چکیده مهدیحسنزاده.

Transcrição

1 پژوهشی( تطبیقی)علمی الهیات 4931 زمستان و پاییز چهاردهم شماره ششم سال ص چکیده همانند یا یه ع حضرت با شباهتهایحضرت جستار این حضرتعیسی)ع(وحضرتعلی)ع(سنتاسالمی *** ** * مهدیحسنزاده علیاشرفامامی سروشقنبری اصیل منابع بر تأکید با عرفان و کالم سنت)حدیث( و قرآن حوزۀ سه تشیع و عرفان حوزه دو میتوان را شباهتها این اوج نقطه است قرارگرفته بررسی مورد مقایسهای رویکردی و مفهومی چنین کنندۀ القا که هستند منابعی نخستین سنت و قرآن خاستگاه یت آیا با نساء و زخرف ع لحاظ از کرد. مالحظه یا سورهه تفسیر مثال عنوان به قرآن. میآیند حساب به حضرت و بینحضرت تشابه بازتاب است. شده اشاره بزرگوار دو این تشابه به که میشویم مواجه نصیریه شیعة سنت و قرآن از پس میتوانیافت. خوارقعادات و فتوت رجعت زهد قبیل از موضوعاتی پیرامون احادیث را والیت ختم نظریه ساختن مطرح و ابنعربی مکتب ظهور با ادامه است. همانندیها این گزارشگر تثلیث به اعتقادشان ویژه به ع حضرت و برایحضرت تفکری است والیت مفهوم همانندیها این علت که نمود برداشت چنین میتوان عامه نبوت مفهوم دو هر اشتراک و طریقت را آن انعکاس که دید. میتوان بکتاشی واژههایکلیدی والیت. عرفان تشیع ع حضرت عیسی)ع( حضرت الهیات دانشکده تطبیقی عرفان و ادیان گروه ارشد کارشناسی *دانشآموخته مشهد-ایران مشهد- فدوسی دانشگاه اسالمی معارف و soroushghanbary@yahoo.com مشهد-ایران مشهد- نویسنده ** فردوسی دانشگاه اسالمی معارف و الهیات دانشکده تطبیقی عرفان و ادیان گروه استادیار مسئول: تطبیقی عرفان و ادیان گروه ***استادیار الهیات دانشکده اسالمی معارف و مشهد-ایران مشهد- فردوسی دانشگاه imami@um.ac.ir hasanzadeh@um.ac.ir 39/44/62 وصول تاریخ 31/37/39 پذیرش تاریخ

2 شیخ) 4931 زمستان و پاییز چهاردهم شماره ششم سال پژوهشی( )علمی تطبیقی الهیات 72/ مقدمه ع حضرت و حضرت بین همانندی اولیة منشأ حدیث و قرآن آمده قرآن آنچه البته است شده ذکر آن برای شیعه احادیث که نزولی شأن با جزء این به را ما برخی دیدگاهها که دانست قرآن بهگونهای نمیرساند. مقصود احادیث شیعه نزولی شأن دیگر عبارت به میتوان را آیه ظاهر از آن بدون که تفسیر تداعی اذهان را این به مطابق اشاری میکند همانندی تفسیر شباهت به خود جایگاه امر این پیبرد. نمیتوان روایی شیعه تأویالت با پلنویا منظور که همانگونه عرفانی نیز میشود مربوط تفاسیر بودهاست زیرا روایی معنای فراسوی تفاسیر این و است تأویل بیشتر شیعی آن سر و است پنهانی معنای جستجوی الفاظ ظاهری است عبارت قرآن نگاه این میباشد. اهلبیت)ع( نزد میتوانند تأویل صاحبان و امامان تنها که گنجی و وحی از نیز عارفان تأویالت 67( 4979: نویا )پل. بگشایند را آن تفاسیر همچون شیعی پی چیزی استنباط که است همواره صوفیانه تفاسیر رابطه همین است. نهفته عمق تاریخ سیر معنوی سلوک و یا شخصیته که معنا بدین ساختهاند یا نمونهه نخستین شخصی ابراهیم)ع( ین ب جایگزین را قصصاالنبیاء را قرآن مذکور اینرو از کردند. تلقی عرفانی تجربة میبیند و میآزماید را او خدا که نماد نیز موسی)ع( و خداست با دوستی نمونة نخستین ) خداست.(همان: با همسخنی تجربة روایات انبیای از یکی نماد دوازدهگانه ائمة از یک هر نیز شیعی است. اسرائیل ترتیب میتوان اثنیعشری ائمة یب ا طالب)ع( یت آیا بدین ) :4929 صدوق کرد. مالحظه را عیسی همانند انبیاست به مربوط که مسیح)ع( این بین مناقب نل ی ع ب است شده دانسته»خدای میکند: نقل امامباقر)ع( از ثمالی ابوحمزه چنانچه جن سوی به خود رسول عنوان به را محمد)ص( عزوجل داد قرار وصی را نفر دوازده او از پس و فرستاد انس و هر ماندهاند. باقی نیز برخی و آمده اوصیاء این از برخی وصیای شیوهای به میکرد عمل اوصیایحضرت است«. اوصیاءحضرت سنت به هم محمد)ص( انتهای روایتحضرت امامباقر)ع( : میفرمایند 52( 4 ال م س یح )ع(«.)همان: س ن ة ع ل ى أ م یر ال م ؤ م ن ین )ع( پاسخ ک ان»و قبیل این از سواالتی به است صدد حاضر تحقیق یا همانندیه آیا آیا که دهد میتوان علی)ع( حضرت و اسالمی سنت حضرت به پی به رسیدن با میگیرد نشأت کجا از همانندیها این برد است همانندیها برخی منشأ سنت و قرآن که پاسخ این یا حوزهه دیگری سنت اسالمی که دارد وجود عرفان و شیعی کالم باشد همانندیها این منعکسکننده است. اخیر سوال به پاسخ برای مواردی جمله از اسالمی یا همانندیه یم پیا چه است 1 -قرآنوحدیث شباهتحضرت ع حضرت و حضرت و ین یع آن نخستین منشأ باید ابتدا یت آیا با قرآن حضرت ع حامل را جست. سن ت و قرآن تشابه به تفسیرشان که میشویم مواجه است آمده قرآن جمله آن از است. شده اشاره ایشان و * ی ص د ون م ن ه ق و م ک إ ذ ا م ث ل ا م ر ی م اب ن ض ر ب ل م ا»و که: ق و م ه م ب ل ج د ل ا إ ل ا ل ک ض ر ب وه م ا ه و أ م خ ی ر أ آل ه ت ن ا ق ال وا 58-57( خ ص م ون «)زخرف: صیغة آیات مجهول از مریم)ع( بن عیسی به زدن مثل فوق»ض ر ب «است. شده استفاده به توجه با توسط تشابه و تماثل اصل که یافت میتوان احادیث بینحضرت رسولاهلل)ص( شخص ایجاد ع و مبنای بر شباهت اساس و شده است. بزرگوار دو هر به نسبت افراطی بغض حضرت و حب

