Cantigas. 1. Introducción A Literatura Galega Medieval Os Xéneros Os Intérpretes das Cantigas

Transcrição

1 Cantigas 1. Introducción As Cantigas son un tipos de manifestacións da lírica galega durante a Idade Media, escritas por trobadores e interpretadas por xograres, recollidas en cancioneiros, feitas para ser cantadas e bailadas para o lecer dos cidadáns A Literatura Galega Medieval A época medieval é unha etapa de grande explendor para a literatura galega. O galego convertiuse na lingua lírica en toda a Península, e alcanzou nese momento una rango de lingua internacional, pois en galego produciron as súas poesías trobadores de distintas nacionalidades: galegos, portugueses, occitanos, que as levaron polas diversas cortes reais e señorais. O galego era a lingua de moda e usábase para compor «cantigas» en toda a Península, non só en Galiza Os Xéneros As manifestacións literarias deste período abranguen tanto a poesía como a prosa: Na poesía, escribíronse as cantigas, conxunto de máis de dous mil texto en verso destinados ao canto, con acompañamento musical. Hainas de dos tipos: Relixiosas: as cantígas de Santa María Profanas: que poden ser de amigo, de amor, e de escarnio e maldicir. Na prosa, dentro dos textos narrativos de ficción hai algunhas traduccións ao galego e versións doutras obras. Entre os motivos máis frecuentes están as aventuras cabaleirescas do mundo artúrico, a guerra de Troia e os milagres de apóstolo Os Intérpretes das Cantigas Existen tres grupos de poetas medievais, dependiendo da súa habilidade e clase social: Trobadores: tiñan o maior rango social, eran nobres; eles compoñían o texto e a música das cantigas. Citanse polo nome e os apelidos (Martín Codax). Xograres: eran artistas ambulantes de clase baixa; adoitaban interpretar as cantigas feitas polos trobadores, malia algún tamén se dedicaren á composición delas. Cítanse polo seu lugar de orixe ou por un alcume (Mendiño). Segreis: formaban parte da baixa nobreza, escribían composicións e adoitaban ser remunerados polas súas interpretacións. Por: Noel Suárez Barro Páxina: 1 de 10

2 1.4. Os Cancioneiros Os textos conservados da poesía galega medieval non relixiosa (é dicir, profana) chegaron a nós a través dos cancioneiros, uns documentos que recollen as letras, e nalgún caso, a música das cantigas. Isto débese a que reis ou nobres da época mandaron compliar e transcribir á man este material. Outras mostras da tradición literaria medieval consérvase noutros documentos. É o caso dos cancioneiros marianos, na honra da Virxe, ou do Pergamiño Vindel, que conten a letra e música das cantigas de Martín Codax (un trobador vigués). Cancioneiro da Ajuda Cancioneiro da Biblioteca Nacional Cancioneiro da Vaticana Atópase na biblioteca do Pazo da Ajuda, en Lisboa. Contén cantigas de amor. Atópase na Biblioteca Nacional de Lisboa. Contén cantigas de amigo, de amor e de escarnio e maldicir e tamén A Arte de Trobar, que é un tratado medieval con indicación de como compoñer cantigas. É o máis rico dos tres. Atópase na Biblioteca Apostólica do Vaticano. Contén cantigas amigo, de amor, e de escarnio e maldicir Características da Lingua Galega Medieval Grafias do Galego Medieval Galego Medieval As letras j (hoje) e g (gente) Os dígrafos lh ou li e nh e nn A grafía ũ (hũa) representa unha vogal nasal. O ç (infaçón) Galego Actual Correspóndese co actual x (hoxe, xente) Correspóndese co ll e co ñ Hose inexistente (unha). Represéntaese coa grafía z (infazón) Nos textos medievais galegos conviven moitas formas variadas. Con respecto á lingua moderna, o galego medieval presenta: Diferenzas gráfico-fonéticas: usábanse as letras «j» e «g» pola actual «x»: hoje/hoxe, gente/xente; había vogais nasais inexistentes no galego estándar actual: hũu/un, hũa/unha, Diferenzas morfosintácticas: non había unha regras fixas para a colocación dos pronomes; existían participios en -udo : ascondudo/escondido; as formas verbais dos verbos irregulares tiñas distintas raíces e desinencias: fezo/fixo, fazes/fas, viste/viches, Diferenzas léxicas: usábanse as formas como: conquer/conquistar, esandecer/tolear, cras/mañá, aver/ter, O portugués segue conservando estes sons e grafías. O galego perdeunas por infuenza do cartelán. Por: Noel Suárez Barro Páxina: 2 de 10

