite que os consumidores escollan os máis adecuados ás súas necesidades. En todas as etiquetas deben figurar estes datos: Denominación do produto. Listaxe de ingredientes. Datas de caducidade ou consumo preferente. A data de caducidade indica que o produto é perecedoiro, e o consumo posterior pode ser perigoso. A data de consumo preferente indica ata cando o produto se atopa en condicións óptimas; despois comeza a deteriorarse pero non é prexudicial para a saúde. O grao alcohólico, para as bebidas cun grao superior ao 1,2 %. Modo de emprego, en caso de ser necesario. Identificación da empresa. Identificación do lote de fabricación. Lugar de orixe ou de procedencia. Cantidade neta. Instrucións de conservación. Información nutricional. Para unha correcta interpretación da etiqueta dun alimento é necesario identificar: Sucedáneos: son produtos moi parecidos na súa presentación aos que pretenden substituír, sen usar a mesma materia prima que o produto copiado. Tratan de cumprir a mesma función a prezos máis económicos ou ben evitar algún efecto indesexable no orixinal (como a cantidade de calorías). Aditivos alimentarios: son produtos naturais ou artificiais sen valor nutritivo empregados pola industria alimentaria con diversos fins. Os mais utilizados son os seguintes: Conservantes: prolongan a duración do alimento. Colorantes: danlle ao alimento unha cor atractiva para o consumidor. Antioxidantes: impiden alteracións dos alimentos por oxidación. Edulcorantes: proporciónanlles sabor doce aos alimentos. Estabilizantes: manteñen a textura e o aspecto do produto alimentario. Potenciadores de sabor: modifican ou reforzan o sabor. Os aditivos que se empregan teñen que estar autorizados tras comprobarse a súa inocuidade. Nos países da Unión Europea, os aditivos alimentarios autorizados desígnanse mediante un número de código, formado pola letra E e un número de tres ou catro cifras. 20

21 Alimentos transxénicos. Proceden de organismos modificados xeneticamente (OMX) mediante técnicas de enxeñaría xenética, que consisten en introducir nuns organismos determinados xenes procedentes doutros seres vivos (véxase a unidade 1). Na actualidade existen moitos alimentos transxénicos que esperan ser comercializados: Algúns dos proxectos que se realizan na actualidade Mazás Resistentes ás pragas. Plátanos Con capacidade para albergar vacinas. Brócoli Crecemento máis lento, sen flor amarela. Leitugas Resistentes ás pragas. Café Mellor sabor, menos cafeína Patacas Menor absorción de aceite ao cociñar. Millo Resistente aos insectos. Xirasol Mellor composición dos ácidos graxos. Melón Máis duradeiro. Trigo Fariña máis axeitada para fabricar pan. Uva Variedade sen pebidas Framboesas Resistente ás xeadas. Actualmente existe un debate moi intenso sobre as vantaxes e os inconvenientes deste tipo de alimentos, xa que para algúns investigadores non suscita perigo ningún, entanto que para outros o seu uso entraña riscos para a saúde. Ao mesmo tempo, as asociacións de consumidores reclaman leis máis estritas que obriguen a informar na etiqueta se un produto inclúe na súa composición un alimento transxénico. Alimentos ecolóxicos: son alimentos de elevada calidade nutritiva, sen necesidade de utilizar substancias químicas de síntese (pesticidas, herbicidas, fertilizantes, etc.) nin OXM. Estes produtos non só teñen como obxectivo ser máis sans, senón tamén coidar o solo, xa que moitas das súas técnicas o enriquecen. Os alimentos ecolóxicos envasados en España teñen que levar de xeito obrigatorio a etiqueta do Consello Regulador para a Agricultura Ecolóxica (CRAE), que entregan as consellerías con competencias en agricultura das comunidades autónomas. Actividade resolta Hai anos unha central leiteira galega foi condenada polo uso de soros e derivados da fabricación de queixos para lle engadir ao leite. É unha fraude? Por que? Solución Si, considérase un alimento adulterado ou unha fraude, xa que se entende por fraude alimentaria aquel alimento ao que se lle engadira ou quitara algún dos seus compoñentes, de xeito que non corresponda coa información indicada na etiqueta. Indique razóns que xustifiquen que no mercado estea pouco estendido o consumo de alimentos ecolóxicos. Solución Malia as importantes vantaxes dos alimentos ecolóxicos, de momento están pouco estendidos no mercado. Para moitas persoas, son caros. Para outras, o seu aspecto non é comparable coas demais froitas e verduras seleccionadas e tratadas. 21

22 Actividades propostas S10. Indique que aditivos leva un iogur de pexego e a función que realiza cada un. S11. Un sucedáneo de marisco pódese considerar unha fraude alimentaria? S12. Cre que pode estar a comer algún alimento transxénico sen o saber? Para o coñecer, lea as etiquetas dos produtos que haxa na súa casa e que teñan amidón de millo e anote en cales aparece a expresión modificado xeneticamente. 22

23 2.4 Saúde e doenza Definición e clasificación Saúde Segundo a Organización Mundial da Saúde (OMS), a saúde defínese como o estado de completo benestar físico, mental e social, e non só como a ausencia de doenzas. Doenza É unha alteración orgánica ou funcional continuada no funcionamento do organismo, que afecta negativamente o estado de benestar dunha persoa. Atendendo ás causas xerais que orixinan as doenzas, estas se clasifican en: Infecciosas: son as ocasionadas por un axente patóxeno, un microorganismo, que entra e se multiplica no interior do organismo e que pode transmitirse dunha persoa a outra e estender a doenza. Non infecciosas: son aquelas que non son provocadas directamente por un microorganismo, senón por calquera outro axente ou alteración. Na nosa sociedade, as máis importantes, tanto polo número de persoas afectadas por elas como pola mortalidade que ocasionan, son o cancro, as doenzas cardiovasculares e os traumatismos por accidentes de tráfico, laborais etc. Actividade resolta Procure o significado das seguintes doenzas: cancro e doenzas cardiovasculares. Solución Cancro: doenza producida por unha transformación anormal das células que as fai dividir de xeito rápido e descontrolado, invadindo e destruíndo os tecidos próximos. Doenzas cardiovasculares: as que afectan o corazón ou os vasos sanguíneos. Inclúen doenzas moi graves, como o infarto de miocardio ou a trombose, que teñen entre outros factores de risco a arteriosclerose ou acumulación de colesterol nas paredes internas das arterias. Actividades proposta S13. Indique a que tipo (infecciosa, hereditaria, ambiental, mental, por traumatismo ou dexenerativa) pertencen as doenzas seguintes: gripe, hemofilia, insolación, estrés, psicose, rotura da tibia, daltonismo, inhalación de CO 2, tuberculose, Alzheimer. 23

24 2.4.2 Doenzas infecciosas Os axentes causantes das doenzas infecciosas son microorganismos parasitos que infectan un ser vivo provocándolle un dano. Entre eles áchanse algunhas bacterias, fungos e protozoos, e os virus. Cándida albicans Fungos Algúns fungos microscópicos son causantes de infeccións, moitas veces oportunistas ante o deterioro dos mecanismos de defensa do organismo. Os exemplos máis significativos son candidiase, asperxilose e tiña. Mycobacterium tuberculosis Bacterias A maioría das bacterias existentes son inofensivas para as persoas e moitas delas son beneficiosas (véxase a unidade 1). Soamente algunhas bacterias son parasitas e producen doenzas moi coñecidas, como tuberculose, cólera, salmonelose, tétano ou difteria. Virus inmunodeficiencia humana Virus Son partículas acelulares, que precisan unha célula para se reproduciren, por iso todos son parasitos, e producen nos seres humanos doenzas como gripe, varíola, sarampelo, rabia, poliomielite, hepatite ou SIDA. Plasmodium falciparum, Protozoos Algúns producen graves doenzas, como é o caso da malaria (paludismo), que causa unha altísima mortalidade en países tropicais, ou a doenza do sono. Prións Os prións non son seres vivos, senón proteínas anómalas que se acumulan e provocan danos no sistema nervioso central. Na especie humana producen a doenza de Creutzfeldt-Jakob (mal das vacas tolas). Actividade resolta Indique algunha doenza infecciosa que teña as vías de transmisión da primeira columna: Vía respiratoria (polo aire): Vía xenital: Vía dixestiva (auga ou alimento contaminado): Por mosquitos: Catarro, Gripe. Sífilis, SIDA, tuberculose. Cólera, salmonelose. Malaria. Actividade proposta S14. Indique o axente infeccioso que produce as seguintes doenzas: malaria, candidiase, sarampelo, tuberculose, pneumonía, rubéola, poliomielite, hepatite, SIDA, gripe, catarro, salmonelose, cólera, sífilis. 24

25 2.4.3 Defensas do organismo fronte a infección As persoas temos un sistema de defensa fronte aos microorganismos patóxenos formado por un conxunto de mecanismos, que poden ser inespecíficos e específicos Mecanismos inespecíficos Defensas externas: son barreiras físicas que impiden a entrada dos microorganismos. Estas barreiras son a pel e as mucosas, que recobren as aberturas naturais (como a boca) e segregan substancias que reteñen e impiden a entrada dos xermes. Defensas internas: cando o axente patóxeno entra no interior do corpo, un tipo de glóbulos brancos, os fagocitos, atacan os xermes e destrúenos. O pus son fagocitos e patóxenos mortos. Mecanismos específicos Se os fagocitos non son quen de destruír o microorganismo patóxeno, danlle un sinal a outros glóbulos brancos, os linfocitos. Os linfocitos sensibilizados multiplícanse e fabrican anticorpos, que destrúen ou inactivan aos axentes invasores de forma específica. Actividade resolta Por que unha persoa que padeceu a varíola non a volve padecer? Solución Algunhas doenzas infecciosas, como a varíola, só se padecen unha vez. Isto débese a que os linfocitos sensibilizados manteñen unha memoria do microorganismo invasor. Deste xeito, ante un segundo contacto os linfocitos sensibilizados actívanse inmediatamente e liberan unha grande cantidade de anticorpos suficiente para destruír o axente patóxeno. Actividade proposta S15. Ordene do 1 ao 6 os acontecementos que teñen lugar na resposta inmunolóxica: Multiplicación de linfocitos Reacción dos anticorpos Presentación do xerme aos linfocitos Destrución de células infectadas Captura do xerme polo macrófago (fagocito) Elaboración e liberación de anticorpos 25