3 و» همانندیه یا حضرت و حضرت علی)ع( سنت اسالمی/ 77 فوق باید دیدگاه توضیح مبغوض و مورد انکار اشاره کرد که از طرفی یهود قرار گرفت و از طرف دیگر مسیحیان محب ت او چنان افراط کردند که او را خدا پنداشتند. حضرت ع همین امر ام ت اسالم باره محقق گشت بهگونهای که پس از ا خبار پیامبر)ص( از تماثل و تشابه بین ایشان بالفاصله عدهای و مطابق برخی روایات دادند.)طبرسی بیتا: 59( 5 پیامبر)ص( از قریش باره مناقب اجمالی واکنش نشان ع حضرت فرمودهاند:»به خدا سوگند اگر بیم آن نبود که عدهای از امت من باره تو به آنچه نصارا مورد عیسیبنمریم)ع( قائل شدند بگویند باره تو گفتنیها داشتم که اگر آنها را میگفتم از جایی عبور نمیکردی مگر آنکه از خاک قدمت تبرک میجستند«. گروه مذکور واکنش به این این را بهانة ع تشابه خویشاوندی پیامبر و تماثل قرار داده و گفتند: حضرت ارتداد و پرستش بتها برای ما آسانتر از آن است که قبول کنیم او پسر عمویش شبیه از انبیاء یکی را به به دانسته است. همین دلیل شان نزول آیة فوق واکنش خصمانة این گروه بیان شده)کوفی ) :4143 و میفرماید: هنگامی که به پسر مریم مثلی زدهشد آنگاه قوم تو از آن بانگ برداشتند و گفتند: آیا خدایان ما بهترند یا او و چنان ادامه میفرماید که»إ ن ه و إ ال ع ب د أ ن ع م نا ع ل ی ه و ج ع ل ناه م ث ال ل ب نی إ س رائیل«.)زخرف: 53( راز شیرازی ترجمة آیة فوق مفاد روایت را کامال لحاظ کرده و مینویسد: حضرتع چون زده شد عیسیبنمریم)ع( مثل از برای وفتی که گفته شد که آن حضرت شباهتی است از عیسی)ع( به ناگاه قوم تو قریش از این مثل اعراض کرده حضرتع یا است خدایان آیا و گفتند: و نزدند مثل الهیه و اصنام ما بهتر خود را از برایتو مگر از روی جدل و خصومت و نه از برای تمیز حق از باطل«. ع وی ادامه ضمیر هو آیة دانسته و میگوید:»نیست ع فوق را حضرت مگر بنده که انعام کردیم ما بر او و گرداندیدم آن حضرت را مثل از برای ب ین راز وجه تمثیل روایتی پیامبر)ص( اسرائیل«. شیرازی و تشابه به نقل از کنزالفوائد کراجکی حضرت از ابنعباس بیان ع میکند: تقاضا کردند که معجزهای و مردهای بیاورد به چون عدهای )م 113 ق( را با نزد همانند معجزۀ را زنده کند پیامبر)ص( گوش علی)ع( نجوا کرد و فرمود: به سوی آن مرد تازه گذشته برو و او را با نام پش صدا بزن. حضرت کنار قبر رفته و آن میت را ندا داد ]میت زنده شده و آن گروه[ از او سوالی پرسیدند. سپس مرده لحد مجددا آرام گفت.)راز شیرازی بیتا: 645( عالوه بر نمونة فوق سورۀ نساء آیة دیگری وجود دارد که بر شباهت میان حضرت اشاره دارد آنجا که خداوند میفرمایند : و علی)ع(»و إ ن م ن أ ه ل ال ک ت اب إ ل ا ل ی ؤ م ن ن ب ه ق ب ل مو ت ه و ی و م ال ق ی ام ة ی ک ون ع ل ی ه م ش ه ید ا«همانندی )نساء: رؤیت )453 مرگ مربوط میشود. این توضیح حضرت مطابق تفسیر روایی و علی)ع( به آیه این به هنگام نکته الزم است که نص قرآنی خصوص تصدیق است نه رؤیت او با اینهمه چنانکه گفته شد آنچه به رؤیت شدن حضرت ع و نیز هنگام مرگ اشاره دارد به تأویالت روایی مربوط است. به عنوان نمونه تفسیر فرات کوفی ذیل همین آیه که بنا به ظاهر باب است بیان شده که پیامبر)ص( همانگونه که تکذیبکنندگان خطاب به علی)ع( فرمودند: به هنگام مرگ