3 2. CANTIGA DE AMIGO 2.1. Orixe As cantigas de amigo son a produción máis característica da poesía galega medieval. Trátase dun desenvolvemento autóctono dunha poesía popular de caracter feminino, que estuvo de voga en Europa durante a Idade Media. Desa tradición proveñen tamén as kharchas mozárabes, escritas nos séculos X e XI e con características comúns coas cantigas: nelas fala unha muller, que se laia pola ausencia do seu amado Definición As cantigas de amigo son poemas postos na boca dunha muller namorada que fala nelas da súa paixón amorosa (case sempre máis doida ca gozosa), da resignada submisión ao amor ou ao amado (o amigo) ou da oposición que a nai presenta a ese amor. Con todo, cómpre salientar que na Idade Media a meirade parte da poboación era analfabeta e a muller non tiña acceso á cultura; aínda que nas cantigas de amigo fala unha muller, en realidade estaban escritas por homes. En resumen, as cantigas de amigo son poemas medievais postos na boca dunha muller namorada que se laia pola ausencia do seu amado (amigo) Características Formais Os recursos composivitos máis característicos da cantiga de amigo son: O refrán: é a repetición regular dun ou máis versos, case sempre ao final de cada estrofa. Concreta o estado de ánimo da muller ou o tema da cantiga. O paralelismo: é un procedemento de repeticiín mediante o cal os versos dunha estrofa volven a aparecer no seguinte con escasas diferenzas. O leixaprén: é un recurso que consiste en coller o segundo verso da primeira estrofa e usalo como primeiro verso da terceira; o segundo da segunda, como primeiro da cuarta; o segundo da terceira, como primeiro la quinta; e así sucesivamente. Para ver exemplos ir ao apartado 2.6 (exemplos de cantigas de amigo) Ambientes O amor femenino aparece enmarcado na cantiga nun ambiente, que pode ser: Campestre: adoita consistir nunha paixase moi idealizada, poboada con árbores en flor, onde voan os páxaros, con ambundantes fontes onde abeberan os cervos e atravesada por algún río. Con certa frecuencia sitúase nesta paixase algún santuario ou ermida, á que peregrina a protagonista para se atopar co amigo. Mediño de e Bernabal de Bonaval adoitan situar a acción neste ambiente. Por: Noel Suárez Barro Páxina: 3 de 10

