Tema 7.- As transformacións socioeconómicas na España liberal.

Transcrição

1 2º BAC - Tema 7 - páx. 1 Tema 7.- As transformacións socioeconómicas na España liberal. Introdución. [páx ] 1.- Atraso e desenvolvemento económico O desenvolvemento capitalista da España liberal. A.- As bases xurídicas. O desenvolvemento económico de España neste período ( ) sustentouse sobre os principios do liberalismo: O capital (terras, edificios, fábricas, materias primas, mercadorías, diñeiro...) é o factor básico da produción e do desenvolvemento económico. O seu propietario (capitalista) debe empregalo para obter beneficios continuos mediante o seu constante reinvestimento nas actividades produtivas. A propiedade privada considérase un dereito inalienable, natural e lexítimo dos individuos, e como tal debe estar garantido e protexido polas leis. As actividades económicas deben estar exclusivamente en mans de particulares; polo tanto, o Estado non debe intervir nelas, senón eliminar os obstáculos que impidan a liberdade económica (laissez faire, laissez passer). Liberdade económica absoluta e sen ningunha limitación: liberdade de empresa, de comercio, de contratación, de prezos, de salarios... Non debe existir ningún mecanismo de control: os mercados regúlanse de forma natural pola lei da oferta e da demanda. O traballo considérase unha mercadoría máis, suxeita ás leis do mercado, de modo que o contrato de traballo debe ser un acordo libre e individual entre patrón e obreiro. Para obter a máxima eficacia e o maior beneficio empresarial, as relacións de traballo non deben estar reguladas (supresión das limitacións sobre salarios, produción, emprego da man de obra...) e deben estar baseadas na división de tarefas, a mecanización e a constante renovación das técnicas. Estes principios foron aplicados en España dunha forma lenta e incompleta. Os sucesivos Gobernos modificaron progresivamente a lexislación económica do Antigo Réxime e promulgaron novas leis destinadas a facilitar a liberdade económica e o desenvolvemento capitalista. Esta lexislación foi iniciada polas Cortes de Cádiz e continuada polos Gobernos liberais - fundamentalmente os de signo progresista ( , , , )-. As principais medidas aparecen recollidas no cadro 2 da páxina 261 (Lexislación económica liberal en España ). A lentitude dos cambios lexislativos é un síntoma da debilidade da burguesía comercial e industrial en España. Aínda así, non se aplicaron plenamente os principios económicos do liberalismo. A maioría dos grupos dominantes gastaban as súas fortunas máis na ostentación e o luxo que en actividades produtivas; a pervivencia desta mentalidade tradicional implicou que, o capital, elemento básico do sistema, fose considerado máis un factor de prestixio social que de xeración de riqueza. Así mesmo, o principio da liberdade de mercado foi obxecto de permanente debate. Aceptada para o mercado interior, no caso do mercado exterior as opinións oscilaron entre o librecambismo (liberdade completa de intercambios) e o proteccionismo (medidas do Goberno para dificultar as importacións e favorecer as exportacións). Cada sector empresarial defendeu os seus propios intereses: pediu medidas proteccionistas para o seu sector mentres esixía a liberalización para os outros. En xeral, a lexislación arancelaria foi proteccionista, agás breves períodos dun débil librecambismo: aranceis de 1841 e Os economistas e historiadores valoran de forma distinta o impacto do proteccionismo na economía española: Para uns (Ramón Tamames), o desenvolvemento económico español foi posible grazas á existencia das taxas arancelarias. Polo contrario, outros (Gabriel Tortella) entenden que esta protección arancelaria atrasou o crecemento, a industrialización e a modernización, porque asegurou os beneficios ás clases dominantes, impedindo así os cambios que necesariamente terían que producirse en libre competencia cos produtos estranxeiros. B.- Dificultades e limitacións do desenvolvemento. [páx ] 1.- Elabora un esquema sobre os factores que influíron no limitado desenvolvemento económico da España liberal. C.- Fases do desenvolvemento económico. [cadro 4, páx ] A agricultura. A.- A reforma agraria liberal. A reforma agraria liberal forma parte do proceso de substitución do Antigo Réxime pola sociedade capitalista, que en España se produciu ao longo da primeira metade do século XIX. No Antigo Réxime, diversas normas, leis e prácticas cotiás condicionaban e limitaban a produción agrícola e a propiedade da terra. Para conseguir un maior desenvolvemento agrícola, que contribuíse ao aumento da riqueza e da prosperidade xeral, a burguesía liberal consideraba imprescindible levar a cabo unha reforma agraria consistente en converter a propiedade da terra nun ben libre, privado, particular e individual; isto é, nunha mercadoría máis, que podía ser vendida e comprada libremente. Así, os Gobernos liberais puxeron en práctica un conxunto de medidas que modificaron o estatuto xurídico da terra e suprimiron as servidumes colectivas ás que estaba sometida a produción agrícola: abolición do réxime señorial; desamortización das terras eclesiásticas e bens comunais; desvinculación dos morgados; abolición da Mesta; supresión do décimo eclesiástico; autorización da liberdade de cultivos, de cerramento dos campos e a libre compravenda das terras... A.1.- O proceso de desamortización. A O concepto. A medida máis importante da reforma agraria, pola súa complexidade, as súas dimensións e a súa transcendencia, foi a desamortización: consistiu na expropiación, nacionalización, fragmentación e venda en pública poxa dos bens rústicos e urbanos pertencentes á Igrexa (bens de mans mortas) e as propiedades dos Concellos (baldíos, comúns e propios).