4 4931 زمستان و پاییز چهاردهم شماره ششم سال پژوهشی( )علمی تطبیقی الهیات 78/ حالشان به که _ میآورند ایمان او به رؤیت( واسطة )به پیش دشمنت که هستی او همانند هم تو ندارد_ سودی والیتت به و خواهد را تو مرگ از 442( کوفی 4143 : روایتی تفسیر قمی ذیل حضور از خبر آیه 94 حضرت 4.)فرات میکند اقرار سورۀ ع مطابق فصلت همراه به است. داده محتضر افراد بالین بر حسنین)ع( و پیامبر)ص( ع قول از قمی چنین این همدانی حارث به خطاب مرا مؤمن چه و منافق چه میمیرد کس»هر میکند: نقل 6 )622 6 :4131 )قمی.» میبیند ع همچنین بین تشابه بازتاب پیرامون را موضوعاتی احادیث خوارقعادات و فتوت حضرت قبیل از میتوانیافت و رجعت زهد مواردی داد: خواهد نشان را ایشان والیت بروز از جنبههایی که الف(زهد زهد حضرت وع حدیثی متون مقام آنها دوی هر و است نقلشده هم به شبیه بسیار نقل اسالمی متون دارند. برخور واالیی جایگاه از زهد یا قوله مث لهایی متعددی آنها که است دوری و زهد به دنیا از توصیه قالب است. نموده خالی دنیا حب از دل اگر که است آن نشانگر وی سخنان ق: )ورام شد. خواهد الهی حکمت مکان شود )667 زهد نهجالبالغه حضرت اینگونه سنگ که گویم مریم)ع( بن»عیسى است: شده توصیف خوراک و داشت تن به شت جامه و مىکرد بالین را چراغش و بود گرسنگى او خورش نان و مىخورد ناگوار را او زمین مغرب و مشرق زمستان و ماه شب براى زمین آنچه او ریحان و میوه و پناه جاى و بود سایبان خود فریفته را او تا نداشت زنى گیاه. از رویاند چهارپایان او که مالى نه و خورد را وى غم تا نداشت فرزندى سازد اندازد. خوارى به را او که طمعى نه و کند مشغول را دوپایش او مرکب دستهایش«. وى خدمتگزار و بود 667( 423 خطبة 4141 ق: رضی )شریف ع حضرت سیرۀ خالصانه زهد پر بسیار نیز بهشت. به وصول نه و حقطلبی انگیزۀ با زهد بود رنگ این عبادی اعمال انجام که است مقام میشود: قلمداد لذتبخش 989( 67 نامة همان: ( ف ید ن ی اه م«الد ن ی ا سختیها حقیقت ع حضرت برای اخالص با زهد اگر بسیار سالک الز ه د«)همان: إ خ ف اء الز ه د»أ ف ض ل برای انسان ز ه د ل ذ ۀ ال م ت ق ینأ ص اب وا»أ ن. میگردد آسان تحمل شود همراه حدیثی میکند: بیان اینچنین را اخالص گوهر حکمت ) است. سرآمد خصوص این علی)ع( ممتاز شخصیت و عجوزهای مانند به را دنیا بزرگوار)ع( دو هر همچنین میدانستند میکند. دنیا یا» برای که اقوال دنیاپرستان حضرت پیرزنی بهصورت را زینتهایی اختیار شوهر آویخته خود به کردی گفت: دیدم است. زیباترین به جلوه وجه که است آمده دندانهایش که نم «ریخته و چند شد سؤال او از نیست. قابلشمارش گفت: دادند طالقت یا مردند شوهرانت یا و گفتند: کشتم. را آنها تمام نمیگیرند عبرت تو گذشته شوهران از گفتند: که شوهرانت بقیه بر پروا تو از و 482( ق: دیلمی ق: )ورام ندارند«. ع حضرت از منقول حدیثی پیدا کسی گویا از عیسی)ع( از مذکور سخنان به واکنش که شده ع است. گرفته عبرت و پند گذشته میفرماید: دنیا به خطاب من برای آیا شو دور من از حرام دنیای ای دنیا دل روزی تا شدهای من شیفتة یا میکنی خودنمایی مرا که ده فریب مرا غیر برو مباد هرگز گیری جای من

5 یا همانندیه 73 اسالمی/ سنت علی)ع( حضرت و حضرت بازگشتی تا کردهام سهطالقه ترا نیست نیازی هیچ تو 74( 4132 ق: رضی )شریف نباشد.«پیامبر)ص( که نیست تعجب جای فوق توضیحات با ع حدیثی حضرت به شبیه زهد را عبادت و آدم علم خواهد که هر است: فرموده و دانسته سطوت و ابراهیم خ ل ت و نوح ابیطالب بن على به ببیند ) ق: ب(رجعت عیسى زهد و موسى را ابیالحدید کند.)ابن نظر بسیار حضرت سیره که مواردی جمله از حضرت)ع( آن خوارقعادات جنبة بهنوعی و یافته تبلور والیی عنصر این است. رجعت دارد پی را روایات رجعت خصوص است. موجود نیز علی)ع( به مربوط ل لس اع ة ل ع ل م إ ن ه»و است: آمده زخرف سورۀ 24( زخرف: م س ت قیم«.) ص راط هذا ات ب ع ون و ب ها ت م ت ر ن ف ال دارد قیامت روز رجعت به اشاره مذکور آیه لیکن تأویالت شیعی ضمیر»هان ه«455( 4167 ق: )دیلمی است. شده داده ارجاع به ع آیة از اخیر برداشت مورد شرفالدین سید عالمه میکند: بیان فوق آیات که همانگونه ع حضرت تشابه از سخن زخرف 9 تأویل است منافاتی آیه علی)ع( به فوق هر چراکه ندارد وجود یک سورۀ 58 و 57 شده و یا نیز میتوانند دو آن از 573( : نجفی باشند.)شرفالدین قیامت نشانة عین تأویل حال آیه ع ل ی ه م ال ق و ل و ق ع إ ذا»و ب آیات نا کان وا الن اس أ ن ت ک ل م ه م ال أ ر ض م ن د اب ة ل ه م أ خ ر ج نا یت روایا 86( ی وق ن ون«)نمل: ال برای علی)ع( رجعت بر دال را»دابةاالرض«از منظور برخی زیرا است. آمده قیامت رستاخیز که میکند رجعت برای اجرای حضرت ع الهی عدل هدایت و مردم شهر میدانند.)ابن آشوب»رادفة«4973 ق: )765 6 آیة را الر اد ف ة «)نازعات: قیامت همچنین روایات رجعت آیة همچنین الر اج ف ة ت ر ج ف»ی و م عبارت از منظور * 7-2( ع میکند.)فرات ت ت ب ع ه ا روز که دانستهاند کوفی ال خ ر ط وم«)قلم: ع ل ى»س ن س م ه علی)ع( رجعت به مربوط 4143 ق: 597(. 62( را )قمی دانستهاند. اشاره سخنانشان نیز حضرت خود 984( ق: یپ پیا رجعت به بعد الرجعة شان الرجعة 441( 4168 ق: )علوی میکند کردهاند:»إن لی و الکر ۀ بعد الکر ۀ الرجعات«. و الکر ات صاحب أنا و نقل سخنی خواص علی قول از شعرانی عبدالوهاب این که ع حضرت تشابه والیی عنصر عنوان به را یکی وجوه از به نیز را حضرت به ر فع ک ما ر فع ابیطالب)ع( بن علی»ان میدهد: نشان خوبی عیسی )ع( ) ق: س ینزل و ک ما ی نزل ع حضرت که است ذکر شایان ایلیا با مکانت علو و عروج جهت از دو عیسی)ع(«)الشعرانی هر و الیاس و ی ب ن از قرآن آیة دارند. شباهت مسیحی و یهودی سن ت دو )ایس( الیاس عروج ع 57( ع ل ی ا«)مریم: علو چنینیادشده نیز چنین خود از مکانت است: م کانا ر ف ع ناه»و الیاس با شباهت جهت از است: داده خبر ی«ل»ع پم نزد و»ایلیا«نصارى نزد و»الیا«یهود نزد من اسم نزد و طرف از 118( : )طبرسی است.»حی«مام یا مسیح اندیشة دیگر الیاس )مالکی آمدن به حواریون همچنین میتوان برای انبیاء برخی بشارت و یهود موعود )2-5 :1 الیاس همان را اسالمی سنت جهت از الیاس عروج به شخصیت دو هر عروج این با شدهاست زمینهای ی ت بدانند.)م برخی تا شد )41 :45 عروج را قرآن چنانکه دانست همانند ریشة از آیات ادامة که تفاوت»ر ف ع «استفاده اشارۀ یکی