26 2.4.4 Prevención e tratamento das doenzas infecciosas Co obxecto de previr a aparición das infeccións, convén adoptarmos uns hábitos de vida saudables e seguirmos un programa de vacinación. Vacinación. Consiste en inocular nun individuo xermes ou toxinas atenuadas produtoras dunha determinada doenza, de tal xeito que non teñen poder patóxeno, pero seguen mantendo a súa capacidade para estimular a formación de células memoria, e perante unha posible doenza provocada polo mesmo axente patóxeno prodúcese a suficiente cantidade de anticorpos que evita o seu desenvolvemento. A vacinación ten unha acción preventiva, non curativa, e necesita un tempo para producir células memoria e, así, ser eficaz. Cando o organismo xa contraeu unha doenza infecciosa, dispomos de dous métodos principais para a curar, a soroterapia e os antibióticos. Soroterapia. Consiste en administrar soros sanguíneos que conteñen anticorpos específicos contra un xerme na persoa que se sospeita que está infectada. Antibióticos. Son substancias capaces de matar ou inhibir o crecemento de bacterias e fungos. Os antibióticos nunca actúan contra virus nin protozoos, polo que o seu uso nas infeccións causadas por estes microorganismos é ineficaz. Porén, ás veces as infeccións víricas poden asociarse a outras de orixe bacteriana, e neste caso úsanse antibióticos. Estilos de vida é hábitos de saúde Malia ser algunhas doenzas hereditarias ou provocadas por axentes non infecciosos, o mellor xeito para manter unha boa saúde consiste en adoptar hábitos de vida saudables a nivel persoal e a necesidade de que a Administración fomente medidas sociais e de hixiene. Actividades resoltas Por que é importante que sexa só o médico quen prescriba un antibiótico? Solución Cada antibiótico é eficaz contra algunha doenza bacteriana e non contra outras. O médico debe determinar o tipo de antibiótico máis eficaz e o tempo de administración. Cómpre axustarse a estes tratamentos, xa que un mal uso trae consigo a aparición de bacterias resistentes a eles, que os fan inútiles co tempo. Xustifique a necesidade de que a Administración fomente medidas sociais de hixiene. Solución A Administración é a responsable de tomar as seguintes medidas sociais para evitar as infeccións: Asistencia sanitaria a toda a cidadanía. Control sanitario da auga, os alimentos e os gases contaminantes que se emiten á atmosfera. Xestión e control dos residuos urbanos, industriais e agrícolas. Control sanitario dos animais domésticos. Actividades propostas S16. Clasifique soros, vacinas e antibióticos, polo seu efecto curativo ou preventivo. S17. Indique medidas persoais para previr doenzas non infecciosas e infecciosas? 26

27 2.4.5 O transplante de órganos Transplante é a transferencia dun órgano ou tecido san dun doador a un paciente (receptor) que, de non ser así, podería morrer nun prazo curto. En España os órganos transplantados en 2004, de maior a menor frecuencia, foron ris, fígado, corazón, pulmón e páncreas. A doazón de órganos ten unha finalidade solidaria e permite salvar a vida de moitas persoas. Porén, ten que estar suxeita a un control estrito para evitar posibles abusos. En España a doazón de órganos é moi superior á media da Unión Europea; aínda así, o número de doazóns é inferior ás necesidades reais. A medicina ten abertas varias liñas de investigación que intentan resolver este desfase, entre as que destaca a clonación terapéutica e os xenotransplantes, como se comentou na unidade 1 deste módulo. Actividade resolta Infórmese, en que consiste un xenotransplante e a clonación terapéutica? Solución Xenotransplantes: consisten en transplantar órganos doutras especies a humanos, pero isto supón, ademais do rexeitamento, un perigo potencial de transmisión de doenzas. Para evitar isto estase a investigar a modificación de animais con xenes humanos (animais transxénicos), Clonación terapéutica: o fin é rexenerar tecidos para logo implantalos no receptor. Esta clonación precisa ter células troncais, células non diferenciadas que poden dividirse indefinidamente e orixinar distintos tipos celulares, como una célula sanguínea, nerviosa ou muscular. Estanse conseguindo células troncais de varios tecidos (medula ósea, cordóns umbilicais, etc.) o que non require a utilización de embrións. Actividade proposta S18. Cales son os principais órganos que se transplantan en España? 27

28 2.5 A actividade física Os avances técnicos e o uso de máquinas fai que os nosos traballos requiran cada vez menos esforzo físico. É frecuente que moitas persoas pasen a súa xornada sentadas ou en pé sen desprazarse; logo collemos o coche e imos á casa para sentar de novo diante do televisor. Isto é o sedentarismo. Os órganos do corpo atrófianse, perdemos forza e axilidade. E logo un esforzo físico menor (subir unha costa, por exemplo) esgótanos. Ao anterior cómpre que engadirlle que normalmente comemos máis do necesario. Por todo isto é recomendable facermos exercicio físico con regularidade, adaptado á idade de cadaquén e seguindo as pautas adecuadas A condición física É o estado físico do corpo. A mala condición física dificulta o traballo e as actividades cotiás, e unha boa condición física permitirá gozar dunha boa saúde e evitar doenzas. Factores que modifican a condición física e a saúde Exercicio físico. Practicalo con regularidade evita o sedentarismo. Descanso. Calquera actividade física require un descanso adecuado a continuación. É preciso respectar un horario mínimo para durmir. Alimentación. Debe ser variada e equilibrada, para asegurar a inxestión de todos os nutrientes necesarios para o organismo. Tamén cómpre beber regularmente, máis se se fai deporte, e se é posible antes de que se sinta sede, para evitar a deshidratación. E ademais, débese evitar a bolaría industrial, xa que adoita ter exceso de graxas prexudiciais. Idade e xenética. A condición física diminúe coa vellez, pero pérdese máis cun estilo de vida pouco activo. Outros aspectos que inflúen na condición física son herdados xeneticamente dos pais (altura, tendencia á obesidade, doenzas, etc.). Drogas, alcohol, tabaco e medicinas. O tabaco prexudica a respiración e o sistema circulatorio, dificulta a chegada de osíxeno ás células, ademais de producir cancro. As bebidas alcohólicas en exceso teñen efectos socialmente perigosos (accidentes de tráfico) e persoalmente destrutivos (afectan as neuronas, o fígado, o estómago, etc.). Control do esforzo. Esforzo aeróbico e anaeróbico Para controlarmos o esforzo temos que tomarnos as pulsacións do corazón. Podémolo facer pondo enriba da arteria carótide (a ambos os lados da gorxa) ou da radial (no pulso) as xemas dos dedos índice e medio (non o polgar). Mídese o número de pulsacións nun minuto, ou ben as de medio minuto e multiplicamos por dous. Ao facermos exercicio suave o corazón bombea sangue e o osíxeno chega aos músculos en cantidade suficiente: facemos exercicio aeróbico. Se o exercicio é moi intenso, o osíxeno que chega ás células musculares é insuficiente e o esforzo convértese en anaeróbico. Como sabemos se facemos esforzo aeróbico ou anaeróbico? Pois contando as pulsacións. En xeral o esforzo anaeróbico comeza cando as pulsacións están entre o 70 % e o 85 % da frecuencia cardíaca máxima [FCM = idade en anos]. Así, unha persoa de 40 anos ten unha frecuencia cardíaca máxima FCM = = 180 pulsacións/minuto, e a zona de cambio aeróbica a anaeróbica está situada entre 180 x 70/100 = 126 pulsacións/min e 180 x 85/100 = 153 pulsacións/minuto. 28

29 Para esa persoa, se a frecuencia cardíaca é menor de 126 o esforzo é aeróbico, entre 126 e 153 é a zona de cambio e por riba de 153 pulsacións/min, o esforzo é anaeróbico. Técnicas de respiración Aprendamos a respirar ben. unha boa respiración combina os dous tipos seguintes: Torácica: localizada nas costelas. Utiliza a parte media dos pulmóns, e é o tipo de respiración máis frecuente. Abdominal: mediante a contracción do diafragma, situado xusto debaixo dos pulmóns e mobiliza o aire da zona baixa deles; é o tipo de respiración máis aconsellable. 3. Resumo de contidos 29

30 4. Actividades complementarias S19. Se 100 gramos de trigo inflado con mel teñen 8,9 gramos de proteínas, 1,8 gramos de graxas e 83,3 gramos de azucre, que cantidade de quilocalorías dará unha cunca de 100 gramos dese cereal? S20. Pensa que a obesidade é un problema só de índole estética? Xustifíqueo. S21. É correcto dicir que un desnutrido é un malnutrido, mais non á inversa? S22. Unha mala dixestión pode considerarse unha doenza? Xustifíqueo. S23. Cales son as tres barreiras defensivas contra unha infección? Indique o papel que desempeña cada unha. S24. Por que os manipuladores de alimentos teñen medidas estritas de hixiene? S25. Cales cre que son as causas do reducido número de doadores de órganos? 30