2 2º BAC - Tema 7 - páx. 2 Por mans mortas enténdense os bens inmobles que pertencían á Igrexa a perpetuidade por cesión hereditaria, e que non podían ser vendidos nin alleados, ou sexa, que estaban fóra do mercado. Orixínanse grazas aos testamentos de fieis que deixan certos bens a cambio de beneficios espirituais para a súa alma, bens que son deixados por mans mortas, de aí a denominación. Comúns: propiedades colectivas (terras, prados, devesas, bosques...) dos veciños dun concello que eran aproveitadas polos mesmos de forma directa e gratuíta, ben utilizándoas conxuntamente, ben repartíndoas periodicamente por quendas, ou mesmo explotándoas en común e repartindo as colleitas. O seu valor para a poboación era extraordinariamente alto. Bens propios ou de propios: bens pertencentes aos concellos que eran arrendados aos veciños e cuxos beneficios eran destinados a cubrir diversos gastos municipais (ensino, reparación de camiños...). A Fases do proceso desamortizador. Data Goberno Bens desamortizados 1798 Godoy Bens de institucións eclesiásticas de beneficencia / Bens da Compañía de Xesús 1808 Xosé I Bens das ordes relixiosas suprimidas pola administración francesa 1813 Cortes de Cádiz Decreto xeral de desamortización. Afectaba aos bens de: afrancesados / ordes militares / conventos de menos de 12 monxes ou destruídos / parte do patrimonio da Coroa / baldíos e terras dos Concellos 1820 Trienio Liberal Restablece a lexislación desamortizadora das Cortes de Cádiz 1836 Mendizábal Bens do clero regular (primeira fase da desamortización eclesiástica) 1841 Espartero Bens do clero secular (segunda fase da desamortización eclesiástica) 1855 Madoz Lei Xeral de Desamortización: resto das propiedades eclesiásticas, bens do Estado e dos concellos (desamortización civil) 2.- Le detidamente a información deste apartado nas páxinas 264 a 266. Despois responde as seguintes cuestións: a.- Que razóns explican a prolongada duración do proceso desamortizador? b.- Que obxectivos concretos perseguían as leis desamortizadoras de Mendizábal, Espartero e Madoz? A Balance global da desamortización. Como medida política obtivo un relativo éxito: Serviu ao Estado para obter ingresos cos que subsanar de forma inmediata a perpetua desfeita da Facenda española e financiar o desenvolvemento económico do país (a construción da rede ferroviaria, por exemplo). Contribuíu a financiar a decisiva guerra contra o carlismo. Axudou a consolidar o sistema liberal, aínda que tamén xerou unha forte animadversión entre a opinión pública católica. Porén, non variou esencialmente a estrutura da propiedade da terra en España; pola contra, a desamortización contribuíu a fortalecer o réxime latifundista dominante. A terra cambiou de mans, pero non se concentrou ou dividiu de maneira substancial: Alí onde predominaba o latifundismo, os bens desamortizados foron acaparados por grandes propietarios absentistas, mentres que alí onde a propiedade estaba anteriormente máis repartida, foron adquiridos por un maior número de compradores. As terras postas en circulación vendéronse ao mellor postor; en ningún momento existiu un proxecto de redistribución dos bens desamortizados sobre o criterio dunha maior xustiza social. Moi poucos campesiños puideron acceder á propiedade; tan só unha minoría de campesiños ricos, pero non a inmensa maioría dos pequenos propietarios, arrendatarios e xornaleiros. Neste sentido, algúns autores consideran que a desamortización foi a gran oportunidade perdida para transformar o réxime de propiedade, diminuír as desigualdades sociais e fomentar unha maior expansión da produción agraria. No entanto, outros non comparten esta idea, por canto cren que eses posibles compradores non tiñan capacidade para mercalas por falta de capitais. Para algúns autores, como Richard Herr, a consecuencia máis importante da desamortización non foi de carácter político ou social, senón económico, e consistiu na posta en cultivo de grandes extensións de terras ata entón incultas ou deficientemente explotadas. O incremento da superficie cultivada permitiu un aumento da produción agrícola (sobre todo de trigo e vide), necesaria para alimentar a unha poboación en crecemento. Pero non mellorou a produtividade da terra, porque gran parte dos compradores de bens amortizados eran rendistas absentistas, alleos aos problemas da produción agrícola e despreocupados por introducir innovacións nas técnicas e nos sistemas de cultivos; é dicir, non houbo renovación das estruturas agrarias. No que respecta á influencia da desamortización no desenvolvemento xeral da economía, autores como Jordi Nadal afirman que contribuíu ao atraso da industrialización porque desviou os recursos financeiros cara á compra de terras, en lugar de investilos nas actividades industriais. A lexislación desamortizadora beneficiou as clases privilexiadas, especialmente a alta burguesía e a aristocracia (compradores dos bens desamortizados), e prexudicou sobre todo a Igrexa e os municipios, que perderon os seus bens e recursos. A antiga nobreza, os grandes arrendatarios e os novos terratenentes urbanos (burguesía dos negocios e do comercio, profesionais liberais con elevados ingresos, altos funcionarios...) foron os que se beneficiaron máis da compra de terras e edificios da Igrexa e dos concellos. As consecuencias que a desamortización tivo para a súa principal vítima, a Igrexa, son difíciles de avaliar. As secularizacións foron desastrosas para a Igrexa española desde o punto de vista económico (perda da súa fonte de riqueza), pero resulta difícil establecer os seus efectos sobre a influencia eclesiástica na sociedade e a política. A desamortización eclesiástica tivo efectos nefastos na conservación do patrimonio artístico e documental español. Numerosos edificios valiosos foron abandonados ou derruídos e os obxectos artísticos que contiñan a miúdo perdéronse ou pasaron a mans de particulares. Moitos arquivos e bibliotecas correron unha sorte parecida e os seus fondos foron destruídos ou dispersáronse. En canto ás súas consecuencias sociais, a desamortización golpeou moi duramente ao campesiñado sen terras.