4 Marítimo: redúcese á presenza do mar como elemento próximo á protagonista. Ás veces, o mar convértese en confidente e o seu estado reflicte o ánimo da muller. O mar é un dos escenarios favoritos para autores como Martín Codax, Paio Gómez Chariño e o xograr Xoán Zorro. Para ver exemplos ir ao apartado 2.6 (exemplos de cantigas de amigo) Variedades Tendo en conta criterios temáticos e ambientais, podemos establecer os seguintes subxéneros dentro das cantigas de amigo: Mariñas ou Barcarolas: son cantigas que teñen como escenario o mar e os barcos que o atravesan. Nelas, o mar aparece como interlocutor ao que se dirixe a rapaza. Bailadas: son as cantigas en que aparece algunha referencia á danza. Expresan a ledicia da vida e do amor, ao tempo que a rapaza fai unha invitación ao baile. De Romaría: son as cantigas relacionadas coas romarías e peregrinacións e ermidas ou santuarios, en que se xuntaban os namorados. Albas: son cantigas que tratan da separación dos amantes ao mencer ou á alba. Na nosa tradición literaria, a única cantiga que se pode considerar como alba é unha de Nuno Fernandes Torneol, que empeza: levad', amigo, que dormíde-las mañanas frías. É a única cantiga de amigo na que os amantes estan xuntos, e só existe unha deste tipo, é a excepción, nas demáis o amigo non está presente. Para ver exemplos ir ao apartado 2.6 (exemplos de cantigas de amigo) Exemplos Eno sagrado, en Vigo, bailava corpo velido: En vigo, eno sagrado, bailava corpo delgado: Bailava corpo velido, que nunca houver' amigo: Bailava corpo delgado, que nuca houver' amado: Que nunca houver' amigo, ergás no sagrad' en Vigo: Que nuca houver' amado, ergás en Vigo, no sagrado: refrán paralelismo leixaprén Martín Codax Per ribeira do río, vin remar o navío, e sabor hei da ribeira. Per ribeira do alto, vin remar o barco, e sabor hei da ribeira. Vin remar o navío, i vai o meu amigo, e sabor hei da ribeira. Vin remar o barco, i vai o meu amado, e sabor hei da ribeira. I vai o meu amigo, quer-me levar consigo, e sabor hei da ribeira. I vai o meu amado, quer-me levar de grado e sabor hei da ribeira Xoán Zorro Por: Noel Suárez Barro Páxina: 4 de 10

5 Vaiamos, irmana, vaiamos durmir nas ribas do lago u eu andar vin a las aves meu amigo Vaiamos, irmana, vaiamos folgar nas ribas do lago, u eu vin andar a las aves meu amigo Enas ribas do lago, u eu andar vi seu arco na mão, a las aves ferir, a las aves meu amigo Enas ribas do lago, u eu vi andar seu arco na mão, a las aves tirar, a las aves meu amigo Su arco na mão, as aves ferir, a las que cantaban léixalas guarir, a las aves meu amigo Seu arco na mão, as aves tirar, a las que cantaban non as quer matar a las aves meu amigo. Fernando Esquío En San Mamed', u sabedes Que viste-lo meu amigo, Hoj' houver' a seer migo; Mia madre, fe que devedes, Leixades-mi-o veer! O que vistes esse dia Andar por mi mui coitado Chegou-m' orra seu mandado; Madre, por Santa María, Leixades-mi-o veer! Pois foi d'atal ventura que sofreu tan muito mal Por min, e ren non llo val, Mia madre, e por mesura, Leixades-mi-o veer! Eu serei por el coitada, Pois el por min coitado; Se Deus hajades grado, Madre ben aventurada, Leixade-mi-o veer! Xoán de Cangas -Ai flores, ai flores do verde pino, -Vós preguntades polo voss' amigo? se sabedes novas do meu amigo! E eu ben os digo que é san' e vivo. Ai, Deus, e u é? Ai, Deus, e u é? Ai flores, ai flores do verde ramo, Vós preguntades polo voss' amado? se sabedes novas do meu amado! E eu ben vos digo que é viv' e sano. Ai, Deus, e u é? Ai, Deus, e u é? Se sabedes novas do meu amigo, E eu ben vos digo que é san' e vivo, aquel que mentiu do que pos conmigo? e seerá vosc' ant' o prazo saído. Ai, Deus, e u é? Ai, Deus, e u é? Se sabedes novas do meu amado, E eu ben os digo que é viv' e sano, aquel que mentiu do que m'ha jurado? e seerá vosc' ant' o prazo passado. Ai, Deus, e u é? Ai, Deus, e u é? Don Denis Irei, mía madre, a la fonte, u van os cervos do monte, se ousará meu amigo ante vós falar comigo. As flores do meu amigo briosas van no navío. Paio Gómez Chariño Pero Meogo Bailemos nós ja todas tres, ai amigas, so aquestas avelaneiras froridas. E cercaron-mi as ondas, que grandes son: Non hei i barqueiro, nen remador. Eu atendend' o meu amigo. E verrá? Mendiño Airas Nunes Non poss' eu, madre, ir a Santa Cecilia ca me guardes a noit' e o día do meu amigo. Martín de Xinzo Por: Noel Suárez Barro Páxina: 5 de 10