31 5. Exercicios de autoavaliación 1. Un músculo é: Un órgano. Unha célula. Un sistema. Un aparello. 2. O tecido epitelial ten unha función: Transportadora. Coordinadora. De revestimento. De movemento. 3. A hepatite é unha doenza producida por: Unha bacteria. Un virus. Un fungo. Un prión. 4. O paludismo (malaria) é unha doenza: Infecciosa. Dexenerativa. Ambiental. Mental. 5. As células sanguíneas que producen anticorpos son: Os glóbulos vermellos. Macrófagos. Linfocitos. Plaquetas. 31

32 6. Unha vacina contén: Anticorpos. Células memoria. Doenzas. Xermes ou toxinas atenuadas. 7. Os antibióticos serven para combater: A dor. As bacterias. Os virus. Os protozoos. 8. Os alimentos reguladores atópanse: Na carne. Na froita e nas verduras. No peixe. Nos cereais. 9. A función principal das proteínas é: Enerxética. Defensiva. Reguladora. Formar e reparar tecidos. 10. Nunha dieta equilibrada non se debe consumirse diariamente: Froitas e verduras. Embutidos ou carne vermella. Peixe, lácteos, ovos ou legumes. Cereais (pan, pasta e arroz). 32

33 1. Solucionarios 1.1 Solucións das actividades propostas S1. Tecido sanguíneo Transporta substancias Defensa Control das hemorraxias e da temperatura Tecido óseo Sostén o corpo e protexe os órganos internos Colabora cos movementos. Tecido conectivo Comunica uns tecidos con outros Tecido epitelial Protexe as superficies e cavidades corporais. Secreción. Tecido muscular Movemento do corpo Tecido cartilaxinoso Esquelética con certa flexibilidade. Tecido nervioso Coordinar o funcionamento do corpo. Tecido cartilaxinoso Reserva de graxa. S2. Molécula Orgánulo celular Célula Tecido Órgano ADN Proteína Mitocondria Glóbulo branco Bacteria Espermatozoide Glóbulo vermello Neurona Sangue Estómago Ril Músculos Fémur Veas Arterias S3. Cerebro Nervioso Esófago Dixestivo Músculos Muscular Tiroide Endócrino ou hormonal Corazón Circulatorio Testículos Reprodutor Óso Óseo Vexiga Excretor Fígado Dixestivo Pulmón Respiratorio 33

34 S4. S5. S6. Os alimentos que inxiren esas persoas non conteñen todos os nutrientes que precisan para o cumprimento das funcións plástica, enerxética e reguladora. Un xeito sinxelo de asegurar unha inxestión correcta de nutrientes é que a alimentación sexa variada, é dicir, debe incluír cada día alimentos de todos os grupos funcionais. S7. Función Grupo Achegan Plástica I Leite e derivados Proteínas, ferro, calcio e vitaminas A, D e B. Plástica II Carne, peixe e ovos Proteínas, vitaminas do grupo B e ferro. Reguladora IV Verduras e hortalizas Vitaminas C e do grupo B, sales minerais e fibra. Reguladora V Froitas Azucre e... vitaminas e minerais Enerxéticos VI. Azucre,mel, cereais (arroz, pan, pasta...) Glícidos, poucas proteínas, ferro e vitamina B1 Enerxéticos VII touciño, manteiga,aceite. Lípidos e vitaminas A, D, E e K Mixtos III. Legumes, patacas e froitos secos Proteínas, lípidos, glícidos, vitaminas 34

35 S8. Leite ou derivados 1 ou 2 veces ao día. Aceite de oliva 3 culleradas ao día Doces Ocasionalmente. Peixe ou ovos ou polo 1 ou 2 veces ao día. Carne vermella Ocasionalmente. Cereais (arroz, pan,...) 3 veces ao día. S9. A arteriosclerose é a acumulación de colesterol nas paredes internas das arterias. Como medida preventiva, débese reducir a inxestión de alimentos que incrementan os niveis sanguíneos de colesterol, como os queixos graxos, ovos, graxas animais, leite enteiro, embutidos, etc., e aumentar o consumo de peixe azul, que o reduce. S10. Conservantes: para manter o alimento sen alterarse durante máis tempo. Colorantes: para manter a cor (laranxa) no caso de que conteña pexego ou, se non ten, simular a súa cor. Antioxidantes: para impedir que se oxide a graxa do leite. Edulcorantes: para lle dar un sabor doce. Estabilizante: para manter estable a graxa e que manteña a súa textura. Potenciador do sabor: para manter o sabor no caso de que teña pexego, ou simplemente imitalo. S11. Non é unha fraude se no envase se aclara ben o seu carácter de sucedáneo. S12. Resposta aberta. Considerarase transxénico como se indica no enunciado da actividade se no envase pon modificado xeneticamente. Se non, é imposible sabelo. S13. Gripe Infecciosa Rotura da tibia Traumática Hemofilia Xenética Daltonismo Xenética Insolación Ambiental Inhalación de CO2 Tóxica Estrés Ambiental Tuberculose Infecciosa Psicose Mental Alzheimer Dexenerativa S14. Malaria Protozoo Hepatite Virus Candidiase Fungo SIDA Virus Sarampelo Virus Gripe Virus Tuberculose Bacteria Catarro Virus 35

36 Pneumonía Bacteria Salmonelose Bacteria Rubéola Virus Cólera Bacteria Poliomielite Virus Sífilis Bacteria S15. 3 Multiplicación de linfocitos 5 Reacción dos anticorpos 2 Presentación do xerme aos linfocitos 6 Destrución de células infectadas 1 Captura do xerme polo macrófago (fagocito) 4 Elaboración e liberación de anticorpos S16. Soros, curativo ; vacinas, preventivo; antibióticos, curativo S17. Alimentarse de xeito equilibrado. Evitar substancias nocivas que danan o noso organismo: tabaco, alcohol, drogas, etc. Facer deporte adecuado ás condicións físicas de cada persoa. Descansar as horas suficientes. Evitar as situacións de risco. Atender a hixiene persoal na pel, cepillar os dentes ou lavar as mans antes das comidas, para evitar a acumulación de axentes infecciosos. S18. Os órganos transplantados en 2004 de maior a menor frecuencia foron ris, fígado, corazón, pulmón e páncreas. 36

37 1.2 Solucións das actividades complementarias S19. Enerxía da proteína (Kcal) Enerxía da graxa (Kcal) Enerxía do azucre (Kcal) Total de enerxía a + b + c (Kcal) 8,9 g. 4 kcal = 35,6 Kcal 1,8 g. 9 kcal = 16,2 Kcal 83,3 g. 4 kcal = 333,2 Kcal 385 Kcal S20. Non, a obesidade é unha doenza física que vai asociada a outras como a perda de mobilidade, problemas respiratorios, riscos cardiovasculares e diabete, entre outras afeccións. S21. Si, é correcto. A desnutrición prodúcese cando a cantidade de alimentos que se inxire resulta insuficiente para satisfacer as necesidades nutricionais. Pola contra, a malnutrición resulta dunha inxestión inadecuada (por exceso ou defecto) de alimentos, o que pode producir doenzas. S22. Non, unha doenza é unha alteración orgánica ou funcional continuada no funcionamento do organismo. Unha mala dixestión é algo ocasional. S23. Defensas externas: son barreiras físicas que impiden a entrada dos microorganismos. Son a pel e as mucosas, que recobren as aberturas naturais e segregan substancias que impiden a entrada dos xermes. Defensas internas: cando o axente patóxeno entra no interior do corpo, un tipo de glóbulos brancos, os fagocitos, atacan os xermes e destrúenos. Defensas internas específicas: se os fagocitos non son capaces de destruír o microorganismo patóxeno danlle un sinal aos linfocitos. Os linfocitos sensibilizados multiplícanse e van fabricar anticorpos, que destrúen ou inactivan os axentes invasores de forma específica. S24. Sen as medidas de hixiene pertinentes os alimentos poden contaminarse de patóxenos, o cal pode levar consigo un risco para a saúde ao seren consumidos. Ademais débese garantir a conservación óptima dos produtos. S25. A falla de concienciación social é a primeira das causas. Aínda que España supera a media da UE, estas son insuficientes para cubrir as necesidades reais. Outra causa é a desconfianza ante o procedemento de doazón. 40

38 1.3 Solucións dos exercicios de autoavaliación 1. Un músculo é: Un órgano. 2. O tecido epitelial ten unha función: De revestimento. 3. A hepatite é unha doenza producida por: Un virus. 4. O paludismo (malaria) é unha doenza: Infecciosa. 5. As células sanguíneas que producen anticorpos son: Linfocitos. 41

39 6. Unha vacina contén: Xermes ou toxinas atenuadas. 7. Os antibióticos serven para combater: As bacterias. 8. Os alimentos reguladores atópanse: Na froita e nas verduras. 9. A función principal das proteínas é: Formar e reparar tecidos. 10. Nunha dieta equilibrada non se debe consumirse diariamente: Embutidos ou carne vermella. 42