3 2º BAC - Tema 7 - páx. 3 Ata entón, este grupo beneficiábase da propiedade eclesiástica ou municipal de diversas maneiras: a través da caridade, do uso agropecuario de pastos e montes, dos contratos de arrendamento en termos favorables, dos servizos asistenciais prestados polos concellos, etc. A perda do aproveitamento destas terras a causa da súa venda prexudicou directamente a economía do campesiñado máis depauperado. Ademais, os novos propietarios das terras desamortizadas endureceron os contratos de arrendamento ou substituíron os arrendatarios por xornaleiros (proletariado agrícola), que traballaban estacionalmente por míseros salarios. En conxunto, as condicións de vida do campesiñado deterioráronse gravemente. De aí que diversos autores consideren que a orixe estrutural das rebelións campesiñas do século XIX hai que buscala na forma en que se fixo a desamortización, que significou o fracaso da reforma agraria. A forma en que se fixo a desamortización, deseñada á medida dos intereses da aristocracia e a alta burguesía, suscitou fortes críticas xa naquel entón. Así, Álvaro Flórez Estrada en 1836 e Claudio Moyano en 1855 defenderon que a desamortización debería facerse proporcionando as terras aos propios labregos, en arrendamentos enfitéuticos (é dicir, a moi longo prazo e a moi baixo prezo), co que se podería crear unha masa de campesiños medios que mellorarían notablemente as súas condicións de vida e a produtividade do atrasado campo español. A A desamortización en Galicia. [páx ] 3.- Que peculiaridades presenta a desamortización en Galicia? A.2.- A desvinculación. A desvinculación consistiu na eliminación das figuras xurídicas, como o morgado, que impedían a libre disposición da propiedade (compra, venda, división...) e a súa confiscación en caso de débedas, todo o cal permitira manter os patrimonios nobiliarios. As leis desvinculadoras (1820, confirmada en 1836 e definitivamente en 1841) non implicaban a expropiación e transferencia de propiedade (como si ocorreu coa desamortización), senón que os posuidores de morgados podían dispoñer libremente das súas terras. A.3.- A abolición do réxime señorial. A disolución do réxime señorial, a través das leis de 1811, 1823 e 1837, foi unha das medidas máis conflitivas do Estado liberal. Respondía tanto a unha necesidade social -os pobos deixaran de pagar as rendas aos señores desde como a unha necesidade política: a soberanía nacional establecida polas Cortes de Cádiz esixía a desaparición da autoridade en mans dos señores. As leis de abolición distinguían entre señorío xurisdicional (cando o señor disfrutaba só do poder político sobre os seus vasalos) e señorío territorial (se o señor era propietario da terra do señorío); suprimiron os señoríos xurisdicionais e todos os dereitos derivados do mesmo (ingresos procedentes do exercicio da xustiza, dos monopolios do señor...), mentres que os señoríos territoriais pasaron a ser propiedade privada, plena, do antigo señor. O conflito radicou en distinguir se o señorío era dun tipo ou de outro, e na maneira de demostrar a orixe do mesmo. A lei de 1837 resolveu a cuestión en beneficio dos señores: declaraba a estes propietarios da terra, e obrigaba aos campesiños a aportar probas que demostrasen que o señorío era xurisdicional, esixencia imposible de cumprir xa que tales probas -o título de concesión do señorío- estaban en poder dos señores. B.- A desigual evolución da agricultura en España. A agricultura constituíu na España do século XIX un sector clave, pero menos dinámico ca noutros países europeos. A pesar das medidas establecidas polos Gobernos liberais, a agricultura seguiu baseándose na clásica tríade formada por trigo, oliveira e vide, non experimentou un proceso de modernización xeral, e permaneceron vixentes os vellos sistemas de explotación agropecuaria: cultivos extensivos, barbeito, escaso emprego de maquinaria e de fertilizante, abundante man de obra, falta de especialización cara ao mercado, policultivo de subsistencia nunhas zonas e monocultivo do cereal noutras, elevados custos de produción con respecto aos prezos mundiais, escaseza de investimentos... Así, aínda que efectivamente aumentou a superficie cultivada, a produción creceu de forma modesta e non abondaba para satisfacer a demanda dunha poboación en rápido crecemento. A falta de rendibilidade e competitividade de moitas das producións agrarias fixo que o Estado liberal elaborase unha lexislación proteccionista que, se ben protexeu os propietarios agrícolas, atrasou a súa renovación. Moitos historiadores subliñan que esta falta de renovación impediu que se xerasen os excedentes precisos para obter capitais cos que potenciar o desenvolvemento industrial. Ademais, a agricultura non foi motor de arrastre da demanda de produtos industriais para a súa aplicación no campo; en España a demanda de maquinaria, fertilizantes e ferramentas era escasa, polo que nin a industria téxtil, nin a siderurxia nin a química encontraron no mundo rural un mercado ata o século XX. Neste conxunto xeral, desde finais do século XIX aos inicios do XX, as desiguais condicións naturais e sociais deron lugar a unha evolución desigual da agricultura en España, na que se poden diferenciar: Zonas que se especializaron en cultivos con saída ao mercado internacional. Introduciron fertilizantes, sementes seleccionadas, avances técnicos e científicos e maquinaria. Levante especializouse nos cultivos frutícolas e hortícolas (cítricos, améndoas, pementón...). Cataluña desenvolveu a produción de cavas espumosos cun grande dominio do mercado interior e apertura cara ao exterior. A cornixa cantábrica e Galicia incrementou a súa orientación cara á cría do gando vacún e produción de leite. Andalucía intensificou a produción de aceite de oliva e renovou as zonas vitícolas destinadas á produción de viños e pasas. Zonas nas que a produción agropecuaria permaneceu estancada en niveis próximos aos do Antigo Réxime. Moitas zonas de Galicia mantiveron un minifundismo de subsistencia, mentres que en Castela e Aragón se mantivo a especialización no cultivo extensivo de cereais. O mantemento do campesiñado arrendatario no norte (foreiros galegos, rabasaires cataláns) e o incremento dos xornaleiros no sur, xeraron a aparición dunha conflitividade agraria que se agravou nas épocas de dificultades. A protesta e o descontento nos campos foron, en moitos casos, duramente reprimidos e ao campesiñado non lle quedou, as máis das veces, outra alternativa que emigrar para mellorar a súa situación. 4.- Le detidamente a información deste apartado. Despois responde as seguintes cuestións: a.- Que influencia tivo a reforma agraria liberal sobre a evolución da agricultura en España no século XIX? b.- Tivo un desenvolvemento uniforme a agricultura española no período liberal?

