که در حين کار به وجود ا مده است به صورت یک حکم یا نظریه در راستای درک پدیده های جهان یا گسترش مرزهای دانش نایل می شود. این نيز مهم است که نتایج حاصل ک

Transcrição

1 چگونه يک پژوهشگر محسوب شويم! محمد صال مصلحيان دانشگاه فردوسی مشهد پژوهشگر آيست در تعریف یونسكو پژوهشگر به کسی گفته می شود که به طور تمام وقت به تحقيق اشتغال دارد و از نظر اقتصادي مهمترین منبع درا مدش پژوهش باشد اما این تعریف در ایران چندان درست نيست چرا آه عموما کار درا مدزای دل مشغولان به پژوهش به خصوص دانشگاهيان تحقيق نيست. اهميت پژوهش گفته شده است که پژوهش دروازه پيشرفت هر جامعه است و پژوهشگر آليد ا ن است. وسعت و عمق فعاليتهاي تحقيقاتی شاخصي برای توسعه هر کشور محسوب مي گردد. به علاوه مراحل پژوهش... روش یکسانی در پژوهش که قابل کاربرد برای هر موضوعی باشد وجود ندارد. در واقع باید متناسب با هر موضوعی از شيوه ای خاص استفاده نمود. در عين حال ملاحظاتی کلی وجود دارد که در هر تحقيق باید مد نظر قرار گيرد تا به ا ن اعتبار بخشد: یک پژوهش با علاقه به حل یک یا چند سو ال شروع می شود با مطالعه موشکافانه در پيشينه ا ن سو ال و ا ن چه تاکنون برای حل ا ن سو ال یا سو الهای مشابه توسط دانشمندان دیگر انجام شده است ادامه می یابد. با ا زمایش مشاهده مصاحبه یا و به ویژه تفکر برای گردا وری اطلاعات و داده ها دنبال می شود. با روشی نظام مند برای توصيف تجزیه و تحليل اطلاعات و داده ها و اراي ه استدلالهای صاي ب ادامه پيدا می کند و در صورتی که پژوهشگر دارای توان ذهنی خوب و پشتکار باشد به حل جزي ی یا کلی ا ن سو ال یا سو الهای دیگری

2 که در حين کار به وجود ا مده است به صورت یک حکم یا نظریه در راستای درک پدیده های جهان یا گسترش مرزهای دانش نایل می شود. این نيز مهم است که نتایج حاصل کاربردهای نظری یا عملی به عنوان پيامدها یا پيش بينی های حکم یا نظریه داشته باشد. چگونه می توان ایده اي براي آار پژوهشي یافت یافتن ایده اساسا" از طریق مطالعه اجمالی مقاله ها و آتاب و توجه به نيازها و مشکلات صنعت کشاورزی علوم انسانی و علوم پایه (در کشور یا جامعه جهانی) حاصل مي شود. وقتي مقالهاي را جالب یافتيم باید شروع به خواندن ا ن کنيم نه تنها باید تلاش آنيم ا ن را بفهميم و از مطالعهاش لذت ببریم بلكه باید داي م به این فكرباشيم آه ا یا ميتوان نتایج ا ن را احيانا" به حوزه هاي دیگر تعميم داد ا یا ميتوان با مفروضات آمتري همان نتایج یا حتي نتایج قويتري به دست ا ورد ا یا میتوان آاربردي از نتایج این مقاله در دیگر زمينهها مانند مهندسي کشاورزی و غيره پيدا کرد ا یا ميتوان زمينهاي آلي یافت آه حوزه این مقاله و یك یا چند حوزه متفاوت دیگر را در برگيرد ا یا ميتوان نتایج را در یک چارچوب آليتر بيان آرد و... براي این آار باید با مقالات اصيل دانشمندان خوب شروع آرد. البته مقاله باید جدید باشد زیرا اگر شما نتایجي با آار روي مقاله هاي قدیمي تر به دست ا ورید این خطر وجود خواهد داشت آه آسي قبل از شما ا ن را به دست ا ورده باشد. یافتن ایده با نگاه کنجکاوانه و پرسشگر به پدیده های جهان نيز ممکن است به خصوص ا ن جا که امری خلاف انتظار ما روی می دهد. به علاوه یافتن ایده با شرآت فعال در سخنرانيها و بحث و تبادل نظر با دیگر علاقهمندان نيز ممكن است باید به دقت به سخنرانیها گوش کرد تا فهميد دیگران روی چه موضوعاتی کار میکنند در این صورت ممکن است با یک مساله جالب که ما را به سوی خودش جلب کند و یا حتی ما را اسير خودش کند روبرو شویم و این نقطه ا غازی برای کار پژوهشگر است. ممکن است سو ال را استاد راهنمایمان نيز به ما بدهد. یك سو ال خوب براي تحقيق باید غيرمهجور غيربدیهي و حل پذیر باشد در غير این صورت کشتی به خشکی راندن است. موضوع غير مهجور یعنی موضوعی که جزء تحقيقات روز دنيا باشد. نمی توانيم یک سو ال که متعلق به دوران دانشجویی خودمان (مثلا" ٣٠ سال پيش) است و در حال حاضر جزء علاي ق پژوهشی دانشمندان نيست به عنوان موضوع رساله دکتری به دانشجویی داد. نمی توانيم روی موضوعات بی فایده سرمایه گذاری کنيم.