40 2. Glosario A Anticorpo Antibiótico Substancia química elaborada por linfocitos que anula a capacidade tóxica dos microorga- nismos patóxenos. Substancia elaborada por seres vivos que é tóxica para as bacterias. C Célula diana Célula programada para responder ante unha hormona determinada. Dieta Conxunto de alimentos sólidos ou líquidos que se toma diariamente. D Dixestión Conxunto de procesos mediante os cales os alimentos se descompoñen en nutrientes. Doenza infecciosa A producida por microorganismos que entran nun corpo e multiplícanse nel. F Fagocito Tipo de glóbulo branco (célula sanguínea) que engloba e dixire partículas infecciosas grandes. G Glándula Órgano especializado en producir substancias que secreta, ou ben ao interior do corpo (glándula endócrina) ou ao exterior deste (glándula exócrina). H Hormona Substancia producida por unha glándula que, vertida no sangue, actúa sobre un tipo de célula diana. I Inocular Intercelular Introducir nun organismo patóxenos ou toxinas, no caso das persoas con fins xeralmente terapéuticos. Entre as células. M Metabólica Mucosa Relativo ao metabolismo ou ao conxunto de reaccións químicas que suceden nas células. Tecido epitelial que tapiza cavidades do interior do corpo. N Nutriente Substancia obtida dos alimentos que as células utilizan para a súa nutrición. P Patóxeno Microorganismo ou xerme causante dunha doenza infecciosa. R Refugallo (produto) Rexeitamento Produto resultante do metabolismo celular que, ao ser tóxico, a célula elimina ao exterior. Reacción defensiva do corpo ante algo que lle resulta estraño. S Secreción Soro sanguíneo En xeral, calquera substancia ou organismo (patóxeno) causante dunha doenza. Preparación artificial que contén anticorpos contra os axentes causantes dunha doenza. V Virus Xerme patóxeno máis sinxelo que unha célula e que debe parasitala para poder reproducirse. 43

41 3. Bibliografía e recursos Bibliografía Os contidos desta unidade pódense ampliar por calquera libro de texto das últimas edicións de bioloxía e xeoloxía de 3º de ESO. A modo de exemplo propomos os seguintes: Bioloxía e xeoloxía. 3º ESO. Editorial SM. Bioloxía e xeoloxía. 3º ESO. Editorial Santillana. Bioloxía e xeoloxía. 3º ESO. Edicións Xerais. Bioloxía e xeoloxía. 3º ESO. Editorial McGraw-Hill. Ligazóns de internet Recomendamos unhas páxinas para os contidos da unidade: niveis de organización, saúde e doenza, nutrición e deporte respectivamente. Nelas, ademais de reforzar ou ampliar os contidos, propóñense actividades resoltas moi interesantes. Aparello dixestivo Aparello respiratorio Aparello circulatorio e transplantes Nutrición Medidas de hixiene postural Consello superior de deportes 44

42 Educación secundaria para persoas adultas Ámbito científico tecnolóxico Educación a distancia semipresencial Módulo 4 Bloque 7. As persoas e a saúde. Promoción da saúde Unidade didáctica 2. As funcións de relación e de reprodución 45

43 Índice 6. Introdución Descrición da unidade didáctica Coñecementos previos Obxectivos Secuencia de contidos e actividades Función de relación Os receptores Os coordinadores Os órganos efectores A función de reprodución O proceso da reprodución Técnicas de reprodución asistida Reprodución e sexualidade Resumo de contidos Actividades complementarias Exercicios de autoavaliación Solucionarios Solucións das actividades propostas Solucións das actividades complementarias Solucións dos exercicios de autoavaliación Glosario Bibliografía e recursos

44 4. Introdución 4.1 Descrición da unidade didáctica Séguese co estudo das funcións que caracterizan os seres vivos iniciado na unidade ante- rior. A unidade consta de dúas partes: Na primeira estúdase a función de relación no ser humano, feita en tres etapas: recep- ción dos estímulos (órganos receptores), integración da información e elaboración du- nha resposta axeitada (órganos coordinadores), e resposta ante o estímulo (órganos efectores). Na segunda abórdanse a reprodución e a sexualidade, con descrición dos aparellos re- produtores e o proceso fisiolóxico da reprodución. Remátase con algúns aspectos da re- lación entre a reprodución e a sexualidade humanas. 4.2 Coñecementos previos Os seres humanos, como seres vivos que somos, estamos formados por niveis de organi- zación de complexidade crecente, desde a célula ata os sistemas e os aparellos, como se explicou nas unidades 1 e 5 deste módulo. Baseándose nisto debemos lembrar que: Os sistemas son conxuntos de órganos do mesmo tipo que realizan unha función simi- lar. Existen catro tipos de sistemas: muscular, esquelético (xunto co muscular constitúe o aparello locomotor), nervioso e endócrino ou hormonal Os aparellos son conxuntos de órganos moi distintos, que actúan de xeito coordinado realizando unha función. Existen cinco tipos de aparellos: os que interveñen na función de nutrición (dixestivo, respiratorio, circulatorio e excretor) e o reprodutor. Sistemas e aparellos están formados por órganos; os órganos, á súa vez, están formados por tecidos e os tecidos por células. Cada nivel non é simplemente a suma dos compo- ñentes do nivel anterior, senón que se engaden funcións novas. A relación permite percibir a información do medio exterior ou do interior do seu pro- pio organismo, e producir unha resposta axeitada aos cambios que se producen. A función de reprodución permite xerar novos individuos semellantes aos proxenitores. 4.3 Obxectivos Identificar as tres etapas da función de relación nun exemplo concreto. Relacionar cada receptor sensorial cos estímulos aos que é sensible. Sinalar os compoñentes básicos do sentido da audición e a vista, e a súa función. Identificar os compoñentes e a función dos sistemas nervioso e endócrino 47

45 Coñecer as principais glándulas endócrinas e as hormonas que producen. Identificar os principais compoñentes do sistema locomotor e coñecer a súa función. Diferenciar a sexualidade e a reproducción Coñecer a morfoloxía e o funcionamento do aparello reprodutor feminino e do masculino. Sinalar os procesos básicos que ocorren desde a fecundación ata o parto. Identificar os métodos de reprodución asistida. Analizar e comparar os métodos anticonceptivos dispoñibles. Sinalar as medidas adecuadas para previr a transmisión sexual de doenzas. 48

46 5. Secuencia de contidos e actividades 5.1 Función de relación A función de relación compóñena todas as operacións que realiza un ser vivo para pórse en contacto co exterior e para coordinar o funcionamento das partes do seu corpo, actuando todas como unha unidade. A función de relación realízase en varias etapas: recepción dos estímulos (órganos receptores), integración da información e elaboración dunha resposta axeitada (órganos coordinadores), e resposta ante o estímulo (órganos efectores). Actividade resolta Describir o fluxo de información desde que se percibe un estímulo ata que se produce a resposta axeitada, no seguinte exemplo: É mediodía, Aldara camiña pola rúa e, de súpeto, escoita unha bucina, sobresaltada afástase do ruído entanto que bota unha ollada ao coche que se achega rapidamente. Solución Aldara capta un estímulo externo, que é o son da bucina, o receptor é o oído, que transmite a información ao nervio auditivo ata un órgano coordinador (sistema nervioso central), que elabora unha resposta que lles transmite ata os órganos efectores (os músculos que fan que se afaste do ruído e mire o coche). 49

47 Os receptores Os receptores son células especializadas en captar estímulos. Poden actuar de xeito illado, como as da pel, ou en grupo, como as do gusto. Nalgunhas ocasións chegan a constituír órganos moi complexos, como os da vista ou os do oído. En función da súa localización poden ser: Receptores internos: captan a información do estado fisiolóxico do corpo. Receptores externos: captan a información do medio. Son os máis coñecidos, xa que constitúen os chamados órganos dos sentidos. Sentido Estímulo Tipo de receptor Órgano dos sentidos Tacto Presión e temperatura Mecanorreceptor e Termorreceptor Pel Olfacto Substancias químicas gasosas Quimiorreceptor Fosas nasais Gusto Substancias químicas disolvidas Quimiorreceptor Lingua Vista Luz Fotorreceptor Ollo 3 Oído Vibracións Mecanorreceptor Oído Sentidos do tacto, o olfacto e o gusto Tacto. Localízase na pel. A pel está constituída por dúas capas: a epiderme (máis superficial) e a derme (máis profunda). Nesta última sitúanse os receptores táctiles, que son terminacións nerviosas libres ou encerradas en cápsulas especializadas en captar estímulos ante presións lixeiras ou fortes, e sensacións de frío e de calor. Olfacto e gusto. Os sentidos do olfacto e o gusto traballan conxuntamente. Sentido do olfacto: localízase nas fosas nasais. Estas cavidades están revestidas por un tipo de pel denominada pituitaria, con dúas zonas: a pituitaria vermella (a predominante) e a amarela (que contén os receptores olfactivos). Os receptores olfactivos poden captar máis de tres mil tipos de substancias gasosas. Sentido do gusto: atópase localizado na lingua, onde están as papilas gustativas. Son sensibles a substancias disolvidas na saliva. Hai catro sabores básicos: doce, amargo, ácido e salgado. Todos os demais sabores son mesturas destes catro sabores. A intensidade da percepción destes sabores non é a mesma en toda a superficie da lingua. O sabor amargo percíbese mellor na parte traseira da lingua; o ácido nos bordos laterais, e o doce e o salgado na punta da lingua. 50

48 Sentido da vista O ollo. Polo sentido da vista obtense información do medio externo mediante a luz. Este sentido localízase nos ollos, que teñen a seguinte estrutura: Capa externa: formada pola esclerótica, que protexe o globo ocular (é o branco dos ollos). Na parte anterior chámase córnea e é transparente para deixar pasar a luz ao interior do ollo. Capa media ou coroide: contén vasos sanguíneos que nutren o ollo. Por diante forma o iris (a zona coloreada do ollo), un anel muscular que ten unha abertura, a pupila, que se pode abrir ou pechar en función da luz que haxa. O músculo ciliar está unido ao cristalino, unha lente que se atopa detrás da pupila e pode modificar a súa curvatura para enfocar correctamente as imaxes na retina. O cristalino delimita dúas cámaras cheas de líquido, o que contribúe a manter a forma do globo ocular. Retina: nesta capa atópanse os receptores, que reciben o nome de conos (responsables da visión diúrna en cores) e bastóns (responsables da visión nocturna e en branco e negro). Cando a luz chega á retina, excítanse os conos e os bastóns, que lle envían mensaxes ao cerebro a través do nervio óptico; o cerebro procesa a información recibida e convértea nas imaxes que vemos. A imaxe que se forma na retina é máis pequena que a do obxecto real e está ao revés, dun xeito similar ao que se forma sobre a película do interior dunha cámara fotográfica. 51