4 2º BAC - Tema 7 - páx Os recursos mineiros. España dispuña de grandes recursos mineiros: os máis destacados eran os de chumbo en Linares e A Carolina (Xaén), cobre en Riotinto (Huelva), mercurio en Almadén (Cidade Real), carbón en Asturias, ferro no País Vasco, cinc en Reocín (Cantabria)... A súa explotación permaneceu estancada ata o último terzo do século XIX por falta de capital, de demanda e de coñecementos técnicos. En 1868 promulgouse a Lei de Minas, que simplificou o sistema de concesións e liberalizou a explotación dos depósitos, facilidades que desataron unha auténtica febre mineira. A.- A expansión mineira. A expansión da produción mineira explícase por tres factores: Aumento da demanda de materias primas minerais por parte dos países máis industrializados, que estaban inmersos nos cambios e innovacións característicos da segunda revolución industrial. Os avances nas técnicas de explotación, importadas do exterior, abarataron os custos de extracción. A necesidade urxente de ingresos, motivada polo déficit crónico da Facenda, impulsou a concesión ou venda da explotación dos recursos mineiros a compañías estranxeiras (sobre todo francesas e inglesas) a cambio de importantes retribucións. Esta medida é coñecida como a desamortización do subsolo, e púxose en marcha a partir da Lei de minas de Como consecuencia destes factores, o número de concesións para explotar os minerais medrou de forma espectacular. Así, no derradeiro cuarto do século XIX desatouse unha auténtica febre mineira que converteu a este sector no máis dinámico da economía española. O ferro representaba o 60% das explotacións mineiras, seguido de lonxe polo chumbo, o cobre e o mercurio. A maior parte da cantidade extraída foi exportada e a comezos do século XX as vendas de minerais ao exterior supuñan case un terzo das exportacións. Porén, a extracción masiva dos ricos depósitos mineiros do subsolo español tivo efectos económicos limitados: a minaría española dedicouse principalmente a abastecer de materias primas á industria estranxeira e tivo unha incidencia reducida na economía das rexións mineiras. O desenvolvemento da minaría produciuse á marxe da dinámica económica interna. O aumento da extracción de minerais non respondía á demanda do sector industrial nin á iniciativa de grupos empresariais autóctonos, dada a debilidade da industria española. A minaría española contribuíu a equilibrar a balanza de pagos e atraeu capital e técnicas dos países europeos industrializados. Pero os beneficios das compañías estranxeiras resultaron excesivos e gran parte do mineral exportado transformouse fóra en bens de equipo que logo se reexportaron a España. En síntese, o desnivel entre produción mineira e industrialización reflectía unha economía pouco dinámica, atrasada desde o punto de vista tecnolóxico e dependente dos mercados exteriores consumidores de materias primas. As dúas actividades mineiras máis importantes foron a extracción de carbón en Asturias e de mineral de ferro vasco. No primeiro caso, o aumento da produción foi inseparable da protección dispensada polo Estado; no segundo caso, a expansión da minaría do ferro contribuíu, xunto coa protección arancelaria, a consolidar a industrialización do País Vasco. B.- A minaría do carbón en Asturias. O desenvolvemento da minaría asturiana data dos anos corenta do século XIX (Mieres, A Felguera). Presentaba vantaxes e inconvenientes: Vantaxes: gran cantidade de recursos, proximidade das minas ao mar, e polo tanto facilidade para o transporte marítimo... Inconveniente: tipo de minas (soterradas) e baixa calidade do carbón, polo seu escaso poder calorífico. Na evolución da explotación do carbón poden diferenciarse dúas fases: Etapa proteccionista: o Estado impuña fortes gravames ao carbón importado, de maior calidade e a prezos máis competitivos. Liberalización do sector: o arancel librecambista de 1869 provocou unha grave crise no sector, que provocou a necesidade de recorrer de novo ás axudas do Estado: grazas a elas, a pesar do seu elevado prezo, a produción asturiana multiplicouse por catro entre 1895 e A minaría do carbón foi sempre un sector artificialmente mantido polo Estado a través da protección arancelaria, as subvencións á extracción, a obrigatoriedade do consumo de carbón nacional para acceder a subvencións públicas, etc. C.- A minaría do ferro no País Vasco. A expansión deste sector en Biscaia debeuse á conxunción de varios factores: O incremento da fabricación de aceiro: o convertedor Bessemer, que transformaba o ferro en aceiro, estimulou a demanda de ferro. Este proceso técnico requiría un ferro de calidade, sen fósforo, característica do ferro vasco pouco frecuente no resto de Europa. Proximidade das minas ao mar, o que abarataba o seu transporte. A partir de 1870 creáronse no País Vasco gran número de sociedades mineiras, case todas de capital estranxeiro (británico, francés, belga) e algunhas de orixe autóctona. A escasa demanda interior fixo que a maior parte da produción fose exportada a Inglaterra, Alemaña, Francia ou Bélxica. O auxe das exportacións converteu a España no principal fornecedor de mineral de ferro de Europa. O sector coñeceu unha fase expansiva ata comezos do século XX, cando a difusión de novos procedementos técnicos para a obtención de aceiro a partir de ferro fosfórico reduciu drasticamente a importancia dos depósitos vascos. A explotación do ferro tivo un gran efecto de arrastre sobre a economía vasca: consolidación da industria siderúrxica na rexión O nacemento da industria moderna. Na España do século XIX, as transformacións do sector secundario foron moi importantes, aínda que estiveron moi afastadas das dos países que se industrializaron plenamente. A principios do século XX a economía española seguía sendo principalmente agraria, incapaz de competir no mercado internacional, e a participación da industria na renda nacional non superaba un quinto do total. 5.- Le a introdución a este apartado na páxina 260 (ata o punto 1). Despois razoa as seguintes cuestións: a.- Que valoracións fan os historiadores sobre a industrialización en España no século XIX? b.- Que trazos globais presenta este proceso?