3 سو ال غيربدیهی یعنی ا ن که جوابش واضح نباشد و به خصوص مهيج باشد. چه سخت است که بعد از دو سال پی ببریم که کارمان نتيجه ای ساده از یک مطلب شناخته شده بوده است یا به هنگام ارسال مقاله مان به مجله ای دریابيم که مسا له ما برای هيچ مجله ای جالب نيست. به قولی می توانيم تيری را بر دیواری بکوبيم و دور ا ن دایره ای بکشيم و بگویيم که به هدف زده ایم! اما در حقيقت خود را گول زده ایم. موضوع باید حل پذیر نيز باشد به قولی "یافتن گربه ای سياه در اتاق تاریکي که اصلا" گربه ای در ا ن نيست" اساسا" مسا له نيست. از طرف دیگر یک دانشجوی دکتری با سطح علمی پایين نمی تواند یک مسا له باز را که سالها است دانشمندان نتوانسته اند حل کنند واساسا" معلوم نيست حلی دارد یا خير به ثمر رساند. روي هر ایده خوب باید بلافاصله آار آرد و هر نتيجه قوي و رضایتبخش را باید سریع به صورت مقاله تبدیل نمود وگرنه همان نتيجه (قویتر یا ضعيفتر) ممكن است توسط فرد دیگري به دست ا ید. الزامات و احتياجات پژوهشگری چيست برای این که یک پزوهشگر خوب محسوب شویم باید فراغ بال ژن خوب تربيت خوب عشق به موضوع دسترسی به منابع اطلاعاتی به روز بودجه کافی برای تهيه وساي ل و مواد و از همه مهمتر روحيه پایداری و سختکوشی داشته باشيم: ١. فراغ بال ما کار اگر فراغ بال یعنی فکر ا زاد از مصاي ب گرفتاری ها و تا لمات روزگار نداشته باشيم اساسا" نمی توانيم روی مسا له پژوهشی خود متمرکز شویم و نمی توانيم به نتایج عميق و دقيق دست یابيم. حاصل محصولی سطحی و کم فایده در حواشی تحقيقات اصيل دنيا نيزفراهم شده است. خواهد بود که معمولا" با عجله ٢. ژن خوب باید ژن خوب داشته باشيم یعنی ا دمی با هوش با تمرکز ذهن با استعداد با ذوق و با قدرت تصور کردن و حدس زدن متولد شویم. این ا ن چيزی است که دست ما نيست. به هر حال به قولی ممکن است ما ا دم بی عيبی نباشيم ولی اگر تلاش نکنيم انسان به اندازه کافی خوبی نيز نخواهيم شد.