49 Defectos da visión. As doenzas visuais máis frecuentes dependen de como o cristalino enfoque a imaxe sobre a retina, curvándose máis ou menos. Miopía: é a incapacidade para enfocar obxectos afastados porque o cristalino está demasiado curvado e non se pode estirar para enfocar. Hipermetropía: incapacidade para enfocar obxectos próximos porque, ao revés que na miopía, o cristalino está demasiado estirado e non se pode curvar. Presbicia: perda de agudeza visual. Impide ver obxectos próximos porque o cristalino endurece e tampouco se pode estirar. Astigmatismo: vense deformadas as liñas verticais porque o cristalino curva de xeito desigual pola súa superficie. Cataratas: o cristalino faise opaco e non deixa pasar a luz. Daltonismo: é a cegueira para as cores; percibe alterados os tons das cores, nomeadamente os verdes e vermellos. O daltonismo é hereditario e afecta máis os homes que as mulleres. Non ten que ver co cristalino, senón cos conos. Sentido do oído O oído. É o responsable de dúas funcións, a audición e o equilibrio. O oído ten a seguinte estrutura: Oído externo: consta do pavillón auditivo, máis comunmente coñecido co nome de orella, encargado de recoller as ondas sonoras e do conduto auditivo externo. Oído medio: consta dunha membrana chamada tímpano, que vibra ao recibir as ondas procedentes do conduto auditivo externo, e unha cavidade en cuxo interior se atopan uns osiños unidos entre si, chamados martelo, bigornia e estribo. O martelo está en contacto co tímpano e recibe as súas vibracións. Existe un conduto, a trompa de Eustaquio, que comunica o oído medio coa farinxe. Oído interno: situado no interior do cranio, ten unha estrutura parecida á dunha cuncha dun caracol, que recibe o nome de cóclea e que está chea dun liquido, a endolinfa. O estribo transmite as súas vibracións ao interior da cóclea, que presenta unha estrutura coñecida como órgano de Corti. O órgano de Corti contén uns receptores formados por células ciliadas que, ao recibiren as vibracións da endolinfa, se estimulan e mandan impulsos nerviosos a través do nervio auditivo ata a área auditiva da codia cerebral. 52

50 O sentido do equilibrio As estruturas do oído interno que posúen os receptores responsables do equilibrio son tres canles semicirculares e dúas cavidades, chamadas utrículo e sáculo. Polo seu interior circula a perilinfa. Ao movermos a cabeza, a perilinfa desprázase, estimulando uns receptores ciliados, que mandan información ao cerebelo sobre os cambios na postura da cabeza. Actividades resoltas Das seguintes sensacións, cales son estímulos externos e cales internos? Frío Externo Ruído Externo Fame Interno Posición do corpo Externo Dor Interno Amargor Externo Cheiro Externo Cansazo Interno As combinacións dos sabores básicos permiten percibir unha grande variedade de sabores na comida. Por que non se nota ben o sabor cando as vías nasais están taponadas? Observe o debuxo e responda. Solución Como o centro coordinador do sabor e o do olor son o mesmo, para que se perciba ben o sabor é necesario que este centro reciba un sinal de olor e outro de sabor, para elaborar unha resposta correcta. Como sería a visión dun animal que carecese de conos e só tivese bastóns? Solución Se carecese de conos tería cegueira nocturna e se só tivese bastóns non distinguiría as cores e vería todo en branco e negro. 53

51 Relacione as dúas columnas, colocando as letras na cuadrículas adecuada: a Cóclea ou caracol. b Tímpano. c Trompa de Eustaquio. d Nervio auditivo. e Pavillón auditivo. f Cadea de osiños. d a b e c f Leva o sinal nervioso do oído ao cerebro. Nela atópanse as células auditivas. Membrana que vibra cando chegan as ondas sonoras. Capta as ondas sonoras e lévaas cara ao tímpano. Comunica o oído medio coa farinxe. Leva a vibración do tímpano ao oído interno. Actividades propostas S1. Cantos receptores hai? Que estímulos perciben? En que sentidos se atopan? S2. Que tipos de estímulos detectan os mecanorreceptores? Onde se localizan? S3. Faga corresponder os números do debuxo co seu nome correspondente: Pupila Iris Córnea Cristalino Esclerótica Coroide Retina Nervio óptico S4. Que é e que función desempeña o cristalino? S5. Como se modifica o diámetro da pupila con luz forte? Que músculo a modifica? S6. Por que a presbicia e as cataratas se asocian a persoas cunha certa idade? S7. Por que hai tres canles semicirculares no órgano do equilibrio? S8. Póñalles nome ás partes numeradas do oído: 54

52 Os coordinadores Para realizar as funcións vitais, os órganos, os aparellos e os sistemas traballan de xeito coordinado. Os responsables da coordinación son o sistema nervioso e o sistema endócrino, que poden actuar conxuntamente ou separadamente. A neurona: unidade do sistema nervioso O sistema nervioso está constituído principalmente polas neuronas. Unha neurona é unha célula especializada en xerar e propagar os impulsos nerviosos, que son unha pequena corrente eléctrica que pode alcanzar velocidades de ata 100 m/s. A neurona ten unha parte similar a calquera outra célula, o corpo celular, onde se acha o núcleo e o resto de orgánulos celulares. Del parten dous tipos de prolongacións moi especializadas: as dendritas e o axón. 2 Dendritas. Son curtas, ramificadas e en xeral moi numerosas. Polas dendritas a neurona recibe información dos receptores ou doutras neuronas. 3 Axón. Prolongación longa cunha pequena ramificación no seu extremo. Transporta o impulso nervioso xerado polas neuronas aos órganos efectores ou a outras neuronas. A comunicación entre diferentes neuronas realízase polo proceso da sinapse. 2 Sinapse. É a unión funcional de neuronas que consiste en enlazar o axón da neurona 1 coas dendritas da neurona 2, mediante substancias químicas, os neurotransmisores, que atravesan o espazo entre elas. O impulso nervioso, do mesmo xeito que lle ocorre á electricidade, non pode atravesar a distancia entre dúas neuronas. Ao chegar ao extremo da neurona, o impulso nervioso provoca a liberación dos neurotransmisores, que contactan coa membrana da seguinte neurona e desencadean nela de novo o impulso nervioso, que se transmitirá así sucesivamente. Os impulsos nerviosos viaxan sempre no mesmo sentido: entran polas dendritas e saen polo axón. Unha neurona pode establecer entre 100 e sinapses. Organización do sistema nervioso Segundo a súa anatomía, o sistema nervioso divídese en dous subsistemas: Sistema nervioso central (SNC). No seu interior alóxase a maior parte dos corpos celulares das neuronas e está formado polo encéfalo e a medula espiñal. É o encargado de recibir a información sensitiva dos receptores e procesala. Ademais, encárgase de enviar a información de resposta aos efectores. Está formado polo encéfalo e a medula espiñal: 55

53 Encéfalo Divídese á súa vez en cerebro, cerebelo e bulbo raquídeo. 2 Cerebro: está dividido en dúas partes (hemisferios). A súa superficie presenta repregamentos denominados circunvolucións. Está composto por substancia branca na súa zona interior e por substancia gris na exterior, ou codia cerebral. As funcións do cerebro son variadas: Recibe información dos receptores sensoriais, procesa a información e elabora as respostas que se van transmitir aos órganos efectores. Controla a contracción muscular voluntaria. Controla as funcións da intelixencia como a linguaxe, a creatividade, a aprendizaxe, a memoria, a vontade... 3 Cerebelo: divídese en dous hemisferios e ten circunvolucións. Recibe información relativa ao equilibrio, que envía ao oído, permitindo manter a postura corporal. Ademais é o responsable da coordinación dos movementos voluntarios. 4 Bulbo raquídeo: enlaza o encéfalo coa medula espiñal. Controla de xeito automático funcións necesarias para a vida do individuo como o latexo cardíaco, o ritmo respiratorio ou a presión sanguínea, e tamén actos reflexos de protección, como a tose ou o vómito. A medula espiñal Presenta na parte externa a substancia branca e na interna a substancia gris. É unha vía nerviosa a través da que ascende información ao encéfalo e descenden as ordes ao resto dos órganos. Ademais, encárgase de gobernar os actos reflexos. Un acto reflexo consiste nunha resposta rápida e automática a cambios do medio. Esta resposta coordínase na medula espiñal, sen a intervención do cerebro, ao revés dos actos voluntarios. Algúns exemplos de actos reflexos son retirar a man cando nos queimamos ou pechar os ollos cando a luz nos amola. Sistema nervioso periférico (SNP). Está formado polos axóns das neuronas, agrupados en nervios, cuxos corpos celulares están aloxados no SNC. Este sistema divídese á súa vez en sistema nervioso somático (que non estudaremos aquí) e sistema nervioso autónomo. O sistema nervioso periférico está constituído polos nervios craniais (que saen do encéfalo) e os nervios raquídeos (que saen da medula). A súa función é comunicar o SNC co resto do corpo polos nervios. 56