5 2º BAC - Tema 7 - páx. 5 A.- Os atrancos á industrialización. A industrialización de España durante o século XIX foi un labor excesivamente lento en comparación cos países de Europa occidental, carente de planificación e moi localizada (Cataluña, País Vasco, Asturias). Iso débese a unha serie de factores combinados, entre os que destacan: Escasa capacidade de compra dos consumidores demanda insuficiente falta de estímulos para a produción e a competitividade. Escaseza ou baixa calidade das fontes de enerxía natural (auga, carbón...) desvantaxe respecto a outros países mellor dotados. Posición excéntrica de España respecto dos polos industriais europeos dificultades para adquirir materias primas e comercializar os produtos, nunha época na que os custos de transporte eran elevados. A Facenda pública absorbeu gran cantidade de recursos en detrimento dos investimentos na industria. Ausencia ou insuficiencia dunha política que apostase de forma decidida polo fomento da industria nacional. O Estado adoptou unha política proteccionista que foi pouco efectiva nunha época na que os cambios técnicos eran constantes e necesarios. Inexistencia dunha capital política suficientemente dinamizadora en termos económicos. B.- A diversidade rexional. 6.- Le detidamente a información deste apartado nas páxinas 269 a 272. Despois elabora un sinxelo esquema que recolla as principais áreas industriais e as actividades que nelas se desenvolveron. C.- Os inicios da industrialización. A industria algodoeira e a siderurxia foron os sectores clave da incipiente industrialización en España (igual que na revolución industrial inglesa). C.1.- A industria téxtil catalá. A expansión da industria moderna iniciouse en Cataluña co sector algodoeiro na primeira metade do século XIX. A importancia desta industria téxtil reside en que desde o seu nacemento foi un sector dedicado a producir para o mercado, e non para o autoconsumo, diferenciándose da inmensa maioría das actividades manufactureiras daquela existentes. A mediados do século XVIII xa existía en Cataluña unha importante manufactura dedicada á produción de indianas (tecidos de algodón vistosamente estampados). A finais do século as tradicionais manufacturas téxtiles comezaron a mecanizar os procesos de fiado e tecido. O desenvolvemento inicial desta industria moderna colapsouse pola Guerra da Independencia e a perda do mercado americano ( ), prolongándose pola longa crise política do Antigo Réxime ata os anos 30. A partir dese decenio arrancou o primeiro pulo industrializador co despegue da industria algodoeira grazas á conxunción de varios factores: a mecanización (teares mecánicos, máquina de vapor), o triunfo da fábrica, o impulso da demanda interna, a presenza dunha burguesía emprendedora, e baixo o amparo dunha lexislación proteccionista. Así, en 1832 instálase en Barcelona a fábrica El Vapor, de Bonaplata y Cía., que foi a primeira que introduciu máquinas de vapor, mais en 1835 un asalto, seguido dun incendio, destruíu as súas instalacións. Entre 1835 e 1861 a industria téxtil coñeceu unha fase de gran expansión: foi mecanizada gradualmente, concentrouse xeograficamente (arredor de Barcelona) e economicamente (agrupación de empresas) e abaratou os seus custos mediante o emprego dunha man de obra máis barata composta por mulleres e nenos. Pero non puido superar os seus límites: un mercado interior reducido e pouco dinámico e escasa capacidade competitiva nos mercados internacionais debido aos seus altos prezos de produción. A Guerra de Secesión dos Estados Unidos ( ) reduciu a importación da materia prima (a fame de algodón), e a crise económica de terminou co período de maior crecemento. Na nova fase de expansión dos anos 1870 e 1880, o crecemento foi menor debido á saturación do mercado interior. Pero a demanda sostívose grazas á política proteccionista e á concesión en exclusiva do mercado cubano. Coa independencia das colonias de Cuba e Porto Rico, en 1898, a produción estancouse ata as primeiras décadas do século XX. O desenvolvemento algodoeiro catalán atraeu outras industrias téxtiles tradicionais. A industria da la, de gran tradición en Castela, e a industria da seda valenciana e murciana perderon a súa importancia. Barcelona, Sabadell e Terrassa concentraron, a mediados do século XIX, ambas industrias. Os centros laneiros tradicionais de Béjar (Salamanca), Palencia, Antequera (Málaga) e Alcoy (Alicante) mantivéronse, ao especializarse en certos produtos (mantas, baetas, capotes militares). Porén, a industria téxtil, particularmente a algodoeira, que foi a clave da industrialización catalá do XIX, non tivo o efecto de arrastre suficiente para provocar un proceso de industrialización xeneralizado en toda España. C.2.- A industria siderúrxica. A industria siderúrxica tomou o relevo do sector algodoeiro na segunda metade do século XIX, e converteuse nunha industria punteira que dinamizou outros sectores da economía española. Con todo, o seu desenvolvemento estivo limitado polos seguintes factores: A industria siderúrxica precisa mineral de boa calidade e elevadas cantidades de carbón como fonte enerxética. España era rica en mineral de ferro, pero o carbón mineral era escaso e de mala calidade (con moitas impurezas e de baixo poder calorífico). A demanda de produtos siderúrxicos nacionais foi moi reducida ata finais do século XIX. En liñas xerais, a evolución da siderurxia en España no século XIX pasou polas seguintes fases: A fase malagueña: frustración dos proxectos pioneiros de desenvolvemento da moderna siderurxia, entre 1830 e A etapa asturiana: centro siderúrxico de España entre 1860 e A siderurxia vasca: a partir da década de 1880 creouse o maior foco siderúrxico español, centrado na ría de Bilbao. Os primeiros intentos de instalar unha siderurxia moderna desenvolvéronse en Andalucía, e máis concretamente en Málaga, por iniciativa do empresario Manuel Agustín Heredia, para explotar os xacementos de ferro de Ojén, preto de Marbella. En 1832 funcionaron os primeiros altos fornos nas factorías de La Concepción en Marbella e La Constancia en Málaga. Esta primeira tentativa fracasou pola dificultade para adquirir carbón de coque [combustible sólido obtido da destilación da hulla] e polo uso de carbón vexetal, que encarecía moito os custos de produción. A siderurxia malagueña non puido resistir a competencia dos produtos elaborados con coque e entrou en declive na década dos sesenta. A existencia de depósitos de hulla en Asturias converteu esta rexión no centro siderúrxico de España desde a década dos sesenta do século XIX. As súas minas de carbón (cuncas de Mieres e Langreo) favoreceron a localización das siderurxias, e malia a escasa calidade e poder calorífico da hulla