6 4931 زمستان و پاییز چهاردهم شماره ششم سال پژوهشی( )علمی تطبیقی الهیات 83/ سوی به عروج )453 دیگری و 57(. ع ل ی ا«)مریم: خداوند ج(تکل مبدوتولد از دیگر افعالی إ ل ی ه«)نساء: الل ه ر ف ع ه است»ب ل سوی به جانب از که مقامی حضرت است» بلند م کانا به بدو ایشان تکلم میشود یاد آن از عادت خارق عنوان ع سیرۀ نیز مهم این 93-63( است.)مریم: تولد یت آیا تولد بدو که است نقل و آمده را مؤمنون سورۀ از آل ه ( و ع ل ی ه الل ه )ص ل ى الل ه ر س ول»د خ ل کردند: تالوت ال م ؤ م ن ین أ م یر ل ه اه ت ز د خ ل ف ل م ا ض ح ک و الس ل ام ( )ع ل ی ه الل ه ر ح م ة و الل ه ر س ول ی ا ع ل ی ک الس ل ام ق ال : و و ج ه ه ف ی»ب س م ق ال : و )ت ع ال ى( الل ه ب إ ذ ن ت ن ح ن ح ث م ق ال : ب ر ک ات ه. و الر ح یم - الر ح من الل ه خاش ع ون «ص الت ه م )738 د(فتوت یا جنبهه ال م ؤ م ن ون - أ ف ل ح ق د ال آی ات «.)طوسی آخ ر إ ل ى ف ی ه م ال ذ ین 4141 ق: که است مواردی دیگر از آن عرفانی معنای فتوت والیت عیسی حضرت علی)ع( و را آن از جلوههایی بزرگوار دو هر سیره و میکند مییابیم. حت ی گناهان از گذشتن تقویت را کبیرهاش نوع از مورد میسازد. هم به شبیه فتوت صفت را ایشان زناکاری که است نقلشده به محکوم که را 1.)شیخ بخشید خداوند حکم با بود سنگسار ع سیرۀ 91( ق: زناکار گناه بر را خود صدوق چشم که است آمده نیز )سهروردی 4956 :. بست )433 ه(سواربودنبرابرها سوار که است نقل مسیحی مقدس متون بر یت روایا )لوقا است. ابرها برای مشابه روایات مطابق )67 :64 برای ابرها علی)ع( حضرت ع حدیثی متون نیز با میشویم. مواجه و است رکاب مانند 947( 4149 ق: )مفید میکند. پرواز آنها روی بر امام)ع( جزء نیز علی)ع( و عیسی حضرت عمل این کلی بهطور ناشی و شده محسوب عاداتشان خوارق است. ایشان یل ک یا جنبهه عاداتی خوارق و مشابه والیی جنبة از این جانب از که مشترک هدف یک به را ما است گردیده ساطع بزرگواران برخی است. والیت بحث آن و میرساند ایشان باب شیعه فرق جایگاه غالت به موسوم میشود. شمرده یکسان 2.فرقشیعه)غالت( بروز یا جنبهه والیی حضرت ع ع و و نوعی ایشان دوی هر به نسبت تاریخ طول تا شد باعث 2 غالیگری نوع از محب ت فرق اعتقاد این شود. پدیدار به که فرقی تشیع ولی است فراگیر مسیحی عمدۀ ساری هستند موسوم غالت جاری و گشت. لحاظ به این بر زیادی شمار عراق هجری سوم قرن تاریخی عقیده الوهیت عنصر که بودند حت یکیی است. شده جمع علی)ع( خطبای از مانند به عراق علی)ع( وصف به اینگونه جمعه روز خطبه دوره آن است: پرداخته یب أ علی»و أخیه أمیرالمؤمنین علی بن اإلهی البشری األموات محیی و الجمجمة مکلم طالب 4146 ق: جوزی ذلک«.)ابن غیر و الکهف أهل فتیه مکلم 461( آداممتز 4987 ق: ج 45 باور این بر پیروانشان غالت به موسوم فرق تمامی و کرده تجلی ولیشان وجود خداوند ذات که بودند یل و حتی آنها از برخی میان تشابه آنان حضرت میدانند. پرستش شایسته را ع و