54 Encéfalo e medula espinal do sistema nervioso central (SNC) e nervios raquídeos do sistema nervioso periférico (SNP) Sistema nervioso autónomo (SNA): divídese á súa vez en sistema nervioso simpático e parasimpático. Regula o control dos órganos internos e está formado por nervios que comunican os diferentes órganos coa medula espinal. Tal como indica o seu nome, o seu funcionamento é inconsciente e automático, non depende da nosa vontade; por iso recibe o nome de sistema nervioso autónomo. A súa importancia é vital, xa que controla funcións tales coma a respiración, a dixestión, a circulación sanguínea ou a excreción. O sistema nervioso autónomo divídese á súa vez en dous sistemas: o simpático e o parasimpático, os cales realizan accións contrarias, se un estimula a actividade dun órgano o outro o relaxa. Sistema simpático: prepara o corpo para afrontar situacións de tensión, de alarma ou que requiran un esforzo e, por tanto, aumentan o consumo de enerxía. Sistema parasimpático: produce unha relaxación do corpo, o que leva consigo unha redución do consumo enerxético. Por exemplo, o nervio simpático que chega ao corazón ten a propiedade de acelerar as súas contraccións mediante a secreción de adrenalina. En cambio, o nervio parasimpático que tamén chega ao corazón diminúe o ritmo das palpitacións pola secreción de acetilcolina. 57

55 O sistema endócrino O sistema endócrino ou hormonal está constituído por un conxunto de glándulas que segregan hormonas directamente no sangue. As hormonas son substancias químicas que actúan estimulando a actividade de determinadas células, chamadas células diana. No seguinte debuxo aparecen situadas no corpo as principais glándulas do sistema endócrino: 58

56 Todas as glándulas do sistema endócrino son importantes. As hormonas que fabrican regulan procesos moi delicados e complexos do noso corpo. Delas, destacamos as seguintes: Páncreas: é un órgano moi importante que pertence á vez ao sistema endócrino e ao sistema dixestivo, como xa vimos na unidade 5. Como glándula do sistema dixestivo fabrica o zume pancreático, que intervén na dixestión. Como glándula do sistema endócrino fabrica a insulina, hormona encargada de reducir o nivel de glicosa no sangue, facilitando a súa entrada nas células. Glándulas sexuais ou gónadas: ovarios e testículos. Tamén teñen unha dobre función: Segregar as hormonas sexuais responsables dos caracteres sexuais primarios (órganos xenitais) e secundarios de cada sexo (peluxe na cara, nas axilas, no peito e no pube, timbre de voz, desenvolvemento de músculos e ósos nos homes, nas mulleres peluxe no pube e nas axilas, desenvolvemento das mamas, acumulación de graxa nas cadeiras e nas coxas, e cadeiras máis anchas para facilitar o parto). Producir os gametos femininos (óvulos) e masculinos (espermatozoides). No cadro seguinte aparecen algunhas hormonas e a súa función no corpo: Glándulas Hormonas Función das hormonas 3 Hipófise Hormona do crecemento Tirotropina (TSH) Melanófora (MSH) Gonadótropas (FSH e LH) Prolactina Oxitocina Estimula o alongamento dos óso e o crecemento en xeral. Producida en exceso produce o xigantismo, e en defecto o ananismo. Estimula a secreción da tiroide. Estimula a fabricación de melanina, pigmento da pel. Regula actividade das glándulas sexuais. Estimula a secreción láctea nas glándulas mamarias da nai. Contrae os músculos do útero durante o parto. Tiroide Tiroxina Estimula o metabolismo celular. Suprarrenais Adrenalina Estimula o ritmo cardíaco e respiratorio en situación límite. Páncreas Insulina Diminúe a cantidade de glicosa no sangue. Testículos Testosterona Regula a aparición dos caracteres sexuais masculinos. Ovarios Proxesterona Estróxenos Prepara a posible implantación do embrión no útero e regula todo o embarazo Provocan a aparición dos caracteres sexuais secundarios femininos. 59

57 Actividades resoltas Que é o impulso nervioso? Solución É unha pequena corrente eléctrica que percorre a neurona desde as dendritas ao corpo celular e propágase ao longo do axón. Transmítese á célula seguinte mediante sinapse. Os impulsos nerviosos proceden dos receptores (os sentidos) e rematan nos efectores despois de que o SNC emita unha orde. Que estruturas protexen o encéfalo e a medula? Solución O encéfalo está protexido por dous tipos de estruturas óseas, o cranio e a columna vertebral respectivamente. Ademais, todo o sistema nervioso central está protexido por unhas envolturas membranosas denominadas meninxes, e polo líquido cefalorraquídeo, que actúa como un colchón. Todos os órganos gobernados polo sistema nervioso autónomo reciben ordes a través de dous tipos de nervios, os nervios simpáticos e parasimpáticos de función antagónica. Indique os efectos que teñen ambos os nervios sobre os órganos sinalados. Órgano Estimulación simpática Estimulación parasimpática Corazón Diminúe o ritmo Aumenta o ritmo Glándulas sudoríparas Activa a súa secreción Diminúe a súa secreción Vías respiratorias Aumenta o diámetro dos tubos bronquiais Diminúeo diámetro dos tubos bronquiais Sistema dixestivo Diminúe a súa actividade Aumenta a súa actividade Ollo Dilatación da pupila Contracción da pupila Arterias Constrición: elevación da presión sanguínea Vasodilatación: redución da presión sanguínea Os sistemas nervioso e endócrino encárganse de coordinar as funcións corporais. Indique na seguinte táboa as diferenzas entre ambos: Tipo de mensaxeiro Vía de transporte Rapidez de resposta Sistema nervioso Neuronas Impulsos nerviosos Moi rápida Sistema endócrino Hormonas Sangue Lenta e duradeira Por que é tan importante o iodo para a glándula tiroide? Solución Porque a hormona que segrega a tiroide, a tiroxina, leva na súa molécula catro átomos de iodo. A falta deste elemento químico na dieta produce o bocio, doenza que consiste nun aumento desta glándula ocasionando un engrosamento moi visible do pescozo. 60

58 Actividades propostas S9. Que é a sinapse? S10. Que provocaría unha lesión nos seguintes centros nerviosos? Deterioración grave do cerebro. Fractura de medula espiñal. Lesión grave no bulbo raquídeo. S11. Complete o percorrido dun estímulo doloroso ante unha queimadura, desde que se percibe ata que se responde retirando a man de xeito automático. S12. Indique as funcións do sistema nervioso central e do sistema nervioso periférico. S13. Que teñen en común estas hormonas: tetosterona, proxesterona, FSH e LH? S14. En que consiste o tratamento farmacolóxico da diabete? S15. Que problemas pode ocasionar a produción insuficiente de hormona de crecemento durante a infancia? 61

59 Os órganos efectores Os órganos efectores atópanse nos seguintes sistemas, dependendo do tipo de resposta: Sistema locomotor: realiza a resposta motora, responsable do movemento do corpo. Ten unha parte pasiva, o sistema esquelético, e unha parte activa, o sistema muscular. Sistema endócrino e as glándulas exócrinas: realizan a resposta secretora. O sistema esquelético Está formado polos ósos e as cartilaxes, que realizan as funcións de participar no movemento do corpo, protexer os órganos internos, producir medula ósea (orixe das células sanguíneas) e reserva de minerais (nomeadamente calcio). Articulacións. Zonas de contacto entre ósos. Poden ser fixas, como as do cranio, móbiles, como as do xeonllo ou do cóbado, ou de mobilidade escasa, como as da cadeira. Cranio Cóbado Cadeira Os ósos que forman as articulacións móbiles suxéitanse mediante ligamentos, formados por fibras de tecido conxuntivo que os manteñen fortemente unidos. Para lubricar e facilitar a mobilidade entre os ósos hai un líquido chamado sinovia ou líquido sinovial. O esqueleto humano. Órganos formados por tecidos vivos sobre os que se depositan minerais que lles dan consistencia. O esqueleto humano está formado por 208 ósos. Esqueleto da cabeza Cranio. Protexe o encéfalo. Está formado por ósos planos unidos por articulacións inmóbiles. Cara. Protexe os órganos dos sentidos e a cavidade bucal. Tamén se inclúen os osiños do oído, que transmiten o son desde o tímpano ata o oído interno. 62

60 Esqueleto do tronco Columna vertebral. É un eixe resistente, pero con certa mobilidade, formado por 34 vértebras. No seu interior queda unha canle na que se atopa a columna vertebral. Caixa torácica. Formada polas vértebras dorsais, o esterno e as costelas. Protexe órganos vitais, como o corazón e os pulmóns. Ósos das extremidades Extremidades superiores. Formadas pola cintura escapular (clavícula e omoplata ou escápula), os ósos do brazo (úmero, cúbito e radio), os do pulso (carpianos) e os da man (metacarpos e falanxes dos dedos). Extremidades inferiores. Formado pola cintura pélvica, os ósos da perna (fémur, tibia e peroné), os ósos do nocello ou tarso e os do pé e as falanxes das dedas. 63

61 Sistema muscular O sistema muscular está formado polos músculos e os tendóns. O noso corpo ten 640 músculos, que representan o 40 % da masa corporal. Dos tres tipos de músculos existentes (esquelético, cardíaco e liso) só o músculo esquelético é o responsable dos movementos voluntarios e da postura corporal. A maior parte dos músculos dispóñense por pares actuando de forma antagónica: Flexores e extensores: aproximan ou afastan un óso a outro. Pronadores e supinadores: rotan unha extremidade cara a abaixo ou cara a arriba. Abdutores e adutores: separan ou achegan á liña media do corpo. Elevadores ou depresores: soben ou baixan unha estrutura. Esfínteres e dilatadores: pechan ou abren un orificio corporal. Para cumpriren a súa función os músculos esqueléticos únense aos ósos e contráense ou reláxanse producindo movemento. Cada músculo únese a dous ósos mediante uns cordóns moi resistentes de tecido conxuntivo denominados tendóns. 64