6 2º BAC - Tema 7 - páx. 6 asturiana, a produción de ferro medrou con rapidez. En 1848 fundouse un alto forno en Mieres e en 1857 a Sociedad Metalúrgica Duro y Cía. en La Felguera. Aínda que o valor absoluto da produción era moi modesto, a siderurxia de Asturias mantivo a súa primacía ata as últimas décadas do século, ao ser, nese momento, a única zona de España que dispuña de carbón mineral. No último cuarto do século XIX desenvolveuse a siderurxia biscaíña, que contaba cunha longa tradición nas ferrerías do século XVIII. A súa expansión foi posible pola confluencia de varias condicións favorables: O intenso intercambio comercial de ferro biscaíño por coque inglés (eixe Bilbao-Cardiff), de maior calidade có carbón asturiano, supuxo a perda de competitividade das empresas asturianas, con custos moi superiores polo uso do coque de escasa calidade obtido a partir de hulla autóctona. A existencia dunha activa burguesía comercial, que investiu os capitais acumulados pola exportación do ferro na creación de diversas empresas siderúrxicas e na modernización tecnolóxica. Entre 1879 e 1882 constituíronse en Biscaia as tres grandes empresas siderúrxicas españolas do século XIX: San Francisco, Altos Hornos y Fábricas de Hierro y Acero e La Vizcaya, que instalaron os primeiros convertedores Bessemer de ferro en aceiro, e os fornos Siemens e Martin. En 1902, a fusión de Altos Hornos, La Vizcaya e La Iberia deu lugar á Altos Hornos de Vizcaya, a empresa siderúrxica española máis importante durante gran parte do século XX. A política arancelaria desde a década dos noventa orientouse a unha forte protección do mercado nacional. O propio Estado potenciou a adquisición de material siderúrxico vasco para as obras públicas e gravou os produtos estranxeiros, o que encarecía o seu prezo. A partir desta industria desenvolveuse no País Vasco unha rede de empresas de construción mecánica e navais concentradas na ría de Bilbao. A influencia do eixe comercial entre o ferro biscaíño e o carbón galés foi apreciable tamén en Cantabria, onde se constituíu, en 1899, Nueva Montaña SA, que prendeu os seus fornos para a produción de lingote de ferro en D.- A difusión da industria ( ). Entre o último cuarto do século XIX e o primeiro terzo do século XX a estrutura industrial española sufriu unha importante transformación, consistente na diversificación (aparición de novas industrias ou renovación das xa existentes) e na extensión a novas rexións. A esta expansión contribuíu o desenvolvemento de novas fontes de enerxía como a electricidade e o petróleo. As industrias de bens de consumo representaban a metade do total da industria española neste período. Na maior parte de España seguían sendo predominantes as actividades industriais tradicionais, destinadas a cubrir as necesidades inmediatas da poboación: alimentación, calzado... e outras como a fabricación de papel, cerámica, vidro... O sector téxtil comezou a perder peso relativo. A maior novidade foi a expansión das industrias alimentarias, debida á ampliación do mercado interior e a súa capacidade exportadora. As máis destacadas foron a industria da fariña (Valladolid e Santander), vinícola (A Rioxa, Xerez [Cádiz], Requena-Utiel [Valencia]), paseira (Alacante), aceituneira (Andalucía), azucreira (Granada), conservas de peixe (Vigo) e da cortiza (Cataluña). Un novo sector que alcanzou notable expansión foi a industria química: ligada nun principio á industria téxtil (colorantes), diversificou a súa actividade coa fabricación de fertilizantes, pinturas, medicamentos, explosivos e outros produtos químicos. Localizouse preferentemente en Cataluña e Torrelavega (Santander). Unha das máis importantes empresas foi a Sociedad Anónima Cros, creada en Barcelona en A necesidade de maquinaria agrícola e téxtil estimulou a creación das primeiras industrias de bens de equipo, entre as que destacaron La Maquinista Terrestre y Marítima, creada en Barcelona en 1855, e a fábrica Portilla White de Sevilla (1856). Estas primeiras industrias non puideron competir nin en tecnoloxía nin en capitais coas empresas estranxeiras, as cales subministraron a maior parte da maquinaria industrial, locomotoras e buques que necesitou o tecido industrial español. A consolidación da siderurxia vasca cara a 1880 permitiu o asentamento no País Vasco de novas empresas de construcións mecánicas e unha potente industria naval, que contaron co apoio financeiro dun importante sector bancario, representado fundamentalmente polo Banco de Bilbao e polo Banco de Vizcaya. A industria da construción tivo no sector do cemento unha das súas innovacións principais, grazas á aplicación do invento inglés do cemento portland. A expansión da construción inmobiliaria e das obras públicas favoreceu o desenvolvemento de empresas de fabricación de cemento (Tudela Veguín en Asturias en 1898 e Cementera Asland en Barcelona en 1901) e de empresas de construción. A industria automobilística iniciouse en Barcelona coa fundación da fábrica Hispano-Suiza en Dela saíron os primeiros automóbiles españois, así como motores para barcos e para avións. Durante o primeiro terzo do século XX produciuse unha transición enerxética, consistente no paso do carbón como fonte de enerxía case única á utilización da electricidade e do petróleo. A difusión do uso da electricidade e o petróleo permitiu superar o mal endémico e o freo máis importante á industrialización do país: a carencia de fontes de enerxía competitivas. O uso da electricidade facilitou a mecanización da industria, e provocou efectos encadeados: baixada dos custos de produción redución dos prezos incremento da demanda crecemento da produción. O avance da electrificación en España produciuse en dúas grandes etapas: entre uso restrinxido á iluminación (rúas, fábricas e lugares públicos) / desde 1914 extensión do seu uso á industria. O desenvolvemento da industria eléctrica, que necesita grandes investimentos de capital, foi a novidade do panorama industrial español a partir da I Guerra Mundial. O grupo da Barcelona Traction, de capital canadiense, e unha serie de industrias hidroeléctricas vinculadas ao Banco de Vizcaya concentraban a produción. A difusión do petróleo foi máis lenta, dado que o seu consumo masivo non se produciu ata despois da Guerra Civil. O crecemento do parque de automóbiles en España favoreceu a creación de empresas relacionadas co refinado e distribución de petróleo como CAMPSA (Compañía Arrendataria do Monopolio de Petróleos S. A., en 1927) e CEPSA (Compañía Española de Petróleos S. A., en 1929). En síntese, nas primeiras décadas do século XX a distribución da industria en España presentaba grandes contrastes: Xunto cos núcleos tradicionais -Cataluña e País Vasco-, desenvolveuse a industria en Madrid, terceira rexión industrial española. Focos de industrialización na periferia: Asturias, Zaragoza, Valencia, Sevilla... O resto do territorio (a maior parte do país) seguía sendo rural. Profundos desequilibrios rexionais na renda por habitante, fonte de graves conflitos sociais: en 1930, só en tres zonas -Cataluña, País Vasco e Madrid-, onde residía unha quinta parte da poboación, o PIB por habitante se situaba moi por enriba da media. Pola contra, Canarias, Galicia ou Castela-A Mancha tiñan un PIB por habitante un 40% inferior á media española.