6 3. CANTIGA DE AMOR 3.1. Orixe A cantiga de amor ten a súa orixe na poesía dos trotadores provenzais, coas que a lírica galega mantivo relación a través do Camiño de Santigo. Nas cantigas de amor, coma nas provenzais, aparece a concepción do amor cortés. O AMOR CORTÉS O amor cortés establece un modelo de conduta social que determina a relación sentimental entre un cabaleiro e unha muller nobre; esas normas son as seguintes: O trobador expresa o seu estado de namoramento dunha muller casada e de condición aristócratica. A dama descríbese como un ser idealizado, que destaca tanto pola súa beleza como polas súas virtudes morais. O poeta compórtase como un servidor fiel e humilde da muller amada, o que supón unha imitación literaria das relacións feudais entre un vasalo (o trobador) e o seu señor (a amada). O trobador, no seu papel de vasalo, queda obrigado a servir de maneira permantente á dama e gardar a virtude de mesura (discreción, por estar a dama cansada, non debe enterarse o marido). A CANÇÓ PROVENZAL E A CANTIGA DE AMOR O xénero máis representativo da poesía trovadoresca provenzal é a cançó, en que o poeta expresa os seus sentimentos amorosos empregando un léxico culto é un ton elevado. Esta composición é a que vai servir de modelo para a nosa cantiga de amor; con todo, presentan diferenzas: Da señor das cantigas de amor non se describe a aparencia física. Na cantiga de amor apenas hai referenzas á natureza. A cantiga de amor presenta habitualmente un amor non correspondido e infeliz. A cantiga de amor é menos artificiosa, tanto nos temas como na forma Definición A cantiga de amor é un poema de contido amoroso en que un cabaleiro namorado expresa a súa fidelidade e admiración por unha muller nobre (a señor). Usualmente, a relación non é aceptada pola dama, o que provoca no cabaleiro un estado de sufrimiento denominato coita; cando a dor causada pola indiferencia da amada resulta excesiva, o poeta pode dexesar a súa morte espiritual, ou morte de amor. En resumen, as cantigaa de amor son poemas medievais de contido amoroso no que o poeta decláralle o seu amor a unha muller nobre casada (a señor), e esta o rechaza. O desdén e indiferenza da dama provoca no poeta sufrimento (coita de amor) e pode chegar a desexar a morte (morte de amor). Por: Noel Suárez Barro Páxina: 6 de 10

7 3.3. Características Formais Distínguense dous tipos de cantigas de amor, segundo a súa forma: De Refrán: Son cantigas con características formais propias das cantigas de amigo: como o paralelismo e o refrán. Procedementos repetitivos. Con todo, o tema e o da catiga de amor. De Mestría: Son cantigas que imitan o modelo provenzal. Denomínanse de mestría porque se consideraban máis perfectas e máis fieis ao modelo provenzal. Para ver exemplos ir ao apartado 3.6 (exemplos de cantigas de amor) Procedementos Formais Os artificios estilísticos máis característicos das cantigas de amor son: O Dobre: é a repetición dunha palabra ou grupo de palabras en lugares simétricos dentro da mesma estrofa. O Mordobre: é a repetición de termos dunha mesma famiia léxica no mesmo lugar (interno ou en posición de rima) ao longo dunha cantiga. A Atafinda: é un procedemento de encadeamento de estrofas, de xeito que o verso final dunha, completa o seu sentido co verso inicial da seguinte estrofa. A Finda: son versos finais, a xeito de pequena estrofa, que serven de conclusión ou remate da cantiga. Para ver exemplos ir ao apartado 3.6 (exemplos de cantigas de amor) Temas Os temas máis salientables da cantiga de amor son: Loanza da dama: se idealizan tanto a nivel físico (fremosa mia señor) como o moral (de bo sen, discreta e de gran prez). Confesión do amor do poeta: o poeta confesa o seu amor á sua señor mediate fórmulas como: dona que quero ben, a que amo más que outra ren, Reserva da dama: a actitude da dama oscila dende a condescendencia, no mellor dos casos, ata a indiferenza, o desdén ou o desprezo. Coita de amor: o sufrimento do poeta pode levalo á loucura ou á morte por amor, tópico moi frecuente neste tipo de cantigas (mengura de sen, perder o sen, folía, loucura, ensanceder, sandece,). Por: Noel Suárez Barro Páxina: 7 de 10