7 یا همانندیه 84 اسالمی/ سنت علی)ع( حضرت و حضرت 7 منزلت از فرقه این است. سرآمد بیننصیریه واالیی برخوردار تعمید به لذا و است 933( 4983: میشود.)پزشکی خاصی تو جه اعیاد و مسیحی به نصیریه بزرگان از که خصیبی حمدان بن حسین و داشت حضرت به وافری عالقه میرود شمار یکی دلیل دالیل از به او جذب شام به بغداد از او هجرت اشعاری و است بوده زادگاه آنکه سرزمین ستایش بود به را شام میکند.)ارون به نصیریان میان که عالقهای ابراز 417( 4982: فرایمن عقاید از برخی شد باعث داشتند مسیحیت و این عقیدۀ دین نصیریه اعتقادات وارد تثلیث این با است جایگاهش روحالقدس جمله آن از که شود و پسر پ که تفاوت علی)ع( به را محم د)ص( و و علی)ع( میان شباهت نوعی به که میدهد فارسی سلمان والیت مورد دو هر و میشود دیده آن و باب نصیریه عقاید است. آن شبه وجه الوهیت و این تثلیث از نوع عبارات از جای که است شده استفاده متجلی و مجسم شده مصادف است: آخرین و گشته ذات آن»معنی«یگانه»اسم«و»باب«انبیاء وجود خود اسالم ظهور با تجسم علی)ع( وجود و سبب بدین و یافت. تجسم فارسی سلمان و محمد)ص( معرفی س( - م - )ع عمس حروف با را مزبور تثلیث 8 مینمودند محمد)ص( و علی)ع( اسم سه اول حروف به اشاره که است. سلمان و میکند: بازگو چنین دیوانش الد اری للعارف ثالثه الباری فوقهم و اسم و باب الب فی مکتوبان سطران صی شرحا و اسم و معنی باب و اسم و معنی الصواب و الهدی هم خصیبی این تثلیث را 415( 4164 ق: )خصیبی حقیقت ع والیت جنبة این است و خودش غالت به موسوم تشیع کالمی تاریخ جریان که نگرش این انعکاس میرساند. ظهور به شکل بدین را نظری زمینة چه و عملی زمینة چه تصوف جریان است. داشته توجه ی جالب نمود آن 3.تصوف)طریقتبکتاشیه( ع ع میان تماثل و تشابه به اعتقاد مسیح)ع( و تلفیق با ایشان هستند. برخوردار واالیی اهمیت از بکتاشیه حضرت به نسبت افراطی حب و مسیحیت از مقتبس آراء یا بخشه که را والیت وجه عنوان به گذشته تفسیر با شد یاد آن از علی)ع( و میان تشابه عملی طریقتشان میگیرند. کار به تفسیر بکتاشیه از به موسوم فرق جزء که گشته باعث امیرالمؤمنین والیت بگیرند قرار غالت حقایق و معارف زیرا على)ع( بدون معتقدند ک نیست یعنى امکانپذیر قرآن موجود و مىرود شمار به آن مفسر و دین آشکارکنندۀ على)ع( به استناد با آنان است. پیامبر)ص( از باالتر حتى مرتبهاى خطبة البیان حضرت)ع( نی تبی هستى با مضامین بردارنده که جایگاه است توجیه و غلوآمیز على)ع( بهفرد منحصر مىکنند.)شیبی 4136 ق: 6 باره را -914 شکل به علی)ع( خدا که باورند این بر ایشان 919(. صورت حضرت)ع( جهت بدین و است کرده ظهور انسان ع بکتاشیه اعتقادات محور کلی بهطور دارد. ابدی 447( 4983: )دونمز است. اینحال مسیحی اعتقادات نفوذ والیت علی)ع( بحث بر عالوه رهبانیت گناهان به اعتراف جمله از این جایگاه و منزلت حتی و تثلیث شایان است.)سبحانی توج ه انصاری و ع والیت آن که تثلیث به عقیده اینجا :4955 طریقت 592( مانند به

8 4931 زمستان و پاییز چهاردهم شماره ششم سال پژوهشی( )علمی تطبیقی الهیات 86/ والیت اهمیت وحدانیت بیشتری مسیحیت برخوردار نبوت خدا است. محم د)ص( میشود داده نشان این تثلیث والیت و از به آنان امامت و مشابه تثلیثی را مؤلفه سه این لیکن معتقدند على)ع( مسیحیان»»حقیقت على)ع( میدهند. قرار دیدگاه وجود که است مطلقى این و کرده تجلى متعال خداى آنان محمد)ص( حقیقت با خود تج لى و مطلق و شخص دو ظاهر على)ع( و محمد)ص( است. یکى بدین 914( ق: واحدند)شیبی حقیقتى باطن ین بکتاشی یع اقنوم سه شکل به مسیحیت اقنوم سه گونه محمد)ص( اهلل ) :4926 علی)ع( و )الجوردی است. آمده عقاید میان تثلیث این همانند شد بیان قبال چنانکه این که است این اهمیت حائز نکته دارد. وجود نصیریه برای فرقهها بیان والیت ع مسیحیت قالب از و اشاره میتواند بهنوعی بنابراین و میشود استفاده آن تثلیث ع حضرت والیت میان تشابه به باشد زیرا الهوتی عنصر مفاهیم میکند. ع والیت مسیحیت داده نشان مشترک طریقت دیده نیز است. تثلیث میشود زمانی داشته و نمادی بسیار این که برای وجود تشابه جلوه رنگ پر برای تعبیراتی با ما نصیریه بکتاشیهیا برای مسیحی تثلیث که هستیم مواجه میشود. این بهصورت تشابه از نوع و محدثان آن که است تاریخی جریان حاصل اشاره اکنون و داشتند نقش نظری عرفان پایهگذاران و متکلمان میان برخی طریقت که افراد عملیشان میپوشاند. عمل جامه است عقاید نوع 1-3.عرفاننظری)والیت( مبتنی این بر علی)ع( و حضرت منزلت تاریخی بررسی واقع میرساند. تصوف تازهای رهیافت به را ما والیت تصوف تأکید مورد میشود معنوی است. دلیلی تا امیرالمؤمنین)ع( بررسی برای بیش والیت ابعاد این حدیث مناسبت به موالنا بیابیم. شباهت ایشان امامت از باعث تصوف مثنوی ف ع ل ی م و ل اه ک ن ت»م ن ع والیت رمزی بیان از پس بالفاصله م و ل اه«ه ذ ا تمثیل ماه والیت حکم حضرت)ع( آن وجود شباهت به است. کرده اشاره یل ع رغم نبی همچون و است صامت با وجود با علی)ع( آنکه شأنی به برای محسوب ناطق نبو ت حکم به و ندارد دعوت ین میشود یع اینهمه با است رسالت و دعوت به مأمور ین انبیاء یع سلسلة سر موالنا نگاه آدم)ع( نیز شأن یافته صامت و اعظم ولی همین از را خود نبو ت و دعوت است: است برتافته خوش بینطق ما ماه است یافته ما فر از نطق زبان هر بود مریم فر از عیسی نطق بود دم آن پرتو آدم نطق ( ششم دفتر 4913: )موالنا خورشید تمثیل با والیت شبستری راز گلشن شرح حقیقت یا افقه مقابل سایه تشکیل و محم دی مختلف است: بیانشده رمزی بهصورت مغارب تا مشارق از آن اعظم خورشید نبی نور بود آدم ز گه و پدید موسی از گه حاصل گشت اول که سایه زهر مقابل دیگر یکی شد آخر )11 :4986 )شبسترى این شرح الهیجی خورشید بیان چنان میکند ابیات حرکت رمز از استفاده با حقیقت نور که محم دی نبو ت دایرۀ خود اوج نقطة به تا شد ظاهر نبو ت مشرق از گذشتن از پس ام ا برسد خورشید سایة نصفالنهار این جهت همان که شد افکنده والیت مغرب