7 2º BAC - Tema 7 - páx O comercio interior e os transportes. A organización da economía dun país necesita de dous instrumentos básicos para conseguir as materias primas e facer chegar a produción aos mercados: o comercio e o transporte. A España do século XIX tivo que resolver grandes problemas herdados do pasado para articular un mercado nacional e superar as barreiras naturais para comunicar o seu territorio. A.- O comercio interior. A comezos do século XIX, o mercado interior español estaba fragmentado nunha serie de mercados rexionais case illados entre si e co exterior debido á existencia de obstáculos xeográficos e económicos. Os primeiros derivaban da accidentada orografía peninsular, que dificulta a comunicación do interior co litoral, ou dunhas rexións con outras; os segundos dependían do complexo sistema de aranceis e dereitos que gravaban o transporte dos produtos básicos do campo á cidade ou dunha provincia a outra (portádego, pontádego, peaxes, barcaxe...). As medidas para acabar con estas barreiras fiscais e unificar o mercado interior iniciáronse xa nas Cortes de Cádiz (que proclamaron a liberdade de industria, traballo e comercio), e foron continuadas pola lexislación dos Gobernos liberais: supresión dos gremios en 1834, abolición dos aranceis interiores, adopción do sistema métrico decimal desde que unificou pesos e medidas-, liberdade de produción e venda, instauración do novo sistema monetario baseado na peseta... Para superar as barreiras naturais era imprescindible modernizar os sistemas de transporte e os medios de comunicación, que a comezos do século XIX eran anticuados e deficientes. No transcurso da centuria foron introducíndose progresivas melloras no transporte terrestre, no transporte marítimo e nos sistemas de comunicación da información, que contribuíron a conseguir un mercado interior cada vez máis integrado. Entre todos estes progresos hai que destacar a implantación do ferrocarril, que representou unha revolución tanto pola gran velocidade que alcanzaba como pola redución do custo do transporte de mercadorías e pasaxeiros. B.- A construción da rede ferroviaria. A construción da rede ferroviaria en España atrasouse uns trinta anos respecto aos países europeos máis desenvolvidos, como Gran Bretaña ou Francia, atraso debido tanto á desidia gobernamental coma ao escaso desenvolvemento económico e social, a falta de capital e de técnica así como de iniciativa empresarial. A primeira lei de 1844 reservaba ao Estado a concesión das liñas ferroviarias e deixaba a construción nas mans da iniciativa privada. Iso deu lugar á especulación e provocou unha serie de escándalos. Tan só se construíron unhas poucas liñas (Barcelona-Mataró, inaugurada en 1848; Madrid-Aranjuez, en 1851; Valencia-Xátiva, en 1852, Gijón-Langreo, tamén en ). Así, antes de 1855 só se construíran 475 km. O gran impulso veu coa Lei Xeral de Ferrocarrís de Esta lei foi o referente normativo da construción da rede, e algunhas das medidas que nela se establecían condicionaron a historia económica de España no século seguinte. Deseñaba un trazado radial (agás na zona do Ebro e na costa mediterránea) para as liñas ferroviarias de primeira orde, que parten de Madrid ata os puntos extremos da periferia. Os motivos desta decisión foron inseparables do desexo de consolidar un Estado centralizado, articulado a partir da capital. Establecía que a construción e explotación das liñas podía ser realizada polo Goberno ou ser concedida a compañías privadas por un prazo máximo de 99 anos. Fixaba un ancho de vía superior ao das liñas europeas (1,67 m fronte a 1,52 m). A causa desta decisión non foi, en contra do tradicionalmente sinalado, dificultar outra hipotética invasión desde Francia; a razón era de carácter técnico: instalar caldeiras de vapor máis grandes e aumentar a potencia das locomotoras para superar as maiores pendentes do noso relevo. Pero esta medida dificultou os intercambios por ferrocarril co resto de Europa, pois obrigaba a transbordar as mercadorías na fronteira, co conseguinte aumento de custos e de tempo. A lei autorizaba ás compañías construtoras, maioritariamente estranxeiras, a importar, libres de aranceis, todos os materiais necesarios para a construción da rede ferroviaria. Esta franquía arancelaria foi considerada como outra oportunidade perdida para incentivar o crecemento industrial de España, xa que non se produciu, como si ocorreu noutras economías europeas, un aumento da demanda interior sobre o sector siderúrxico ou de maquinaria para construír a rede. Ademais, o Estado garantía aos inversores privados vantaxes e subvencións por quilómetro de vía férrea construído, e uns beneficios mínimos dun 6% pola explotación das liñas ferroviarias. O financiamento da construción realizouse contando con tres fontes básicas de recursos: a subvención estatal, o capital dos accionistas e o líquido das obrigacións que emitían as propias compañías ferroviarias; en liñas xerais, o capital maioritario foi principalmente francés (o 60% do total cara a finais de século XIX). A Lei Xeral de Ferrocarrís complementouse coa Lei de Banca de 1856, que permitiu a rápida formación dun sistema bancario que, entre outras cousas, financiase a construción da rede ferroviaria. Fases básicas de construción da rede [ver mapas páx. 273 e contido da páx. 274]. O papel do ferrocarril no desenvolvemento económico de España é obxecto de controversia entre os historiadores: Para uns, foi unha oportunidade perdida para a industrialización, debido á mala política estatal, que permitiu a importación de material ferroviario, exento de impostos. De feito, os fabricantes elevaron as súas queixas ao Goberno en diversas ocasións, denunciando o prexuízo que lles ocasionaba a entrada libre de mercadorías estranxeiras con prezos máis competitivos. Para outros, esta política era a única posible, pois a industria española non estaba en condicións de abastecer as necesidades da construción do ferrocarril. A siderurxia era moi modesta e a industria de construción de maquinaria non existía. De se ter construído a rede máis lentamente, a economía teríase colapsado, porque as mercadorías transportadas por ferrocarril terían que ter sido trasladadas ás costas dos animais. En todo caso, o ferrocarril tivo efectos positivos para a economía española: tivo unha grande importancia na demanda de carbón e de emprego (unhas persoas empregadas fixas no ferrocarril), facilitou o intercambio de persoas e mercadorías entre as distintas rexións de España, resultou fundamental para as exportacións, e contribuíu a articular un mercado interior. De todos os xeitos, o escaso desenvolvemento industrial de moitas rexións españolas e o feito de que nelas predominase unha economía agrícola de baixa produtividade e con poucos intercambios, motivou que o volume de mercadorías transportado fose escaso, e, con iso, tamén o fosen os beneficios dos promotores ferroviarios, inferiores ás súas expectativas de negocio.