8 3.6. Exemplos A dona que au am' e teño por señor amostrádema, Deus, se vos en pracer for, se non, dádeme a morte. A que teñ' eu por lume destes ollos meus e por que choran sempr', amostrádema, Deus, se non, dádeme a morte. Essa que vós fezestes mellor parecer de cuantas sei, ai Deus!, fazédemea ver, se non, dádeme a morte. Ai, Deus!, que mia fezestes máis ca min amar, mostrádema u posaa con ela falar, se non, dádeme a morte. Bernal de Bonaval Muitos dizen con gran coita d' amor que querrían morrer e que assí perderían coita; mais eu de mi quero dizer a verdad' a mia señor: quería-me-ll' eu mui gran ben querer, mais non quería por ela morrer, como outros morreron; e, que prol ten? Ca des que morrer non a veerei nen bõo serviço nunca lli farei. Por end', a señor que eu quero ben quería-me-ll' eu mui gran ben querer, mais non quería por ela morrer, como outros morreron no mundo ja, que despois nunca lle poderon servir as por que morreron, nen llis pedir ren. Por end', esta que m' estas coitas dá quería-me-ll' eu mui gran ben querer, mais non quería por ela morrer, ca nunca lli tan ben posso fazer, serviço morto, como se viver. refrán Atafinda eses encabalgamentos entre versos nos que o último dunha estrofa completa o seu significado co primeiro da seguinte Finda versos finais de conclusión Pai Gómez Chariño Pero que eu mais long' estou de mia señor e do seu ben, nunca me dé Deus o seu ben pero m' eu dela long' estou. Dobre repetición simétrica nunha estrofa Mais sol non posso eu enganar meu coraçón que me enganou, por quanto me fez desejar a que me nunca desejou. Mordobre repetición dunha familia léxica Por: Noel Suárez Barro Páxina: 8 de 10

9 4. CANTIGA DE ESCARNIO E MALDICIR 4.1. Orixe 4.2. Definición En resumen, as cantigaa de escarnio e maldicir son poemas medievais Características Formais ESTILO 4.4. Temas 4.5. Xéneros Menores 3.6. Exemplos Por: Noel Suárez Barro Páxina: 9 de 10

10 5. Diferencias entre as Cantigas 5.1. Esquema Cantigas CANTIGA DE AMIGO CANTIGA DE AMOR CANTIGA DE ESCARNIO E MALDICIR Emisor Rapaza nova Poeta namorado Destinatario Mensaxe Marco referencial Amigo (=namorado), nai, irmá, amiga, elementos naturais (ondas, cervos) Case sempre de amor non correspondido Campestre ou mariño Dama (casada) de linaxe aristócrata, Deus De amor non correspondido Non hai referencia paisaxística nin estacional 5.2. Cantiga de Amigo = Cantiga de Amor? A cantiga de amor e a de amigo son semellantes polo temas que tratas: o amor non correspondido. Con todo, entre ambas hai importantes diferenzas: Cantiga de AMIGO O poeta fala por boca dunha muller. Nos primeiros versos aparece o termo: amigo. A protagonista e unha doncela virxe. Os persoaxes son: a rapaza e o amigo (namorado); pero tamén poden aparecer outros como: a nai ou irmás, amigas e invocacións da natureza. Natureza rural: campestre ou mariña. Análise do estado de ánimo da amiga. Preferencia pola cantiga de refrán. Cantiga de AMOR O poeta fala en primeira persoa. Nos primeiros versos aparece o termo: señor. A muller é unha dona distante e casada. Os persoaxes son: o trobador e a dona; tamén pode aparecer: Deus. Escaseza de referencias espaciais. Análise dos estados de ánimo do namorado. Referencia pola cantiga de mestría. Por: Noel Suárez Barro Páxina: 10 de 10