62 Actividades resoltas Cite exemplos de estruturas óseas con función de protección de órganos Solución Os ósos do cranio protexen o encéfalo. A columna vertebral protexe a medula espiñal. Os ósos da cara e do cranio protexen ao globo ocular. A caixa torácica, formada polas costelas e o esterno, protexen o corazón e os pulmóns. A pelve, formada polo ilio, isquion e pube, protexe nas mulleres o útero, onde se alberga o embrión. Cite as funcións do sistema esquelético Solución Participar no movemento do corpo. Protexer os órganos internos. Producir medula ósea, orixe das células sanguíneas. Reserva de calcio. Indique as semellanzas e as diferenzas entre os ligamentos e os tendóns. Solución Tanto os ligamentos como os tendóns están formados por fibras de tecido conxuntivo, os ligamentos unen os ósos, entanto que os tendóns unen os ósos cos músculos. Actividades propostas S16. Que ósos interveñen nos movementos de sentar, camiñar, axeonllarse e erguer o brazo? S17. Indique o funcionamento de músculos antagónicos nas extremidades inferiores. 65

63 A función de reprodución A especie humana reprodúcese sexualmente, e para iso é preciso que: Dous individuos de diferente sexo elaboren as súas células sexuais ou gametos, formadas nas gónadas (ovarios e testículos) do aparello reprodutor. Os gametos únense mediante a fecundación dentro do aparello reprodutor feminino. Da fusión dos núcleos destas células (onde está a información xenética de cada individuo) fórmase unha célula ovo ou cigoto. O novo ser desenvólvese no seo materno (embarazo) ata o momento do parto. Aparello reprodutor feminino Fórmano órganos internos (ovarios, trompas de Falopio, útero e vaxina) e externos (vulva). Ovarios: ou gónadas femininas, son dous órganos do tamaño dunha améndoa que fabrican os óvulos e elaboran as hormonas sexuais femininas. Cando nace unha nena, cada un dos seus ovarios contén xa unha reserva de óvulos inmaturos nunhas pequenas cavidades chamadas folículos. Trompas de Falopio: son dous condutos que comunican os ovarios co útero. Neles prodúcese a fecundación. Útero ou matriz: é un órgano musculoso que aloxará o feto durante o embarazo. Vaxina: é o conduto musculoso de acceso ao útero e de saída do feto durante o parto. Vulva: está formada por dous pares de repregamentos, chamados labios maiores e menores. Na unión destes últimos encóntrase un órgano eréctil, o clítoris. Aparello reprodutor masculino Está formado polos seguintes órganos: Testículos: ou gónadas masculinas, son dous órganos que fabrican espermatozoides e hormonas sexuais masculinas. Están a recubertos por unha bolsa de pel, o escroto. Epidídimo: tubo longo moi pregado, situado na parte superior de cada testículo, onde se almacenan os espermatozoides. Condutos deferentes: transportan espermatozoides desde o testículo ata a uretra. 66

64 Vesículas seminais: glándulas que producen un líquido para nutrir os espermatozoides. Próstata: glándula que produce un líquido para a supervivencia dos espermatozoides. Pene: órgano eréctil que deposita os espermatozoides no interior do aparello feminino. Uretra: conduto que percorre o pene e leva os espermatozoides ao exterior. Forma parte, tamén, do aparello excretor. Actividades propostas S18. Póñalles nome ás partes nomeadas nos textos dos aparellos reprodutores. S19. Hai unha similitude entre os órganos sexuais femininos e os masculinos. Complete as dúas columnas baseándose nestas semellanzas. Aparello reprodutor feminino Aparello reprodutor masculino Trompas de Falopio Pene Testículos 67

65 O proceso da reprodución Os ciclos sexuais da muller Capa endometrial do útero Menstruación Ovulación Premenstrual Menstruación Posmenstrual Ovulación Ciclo menstrual e ovulación Dura uns 28 días e prodúcese desde a puberdade ata a menopausa. Ao comezar o ciclo desenvólvese un folículo, e ínchase. Cara ao día 14 o folículo estala e libera o óvulo encerrado no seu interior. É a ovulación. No entanto, o folículo segrega unha hormona que provoca o engrosamento da mucosa uterina ou endometrio. Ao liberar o óvulo, o folículo transfórmase no corpo lúteo, o cal produce hormonas que continúan co crecemento do endometrio. Se o óvulo non é fecundado, o corpo lúteo atrófiase aproximadamente aos 28 días do ciclo, cesando a secreción de hormonas. Entón despréndese a mucosa uterina producindo o fluxo menstrual. Pero se o óvulo é fecundado, o corpo lúteo segue segregando hormonas que manteñen ao endometrio desenvolvido ao máximo. Fecundación, embarazo e parto Fecundación. É a unión do óvulo e o espermatozoide para dar un novo individuo. Nunha exaculación emítense máis de 300 millóns de espermatozoides, que atravesan as mucosidades do útero e alcanzan as trompas de Falopio. Só algúns destes chegan ao óvulo, onde liberan os seus encimas que disolven as membranas protectoras do óvulo e posibilitan a penetración do núcleo do espermatozoide. A unión dos núcleos de ambos os gametos forma o cigoto. Percorrido dos espermatozoides polo colo uterino ata fecundar o óvulo nas trompas de Falopio 68

66 Poucas horas despois da fecundación iníciase a división celular. Mediante a mitose (es- tudada na unidade 1) o número de células duplícase en cada división ata que se forma a mórula (chamada así polo seu aspecto parecido ao dunha mora) que a medida que se despraza polas trompas de Falopio segue dividíndose, e uns cinco días despois trans- fórmase na blástula. Esta alcanza o útero e implántase na súa parede, denominándose entón embrión. Embarazo. É o período de desenvolvemento do embrión no útero. O embrión implántase nunha cavidade do útero flotando no líquido amniótico, que lle impide a deshidratación e o protexe dos posibles golpes. Queda unido á parede do útero polo cordón umbilical. O embrión aos tres meses adquire forma humana e pasa a recibir o nome de feto. A tra- vés da placenta, membrana que se forma no terceiro mes de embarazo, o feto recibe os nutrientes e o osíxeno da nai e envía a esta os residuos e o CO 2. Todo iso é transportado polos vasos sanguíneos do cordón umbilical. Parto. É a fase final da xestación e ten lugar 280 días despois da fecundación. Actividade resolta Se consideramos como primeiro día do ciclo menstrual o primeiro día da regra, segundo o esquema de arriba, indique: A ovulación é antes ou despois da regra? Cando é máis groso o endometrio? Que relación hai entre o endometrio e a regra? Se o ciclo durara exacto 28 días, sería 14 días despois da regra. Despois da ovulación A regra é o desprendemento do endometrio.. Actividades propostas S20. Relacione as dúas columnas colocando as letras na cuadrícula adecuada: a b c d A mucosa do útero dexenera e expúlsase Fórmase o corpo lúteo Fase folicular Ovulación O óvulo maduro sae cara ás trompas de Falopio O óvulo medra e madura dentro do folículo Prodúcese a menstruación O folículo transfórmase nunha estrutura residual S21. Coloque por orde as seguintes etapas no proceso de reprodución: feto, cigoto, embrión, blástula, parto e mórula. 69

67 Técnicas de reprodución asistida Ante a imposibilidade ou dificultade das persoas para concibir fillos, utilízanse fundamentalmente dúas técnicas, inseminación artificial e fecundación in vitro. Inseminación artificial Consiste na introdución do seme do compañeiro ou dun doador anónimo no útero da muller receptora mediante un tubo. Neste caso, a fecundación producirase de xeito natural nas trompas de Falopio da muller receptora. Fecundación in vitro (FIVTE) A fecundación in vitro é un técnica de reprodución asistida que consiste en pór en contacto un ou máis óvulos cos espermatozoides, no laboratorio. Posteriormente, o embrión resultante implántase no útero dunha muller. Actividade resolta Infórmese sobre a técnica FIVTE Solución Esta técnica aconséllase para parellas con distintos tipos de esterilidade, xa sexa de orixe feminina ou xa masculina. A muller é sometida a un tratamento de estimulación ovárica que facilita a ovulación e que se controla mediante ecografías e análises hormonais. No momento da ovulación, realízase a punción folicular para extraer os óvulos Os óvulos insemínanse (fecúndanse) posteriormente no laboratorio con espermatozoides obtidos a partir dunha mostra de seme. Os embrións conseguidos transfírense en número máximo de tres ao interior do útero da muller. A transferencia embrionaria adoita realizarse ao segundo día posterior á fecundación, aínda que nalgúns casos o período de cultivo in vitro se prolonga ata o estado de blastocisto, aos cinco ou sete días. Actividade proposta S22. Sinale as diferenzas entre a inseminación artificial e a FIVTE. 70

68 Reprodución e sexualidade A reprodución é un proceso biolóxico que comparten todos os seres vivos e que asegura a continuidade da especie. A sexualidade é un concepto distinto, que vai máis aló da simple reprodución. É a capacidade dos seres humanos de xuntar o sexo e sentimentos de grande profundidade, como a afectividade e a tenrura. Métodos anticonceptivos Os métodos anticonceptivos tratan de evitar que o coito conduza a un embarazo non desexado. Algúns deles tamén evitan as doenzas de transmisión sexual. Principais métodos de barreira Método Descrición Eficacia Vantaxes e inconvenientes Diafragma Cuberta de goma flexible cun anel elástico. Adáptase ao colo do útero e impide o paso dos espermatozoides. O seu uso debe ser prescrito por un xinecólogo. Media Depende dunha correcta colocación. A eficacia aumenta en combinación con espermicidas. Sen efectos secundarios. Con visita médica previa. Ponse dez minutos antes do coito. Quítase ás oito horas. Non protexe contra as doenzas de transmisión sexual. Preservativo Fina funda de goma dun só uso, xeralmente lubrificada, que impide que os espermatozoides penetren na vaxina. Moi alta Utilizándoa correctamente antes de calquera penetración. Doado uso. Sen efectos secundarios. Protexe contra as doenzas de transmisión sexual Dispositivo intrauterino (DIU) Pequeno dispositivo que coloca o xinecólogo na cavidade uterina. Dificulta o paso dos espermatozoides á trompas de Falopio e impide que aniñe o óvulo no útero. Alta Aínda que é máis recomendable para mulleres que xa tiveran outros fillos. Pode permanecer de dous a cinco anos no útero, sempre que se se realizan revisións periódicas. Imprescindible a visita ao xinecólogo. Pode causar infeccións. Non protexe contra as ETS. Principais métodos hormonais Método Descrición Eficacia Vantaxes e inconvenientes Pílula Aro vaxinal Hormonas ou compostos sintéticos que impiden a ovulación. Tómanse diariamente (pílula) ou unha vez a semana ( parches) A colocación do anel vaxinal é mensual Moi alta en todos os casos Moi eficaces. Descritos algúns efectos secundarios a longo prazo. De imprescindible prescrición polo xinecólogo e con controis periódicos para evitar calquera efecto secundario. Non protexe nin evita as doenzas de transmisión sexual. 71