9 یا همانندیه 89 اسالمی/ سنت علی)ع( حضرت و حضرت سمت به خورشید رجوعی حرکت است. نبو ت باطن نقاط از یک هر برابر و میآید پدید سایههایی مغرب دایرۀ نقاطی نبو ت سیر رجوعی دایرۀ باطنی والیت قرار هم برابر مغارب و مشارق ترتیب بدین هست. میگیرند نبو ت قوس مشرق از نقطه هر برابر و میشود. تشکیل والیت قوس مغرب آن همانند نقطهای یب ن نزدیکترین که آنجا از سمت خاتم)ص( پیامبر به ع رجوعی قوس است مشرق معادل دو این احکام لذا میگیرد قرار والیت افق آن غربی مورد انبیاء بین که همانگونه یکدیگرند. مشابه افق اولیاء چنین الوهیت شبهه ایجاد شد ع )الهیجی مشابهییافت. منزلت نیز :4984 بین -676 )687 ل )ع(ی 4 -والیتمطلقهحضرتعیسی)ع(وحضرتع والیت ین میشود یع 6 روایات مطابق آخرالزمانی شأن به اسالمی ایشان مربوط حضرت آن صدوق آمد.)شیخ خواهد مهدی)عج( همراه به آخرالزمان )634 :4929 نمیشود مربوط پیشین نزول زیرا او نبو ت شأن به تنها خاتماالنبیاء آمدن با ابن عرفان لذا است شده نسخ عربی یا نبو ته شأن از او آمدن است. شده خاصییاد تمجید با والیت ارمغان به او برای را ختمیت مقام خاتماالوصیاء همراه به ختمیتی البته است آورده مهدی)عج( والیت خاتم انبیای پیش والیت خاتم عامة خود- از )423 :4984 قیصری ین مطلقه یع زیرا مهدی)عج( با متفاوت محم دیه خاصة والیت ختم است.)ابنعربی ام ا به نسبت او بیتا: 6: 13 که است حاکم تصوف و تشیع باور این بهطورکلی کی دارای نبی هر یل و او عقاید و اعمال او از بعد که است ابن ق: میدارد.)صفار نگه زنده و جاری را مطلق ولی و وصی میان این 61( م: عربی محم د)ص( مطابق روایات علی)ع( خاتماالنبیاء)ع( عنوان به حضرت)ع( آن میشود: نامیده خاتماالولیاء»ق ال ال م ؤ م ن ین )ع( أ م یر نیز که است خاتماالوصیاء و إ ن ی و ن ب ی أ ل ف م ح م د خ ت م ی ک ل ف وا«ل م م ا ک ل ف ت إ ن ی و و ص ی أ ل ف خ ت م ت 9 :4973 شهرآشوب همان( ال أ و ل ی اء «) خ ات م ع ل ی )ابن 3 ی ا أ ن ت و ال أ ن ب ی اء خ ات م»أ ن ا 624( نوشته که علی)ع( مورد عربی ابن عبارت شرح یل ع الیه الناس»اقرب است سراالنبیاء و العالم وی مکتب شارحان عنایت اجمعین«ابیطالب بن عربی )ابن والیت ختم بحث رضیاهلل بیتا: ع 4 سراالنبیاء و امامالعالم عبارت دو به امام عنه )443 با را مطرح از را حدیثی آملی حی سید رابطه همین ساختهاند. پیامبر)ص( علی)ع( به خطاب میکند نقل فرمودند: که 4927: جهرا «.)آملی معی و سرا نبی کل مع علیا اهلل»بعث و معیت حکم به علی)ع( اساس همین بر 653( و 432 پیشین انبیاء حق امامتش ختم صاحب خاتماالنبیاء)ص( محمدیه حالیکه است وصایتش حکم به و والیت والیت ختم حق مطلقة خاصة میشود مربوط او مطلقة نبو ت مقام به آخرالزمان تشریعی. نبوت نه است عام انباء آن از مقصود که این از خاصی زمان به نبوت مقام برای بعثت جهت نمیشود محدود و منحصر گهواره)مریم: ازلی ابدی و )93 چنانکه او گفتن سخن بر داللت نبوتش مقام از او اخبار و این بودن.)133 :4928 خوارزمی نتیجه حضرتع تشابه وجه برای مقام دارد.)تاجالدین او چند به عیسیبنمریم)ع( با پیروانع عقیدۀ جهت از نخست میشود. مربوط جهت