8 2º BAC - Tema 7 - páx. 8 C.- Comunicacións terrestres e marítimas. Outros sistemas de comunicación. [páx. 275] Ao longo do século XIX produciuse unha importante renovación dos transportes e das comunicacións; xunto aos trazados ferroviarios tivo lugar a construción de novas estradas, a ampliación e acondicionamento de portos, sinalización e balizamento das costas, renovación do servizo postal, instalación da rede telegráfica O comercio exterior e a intervención do Estado. Durante o século XIX, sobre todo na segunda metade, produciuse un incremento dos intercambios comerciais entre España e o exterior. O comercio exterior español coñeceu unha primeira fase de estancamento, e incluso retroceso, na primeira metade do século, motivados pola perda das colonias americanas e os efectos das guerras. A segunda metade do XIX foi de expansión, en paralelo ao desenvolvemento industrial localizado, a evolución da renda e a lenta modernización da economía. A estrutura por produtos do comercio exterior reflicte a paulatina transformación da economía, pero, ao mesmo tempo, o predominio dos produtos agrarios e minerais pon de manifesto as limitacións desta transformación e o escaso peso do sector industrial. Aceite Viño La Chumbo Augardente Pasas Fariña Cortiza Tecidos de seda Laranxas Seda EXPORTACIÓNS PRINCIPAIS PRODUTOS DO COMERCIO EXTERIOR (en % sobre o total) IMPORTACIÓNS 1827 % 1890 % 1827 % 1890 % 17,0 16,6 9,6 7,4 6,0 5,5 3,0 2,9 2,8 2,7 2,6 Viño Chumbo Ferro (mineral) Tecidos de algodón Cortiza Cobre (mineral) Pasas Laranxas Aceite Calzado Gando 7.- Elabora un sinxelo comentario desta táboa. 23,1 7,0 5,9 5,3 3,8 2,5 2,4 2,4 2,2 2,1 2,0 Tecidos de algodón Tecidos de liño Azucre Tecidos de la Algodón en rama Tecidos de seda Liño, cánabo Madeiras Bacallau Canela Cacao 21,3 12,6 9,5 6,2 5,6 5,6 3,7 3,6 3,5 3,3 3,1 Algodón en rama Carbón Trigo Madeiras Tabaco Maquinaria Azucre Bacallau Ferro e aceiro Produtos químicos Tecidos de la 9,1 6,1 5,4 4,8 3,9 3,8 3,6 3,0 2,8 2,2 2,1 A finais do século XIX o noso país aínda mantiña unha estrutura comercial típica dun país semidesenvolvido: exportaba alimentos (sobre todo os derivados da vide) e minerais, e importaba materias primas industriais (algodón en rama), combustibles (carbón), ferros e aceiros, así como bens de equipo (maquinaria). Tras a perda das colonias americanas, que ata a súa independencia eran os principais mercados exteriores, España foise vinculando progresivamente ás economías avanzadas de Europa: a maior parte das exportacións dirixíanse a Reino Unido e Francia, e deses países procedía tamén a maioría das nosas importacións. No último terzo do século, novos países foron destinatarios dos produtos españois: Arxentina, Estados Unidos e Alemaña. Cuba tamén ocupaba un lugar preferente nas relacións comerciais dentro da monarquía española. A política comercial foi o centro do gran debate económico do século XIX, entre proteccionistas e librecambistas. Os primeiros eran partidarios de poñerlle atrancos á competencia exterior para fomentar o desenvolvemento da produción interna; os segundos defendían que a libre entrada de produtos estranxeiros estimularía a competitividade e a especialización da industria española. A política arancelaria dos sucesivos Gobernos evolucionou seguindo as pautas das nacións máis influentes de Europa. En liñas xerais foi proteccionista, agás breves períodos de relativo librecambismo ( ; ). Os industriais téxtiles cataláns (agrupados na asociación Fomento del Trabajo Nacional), os cerealeiros casteláns, o sector do carbón asturiano e os siderúrxicos vascos premeron sempre os sucesivos Gobernos liberais para conseguir protección para os seus produtos. Os librecambistas, comerciantes, exportadores de produtos agrarios e compañías de ferrocarrís, crearon a Asociación para la Reforma de los Aranceles e tiveron eco nas masas urbanas para as que librecambio significaba pan barato. Como xa vimos ao comezo deste tema, diversos historiadores defenderon que esta política proteccionista foi unha das causas máis destacadas da debilidade do desenvolvemento industrial, porque eliminou ou reduciu a competitividade, atrancou a vinculación co mercado internacional, fornecedor das novas tecnoloxías, e freou a especialización da produción. En todo caso, resulta esaxerado responsabilizar a política arancelaria do atraso industrial español. O devandito atraso foi motivado por múltiples factores (inestabilidade institucional, subdesenvolvemento agrario, debilidade da burguesía...) dentro dun marco xeográfico no que os recursos naturais eran pouco favorables para impulsar un crecemento económico similar ao de Gran Bretaña. Outras dúas características do capitalismo español contribúen a explicar a súa debilidade: a restrición da libre competencia e o intervencionismo do Estado. As empresas españolas, con gran permisividade por parte do Estado, tenderon a establecer acordos para fixar prezos, para repartirse o mercado mediante cotas, e, en definitiva, para restrinxir a competencia. A consecuencia foi sempre a mesma: prezos elevados (o cal implica menor demanda) e escasa competitividade dos produtos españois no exterior. Forte intervención do Estado na economía, en dúas direccións: Reforzo das medidas arancelarias a fin de preservar a produción nacional da competencia exterior. Promulgación de disposicións legais que combinaban privilexios fiscais, subsidios, primas e pedidos directos da Administración. Acordos entre empresas + intervencionismo do Estado efectos negativos sobre o desenvolvemento económico: A industria española foi quedando obsoleta e era incapaz de competir coas grandes potencias industriais no mercado exterior. A contribución do Estado foi positiva no campo das infraestruturas e na aparición de sectores tecnolóxicos avanzados O sistema bancario e financeiro. [páx ]