69 Principais métodos cirúrxicos Método Descrición Eficacia Vantaxes e inconvenientes Vasectomía 3 Consiste en cortar os condutos deferentes mediante intervención cirúrxica menor. Ligadura de trompas Consiste en cauterizar ou cerrar con grampas as trompas de Falopio mediante intervención cirúrxica menor Moi alta Practicamente irreversible Doenzas de transmisión sexual (ETS) Son infeccións que teñen en común o seu mecanismo de transmisión, que é por contacto directo a través dos fluídos ou as microlesións que se producen durante a relación sexual entre unha persoa enferma a outra sa. Nalgunhas delas tamén é posible o contaxio da nai ao fillo, a través da placenta ou durante o parto. Microorganismos causantes das ETS: Bacterias: causan doenzas graves, como a sífilis e a gonorrea. Fungos: orixinan unha das máis frecuentes, pero de carácter leve, a candidiase. Protozoos: son a orixe, entre outras, da tricomoníase. Virus: producen doenzas como a SIDA, o herpes xenital e o hepatite B. Na actualidade todas as doenzas de transmisión sexual, coa excepción da SIDA, teñen tratamento eficaz. As medidas máis aconsellables para as evitar son unha boa hixiene persoal, o uso do preservativo, e acudir ao médico ante calquera sospeita de padecelas. Actividades propostas S23. Relacione as dúas columnas colocando as letras na cuadrícula adecuada: a b c d Preservativo Pílula DIU Vasectomía Impiden a ovulación Protexen das ETS Producen esterilidade Evitan a fecundación S24. Procure información sobre os síntomas e os trastornos das seguintes doenzas: sífilis, gonorrea, herpes xenital e SIDA. 72

70 6. Resumo de contidos 73

71 7. Actividades complementarias S25. En que consiste a hipermetropía? E a miopía? S26. Relacione as dúas columnas, colocando as letras nas cuadrículas adecuadas: a Medula espiñal b Córtex cerebral c Bulbo raquídeo d Cerebelo e Cerebro Equilibrio Movementos respiratorios Retirar a man cando nos queimamos Movementos voluntarios Memoria S27. Relacione as dúas columnas colocando as letras nas cuadrículas adecuadas: a Sistema nervioso somático b Sistema nervioso autónomo c Acto reflexo Latexos do corazón 1. Mover a man para coller un obxecto Retirar o pé se pisamos un obxecto punzante 1 Retirar a man cando nos queimamos S28. Relacione as dúas columnas: a b c d e Hormona Testosterona Tiroxina Adrenalina Insulina Oxitocina Función Estimula o metabolismo celular Estimula o ritmo cardíaco e respiratorio en situación límite Estimula as contraccións do útero durante o parto Regula a función dos órganos sexuais masculinos. Regula o nivel de glicosa no sangue. S29. Relacione as dúas columnas, colocando as letras nas cuadrículas adecuadas: a b c d e f Fémur Úmero Occipital Tarsianos Metacarpianos Cúbito Nocello Brazo Coxa Palma da man Antebrazo Caluga S30. Como se forman os xemelgos? E os xemelgos bivitelinos ou dicigóticos? 74

72 8. Exercicios de autoavaliación A parte do ollo que regula o enfoque é: A retina. O iris. O cristalino. A córnea. Os mecanorreceptores do oído atópanse: Na cóclea. Nas canles semicirculares. Na trompa de Eustaquio. No tímpano. Cal dos seguintes compoñentes non forma parte do sistema nervioso central? Medula espiñal. Hipófise. Cerebelo. Bulbo raquídeo. Nun acto reflexo intervén: O cerebelo. A medula espiñal. O cerebro. O hipotálamo. A insulina é unha hormona producida por : As glándulas suprarrenais. O páncreas. A tiroide. O fígado. 75

73 Os ósos que constitúen o brazo son: A escápula. O cúbito. O úmero. O radio. Os ósos únense aos músculos mediante: Ligamentos. Tendóns. Cartilaxes. Articulacións. A fecundación prodúcese: No útero. Nas trompas de Falopio. Na vaxina. Na vulva. Unha persoa portadora do VIH (virus causante da SIDA) pode transmitir o virus por: Bicarse. Polo coito. Compartindo roupa. Por unha aperta. A pílula anticonceptiva: Prevén as ETS. Impide a ovulación. É abortiva. Dificulta a fecundación. 76

74 Solucionarios Solucións das actividades propostas S1. Tipos de receptores Estímulo que perciben Sentido no que se atopan: Mecanoreceptores Roce e variacións de presión, vibracións Tacto e oído Termoreceptores Cambios de temperatura Tacto Quimioreceptores Substancias químicas Gusto e olfacto Fotoreceptores Luz Vista S2. S3. S4. S5. S6. S7. S8. Os mecanoreceptores son células especializadas en captar cambios de presión. Localízanse na pel (derme) e no oído. Está relacionada co tacto e no oído captan os sons polas as vibracións do tímpano. Pupila: 4. Iris: 6. Córnea:5. Cristalino: 3. Esclerótica: 7. Coroide: 8. Retina: 1. Nervio óptico: 2. O cristalino é unha lente transparente que se atopa detrás do iris e ten como función enfocar o obxecto que imos ver modificando a súa curvatura. Se está moi preto o cristalino abómbase e se está mais lonxe aplánase. A pupila é unha abertura circular que regula a entrada luz no ollo, de tal xeito que se hai pouca luz aumenta o diámetro da pupila e se hai moita luz esta se pecha. O músculo en forma de anel que o modifica é o iris. Porque son modificacións que ocorren no ollo coa idade. Nas cataratas o cristalino faise opaco e non deixa pasar a luz. Na presbicia o cristalino endurécese, perde flexibilidade e dificulta o enfoque dos obxectos. Porque cada canle contén receptores da posición da cabeza nas tres direccións do espazo. 1: cóclea. 2: osiños (martelo, estribo e bigornia. 3: pavillón auditivo. 4: trompa de Eustaquio. 5: tímpano. 6: pavillón auditivo. 77

75 S9. É a comunicación funcional entre as neuronas, a transmisión do impulso nervioso dunha neurona a outra. S10. Deterioración grave do cerebro Danos no cerebelo Lesión grave no bulbo raquídeo Dependendo da zona afectada, poderían producirse as seguintes alteracións: Insensibilidade nalgunhas zonas do corpo ante os estímulos dos órganos dos sentidos. Perda de memoria ou de capacidades intelectuais. Alteracións nos movementos voluntarios dalgúns músculos. Non podería moverse coordinadamente. Provocaríalle a morte, pois o bulbo raquídeo regula funcións vitais como os movementos respiratorios ou o fluxo sanguíneo. S11. O receptor da dor da man percibe o estímulo e vai por os nervios sensitivos ata a medula espiñal, onde conecta cunha interneurona que pasa o estímulo a un nervio motor que se dirixe ata o brazo, provocando a súa contracción e con iso a retirada da man. S12. Central Recibe información dos receptores externos e internos dos órganos do corpo e elabora as ordes que gobernan o seu funcionamento. Ao sistema nervioso central chegan fibras nerviosas sensitivas, procedentes dos receptores sensitivos e del parten fibras nerviosas motoras cara a todos os órganos efectores. Periférico O sistema nervioso periférico está constituído por os nervios que están fóra do sistema nervioso central e o conectan con todos os órganos. S13. S14. S15. Que toda elas regulan a función dos órganos sexuais. En subministrarlle ao paciente insulina. Problemas no crecemento, como o ananismo. S16. Sentar Pelve Fémur Axeonllarse Rotula Tibia Peroné Camiñar Fémur Tibia Peroné Erguer o brazo Úmero Cúbito Radio 78

76 S17. O bíceps femoral flexiona a perna e o recto anterior estende a perna. Os flexores flexionan o s dedos dos pés e os extensores esténdenos. O tibial flexiona o pé cara á perna e o xemelgo levanta o talón. S18. S19. Aparello reprodutor feminino Trompas de Falopio: lugar onde se recolle o óvulo desprendido do ovario e onde ten lugar a fecundación. Clítoris: órgano eréctil moi sensible. Ovarios: producen óvulos e hormonas femininas (estróxenos e proxesterona). Aparello reprodutor masculino Conduto deferente: conduce os espermatozoides desde o epidídimo (onde se almacenan os espermatozoides) ata a uretra. Pene: órgano eréctil que permite depositar os espermatozoides no interior da vaxina durante o coito. Testículos: producen espermatozoides e hormonas masculinas (testosterona). S20. S21. De arriba a abaixo: d c a b. Cigoto Mórula Blástula Embrión Feto Parto S22. Na inseminación artificial introdúcese seme obtido do home no interior das vías xenitais femininas, mentres que na fecundación in vitro se obteñen óvulos e se fecunda cos espermatozoides fóra das vías xenitais da muller. S23. De arriba a abaixo: b a d a. 79