10 81/ الهیات تطبیقی )علمی پژوهشی( سال ششم شماره چهاردهم پاییز و زمستان 4931 که و به واسطة علو مکانیت آنها را به جة شریعت عمل میکند. امر تشیع همین را به آی نی حقیقی الوهیت رساندند و دو فرقة بکتاشیه به تثلیث و نصیریه تبدیل محب تی کردهاست که کلیة مکارم اخالقی و عرفانی قائل شدند. بعد دیگر از جهت خوارق عاداتی است که از نظیر فتوت اخالص و زهد نیز آن منج است. دو هر صا گشتهاست نظیر احیای اموات تکلم گهواره ظهور پس از مرگ برای پیروان و رجعت و ظهور ابرها. جنبة دیگر اشتراک آنها مربوط به مکارم اخالق است نظیر فتوت و زهد توأم با اخالص. نهایت میتوان از اشتراک هر دوی ایشان مبحث ختم والیت سخن گفت که عرفان ابن عربی بدان اشاره شده است. وجه تشابه میان حضرت عیسی و حضرت ع بر طبق سنت اسالمی ما را به این مسئله رهنمون میسازد که وصی خاتماالنبیا)ص( گرچه ظاهرا نبی نیست و رسالت انبیاء را ندارد ام ا از حیث جه همرتبه با انبیای پیشین است به همین دلیل بین او و پیامبر)ص( مواخات بسته میشود خداوند«وصی بیش و این از هر چیز»العلی اسم به تجلی آن حضرت مربوط است. علو مقام نخستین اسالم پیام نجاتبخشی که آی نی نیز جدیدی دارد و آن اینکه عیسیمسیح)ع( به عنوان بشارتی برای جهانیان اعالن شده بود همچنان وجود اوصیای نیز دین آخرین عیسیمسیح)ع( دید خاتم)ص( ادامه دارد لذا میتوان را بهگونهای بشارته یا کلیة مجسم وجود وصی از جمله آن بشارتها بخشایش است همانگونه که با وجود میشود با محب ت علی)ع( هم این گناهان گناهان بخشیده امر محقق میشود عنصر شفاعت که کالم شیعی امری مسلم برای اوصیاء و اهلبیت)ع( میگیرد که وصی شمرده شدهاست خاتم)ص( از این همانند امر سرچشمه فراتر از پینوشت ی ا ع ل ی إ ن ه ل ا ی م وت 4- ر ج ل ی ف ت ر ی ع ل ى ع یس ى ]اب ن م ر ی م [ ح ت ى ی ؤ م ن ب ه ق ب ل م و ت ه و ی ق ول ف یه ال ح ق ح ی ث ل ا ی ن ف ع ه ذ ل ک ش ی ئا و إ ن ک ع ل ى م ث ل ه ل ا ی م وت ع د و ک ح ت ى ی ر اک ع ن د ال م و ت ف ت ک ون ع ل ی ه غ ی ظا و ح ز نا ح ت ى ی ق ر ب ال ح ق م ن أ م ر ک و ی ق ول ف یک ال ح ق و ی ق ر ب و ل ای ت ک ح ی ث ل ا ی ن ف ع ه ذ ل ک ش ی ئا و أ م ا و ل ی ک ف إ ن ه ی ر اک ع ن د ال م و ت ف ت ک ون ل ه ش ف یعا و م ب ش را و ق ر ۀ ع ی ن. 6- یا حار همدان من یمت یرنی من مؤمن أو منافق قبال. 9- به مطالب پیشتر همین مقاله رجوع شود. 1- این روایت انجیلیوحنا )8: 4-44( نیز نقل شده است: شخص گناهکار زنی است به نام مریم مجدلیه که سرانجام جزء اصحاب خاص میشود. از علی)ع( نیز دیگری روایت 5- نقلشده است که هر چند با روایت تشابه لفظی دارد لیکن ادامة این روایت گفته میشود که فقط علی)ع( و حسنین)ع( به زناکار سنگ میزنند زیرا ایشان گنهکار نبودهاند.) این مورد بنگرید قمى تفسیر به: قمی 6 کامل شیبی الصله بین التشیع والتصوف: 24(. -2 رجالن: به تعبیر خود حضرت که میفرمایند: نهجالبالغة مصطفی»هلک فی محب غال و مبغض قال«.)شریف الرضی 4141 ق حکمت )94 خود به تعبیر 447 حضرت که میفرمایند :»هلک فی رجالن: محب غال و مبغض قال«.)شریف الرضی نهجالبالغة 4141 ق حکمت.) کتابه یا عنوان یکی از فرقهه یا تاریخ اسالم و ملل و نحل از نصیریه به غ الت یاد شده و به فردی به نام

11 همانندیه یا حضرت و حضرت علی)ع( سنت اسالمی/ 85 محمد بن نصیریا نمیر نسبت داده شده است. امروزه فرقهای با این نام وجود ندارد ولی فرقه دیگری موجود است که گفته میشود ادامة فرقه نصریه بوده و به علویه موسوماند.)بدوی 4971 ج: تاریخ.) اندیشهه یا کالمی اسالم اعتقاد به سر عمس میان نصیریه امر مهمی تلقی میشود به طوری که جزئی از مراسم ورود به این آیین خواندن روزی صد بار سر عمس است.)هاینس هالم 6339 م الغنوصیه فی االسالم 645( 3- ختم األنبیاء هذا و هذا ختم األوصیاء فی کل باب. منابع قرآن کریم. کتاب مقدس. آملى سید حی) 4927 ( نص النصوص باهتمام هانری کربن و عثمان یحیی تهران توس چاپ دوم. ابن أبی الحدید عبد الحمید بن هبهاهلل) 4131 ق( شرح نهج البالغة البن أبی الحدید باهتمام محمد ابوالفضل ابراهیم قم مکتبه آیهاهلل المرعشی النجفی. ابن بابویه محمد بن على) ىب تا( عیون أخبار الرضا علیه السالم ترجمه آقا نجفى تهران انتشارات علمیه اسالمیه. ابن بابویه محمد بن على ) 4149 ق( من ال یحضره الفقیه محقق و مصحح على اکبر غفارى قم دفتر انتشارات اسالمى وابسته به جامعه مسین حوزه علمیه قم الطبعهالثانی. جوزی ابن عبدالرحمن) 4146 ق( المنتظم باهتمام محم دعبدالقا عطاء و دیگران بیروت داراکتبالعلمیه. ابن شهر آشوب مازنانى محمد بن على) 4973 ق( مناقب آل أبی طالب علیهم السالم ابن قم عالمه طبعهاالولی. عربى محیى الدین) 4312 م( فصوص الحکم قاهره دار إحیاء الکتب العربیه. ابن عربى محیى الدین)بیتا( الفتوحات المکیه دار الصا. استرآبادى بیروت على تأویل اآلیات الظاهرۀ فی فضائل العترۀ الطاهرۀ محقق و مصحح حسین استادولى مؤسسه النشر اإلسالمی طبعهاالولی قم 4133 ق الشعرانى عبد الوهاب) 4162 ق( الطبقات الکبرى محقق و مصحح احمد عبد الرحیم السایح و توفیق على وهبه قاهره مکتبه الثقافه الدینیه طبعهاالولی. بدوی عبدالرحمن) 4971 ( تاریخ اندیشهه یا کالمی اسالم ترجمه حسین صابری مشهد آستان قدس رضوی. ع ی)ل پزشکی 4983( دانشنامة فرق و مذاهب اسالمی نجفآباد انصار االمام المنتظر)عج(. حلى حسن بن سلیمان بن محمد) 4164 ق( مختصر البصائر باهتمام مشتاق مظفر قم مؤسسه النشر اإلسالمی طبعهاالولی. خصیبی حسین بن حمدان) 4164 ق( دیوان بیروت موسسه االعلمی للمطبوعات. خوارزمی تاج الدین حسین خصیبی بن حسن) 4928 ( شرح فصوص الحکم تصحیح نجیب مابل هروی بیجا مولی. دونمز مذاهب. نوری) 4983 ( علویان ترکیه قم دانشگاه ادیان دیلمى حسن بن محمد) 4167 ق( غرر األخبار محقق و مصحح اسماعیل ضیغم قم دلیل ما. دیلمى حسن بن محمد) 4146 ق( إرشاد القلوب إلى الصواب قم انتشارات شریف رضی. سبحانی توفیق و انصاری قاسم) 4955 (»حاجی بکتاش ولی و طریقت بکتاشیه«مجلة انسانی تبریز ش 463 ص 592. سهروردی تصحیح مرتضی دانشکدۀ ادبیات شهابالدین) 4956 ( رسایل انستیتوی فرانسوی پژوهشه یا صراف و مقدمه هانری علمی ایران. و علوم جوانمردان کربن تهران

12 82/ الهیات تطبیقی )علمی پژوهشی( سال ششم شماره چهاردهم پاییز و زمستان 4931 شبسترى محمود) 4986 ( گلشن راز محقق و مصحح سید جاللالدین آشتیانى تهران موسسه پژوهشى حکمت محمد حماصیان کرمان انتشارات خدمات فرهنگى کرمان. و فلسفه ایران. نجفی شرف الدین) 4922 ( تأویل آیات الطاهره فی فضائل کلینى محمد بن یعقوب) 4975 ( أصول الکافی ترجمه عترت الطاهره باهتمام سید محمد باقر ابتهی قم مسه محمد باقر کمرهاى قم نشر اسوه چاپ سوم. االمام المهدی)عج(. کوفى فرات بن ابراهیم) 4143 ق( تفسیر فرات الکوفی شریف الرضی محمد بن حسین) 4141 ق( نهج البالغة محقق و مصحح محمد کاظم تهران مؤسسه الطبع و النشر بتصحیح صبحی صالح قم هجرت. فی وزاره اإلرشاد اإلسالمی چاپ اول. شریف الرضی محمد بن حسین) 4132 ق( خصائص األئمه الجوردی فاطمه) 4926 (»بکتاشیه«دایرهالمعارف بزرگ علیهم السالم)خصائص أمیرالمؤمنین علیهالسالم( باهتمام اسالمی زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی تهران. محمدهادى امینى مشهد آستان قدس رضوى. الهیجى محمد اسیرى) 4984 ( مفاتیح اإلعجاز فى شرح شیبی مصطفی) 4136 ق( الصله بینالتصوف و التشیع گلشن راز محقق و مصحح محمضا برزگر خالقی و بیروت داراالندلس. عفت کرباسی تهران زوار. شیرازی راز)بیتا( آیاتالوالیه بیجا چاپ سنگی. متز آدام) 4987 ق( الحضاره االسالمیه فی قرن الرابع صفار محمد بن حسن) 4131 ق( بصائر الجات فی الهجری ترجمه محمد عبدالهادی قاهره مکتبه أبوریده فضائل آل محم د صل ى اهلل علیهم محقق و مصحح محسن الخانجیر. بن عباسعلىکوچه باغى قم مکتبه آیهاهلل المرعشی النجفی. مجلسى محمد باقر بن محمد تقى) 4131 ق( مرآه العقول طبرسی فضل بن حسن)بیتا( مجمعالبیان به کوشش سید فی شرح أخبار آل الرسول محقق و مصحح سید هاشم هاشم رسولی محالتی تهران مکتبه االسالمیه. رسولى محالتى تهران دار الکتب اإلسالمیه. طبرسى احمد بن على) 4984 ( اإلحتجاج ترجمه جعفرى مفید محمد بن محمد) 4149 ق( االختصاص به اهتمام تهران اسالمیه. اکبر غفاری ع یل و محمود محرمی قم الموتر زرندی طوسى محمد بن الحسن) 4141 ق( األمالی محقق و العالمی اللفیه الشیخ المفید. مصحح مؤسسه البعثه قم دار الثقافه. موالنا جالل الدین محمد بلخی) 4979 ( مثنوى معنوى علوى محمد بن على بن الحسین) 4168 ق( محقق و مصحح توفیق سبحانى تهران سازمان چاپ و المناقب)للعلوی( باهتمام حسین موسوى بروجردى قم انتشارات وزارت ارشاد اسالمى. دلیل ما طبعهاالولی. موالنا جالل الدین محمد بلخی) 4913 ( داستان قلعه ذات فرایمن ارون) 4982 (»زندگینامة حسین بن حمدان الصور یا دز هوش ربا شارح جالل الدین همایی تهران: خصیبی«ترجمة محمد حسن محم دی»مجله هفت نشر دانشگاه تهران. آسمان«ش 99 ص 417. نویا پل) 4979 ( تفسیر قرآنی و زبان عرفانی ترجمه قمى على بن ابراهیم) 4131 ق( تفسیر القمی محقق و اسماعیل سعادت تهران نشر دانشگاهی. مصحح طی ب موسوى جزائرى قم دارالکتاب طبعهالثالث. ورام بن أبی فراس مسعود بن عیسى) 4143 ق( مجموعه قیصرى داود) 4984 ( رسائل قیصرى محقق و مصحح ور ام قم مکتبه فقیه.

13 همانندیه یا حضرت و حضرت علی)ع( سنت اسالمی/ 87 هالم هاینس ) 6339 م( الغنوصیه فی االسالم ترجمه رائد الباش کلن دارالجما.

14 88/ الهیات تطبیقی )علمی پژوهشی( سال ششم شماره چهاردهم پاییز و زمستان 4931