4 ٣. تربيت خوب باید خوب تربيت شده باشيم و خود را خطا پذیر بدانيم. باید در مدرسه ا موزش دیده باشيم که چگونه با دید انتقادی بدون تعصب و کنجکاوانه به دنيا نگاه کنيم. می ا رزو باید خوب دیدن خوب شنيدن خوب حرف زدن خوب نوشتن دقت داشتن و خوب فکرکردن را یادگرفته باشيم. این ها مهارت هایی است که باید از اوان کودکی و در مدرسه بياموزیم و البته باید در درجه اول خود معلم ها این چنين باشند تا بتوانند به خوبی این مهارت ها را به بچه ها ا موزش دهند. به هر حال نمی توان با دست خالي و ذهن مغشوش پژوهش کرد. بعضي فكر می آنند نيوتن با افتادن سيب بر سرش به فرض نيروي جاذبه رسيد (و بعد آنند اي آاش ا ن سيب بر سر ا نها فرود ا مد!). می واقعيت این است آه نيوتن قدرت ذهني خوبي داشت خوب تربيت یافته بود و براي اشراف بر علم زمان خود و بالاخره به دست ا وردن نتایج جدید تلاش بسيار آرده بود. یک آارپژوهشی خوب هميشه حاصل چندین سال ا موزش درست ا آادميك و آار زیاد است. ۴. عشق به موضوع برای این که یک پژوهشگر شویم باید موضوع تحقيقمان را مثل یکی از اعضای خانواده خود دوست داشته باشيم. باید ا ن را ب شي تراز پول لذت شهرت و... دوست داشته باشيم. منظور این نيست که باید ا ن را سوای پول لذت شهرت و... دوست داشته باشيم بلکه منظور این است اگر علاي ق شخصيمان را به ترتيب نزولی مرتب کنيم باید موضوع تحقيق بزرگترین علاقه ما باشد. باید از کار روی موضوع لذت ببریم نمی توانيم در حالی که از ا ن متنفریم یا احساس مثبتی نسبت به ا ن نداریم شروع به پژوهش کنيم. اگر می خواهيم یک پژوهشگر محسوب شویم باید به درون خودمان بنگریم و ببينيم تا چه حدی می خواهيم یک پژوهشگر شویم. اگر این ا رزو خيلی ژرف و وسيع نيست و یا اگر ا رزوی مهمتری داریم در این صورت نباید در این راه قدم بگذاریم. نمی توانيم با فرض دوست داشتن موضوع شروع کنيم و خودمان را گول بزنيم. باید ا ن را در درون خودمان حس کنيم و قادر باشيم از بعضی خواستهای معمولی مانند مصاحبتها و سرگرميها به خاطر ا ن چشم پوشی کنيم. این دوست داشتن باید ا ن قدر باشد که از اوقات بيکاری یا اتلاف وقتها امتناع کرده و ا نها را به ساعاتی برای اندیشيدن یا کار در ا زمایشگاه و کارگاه تبدیل کنيم. به هر حال این عشق چيزی است که بدون ا ن چيز قابل توجهی به

5 دست نمی ا ید. ۵. دسترسی به منابع اطلاعاتی روزامد و ا شنایی با ادبيات موضوع باید دسترسی به منابع مورد نيازداشته باشيم وگرنه باید ا ن چه را اسلاف ما یافته اند (تازه اگر بتوانيم) دوباره بيابيم و این انرژی وقت و منابع مالی ما را به هدر می دهد. اگر منابع محدود باشد ممکن است به تکرار کارهای گذشتگان و به قولی کشف مجدد ا تش بپردازیم. باید ناقص و با الفبای موضوع ذهن خالی نيز ا شنا باشيم و اطلاعات پایه ای خوب و درستی داشته باشيم. نمی توان کار کرد. باید به اینترنت و منابع چاپی مراجعه کنيم و تسلط به ادبيات درباره با اطلاعات موضوع اولين قدم برای کار پژوهشی است. موضوع و سابقه کارهای پژوهشی قبلی مطالعه کنيم. باید روشهای ا نها را بياموزیم و با جرح و تعدیل ا نها یا ابداع روشهای جدید به حل مسا له پژوهشی خود نزدیک شویم. ۶. بودجه کافی برای وساي ل و مواد ا زمایشگاهی و کارگاهی در دنيای امروز نمی توان تحقيقی تجربی بدون دسترسی به ا زمایشگاهها و کارگاه های مجهز انجام داد. بدون مواد خوب یا بدون امکانات کافی به نتایج چند ده سال قبل کشورهای پيشرفته دست می یابيم که خریداری جز برای کسانی که نمی توانند یا نمی خواهند سره را از ناسره تميز دهند ندارد. ٧. سخت کوشی به دست ا وردن نتيجه مسا له مهمي است. واقعيت این است آه نتایج با فكر آردن و ا زمایش کردن به دست می ا یند. این فكر باید مداوم و در طول روزها یا هفته(ها) صورت گيرد. به قولی باید با مسا له خود از خواب بيدار شویم با ا ن به سر ميز صبحانه برویم در طول روز با ا ن زندگی کنيم (ضمن اتلاف وقت در گفتگوهاي روزانه در حال قدم زدن به هنگام انتظار در صف اتوبوس در حال گوش آردن به موسيقي و...) و با ا ن به خواب برویم (و حتی ا ن را در خواب ببينيم!). همه جا و همه وقت باید راجع به ا ن فكر آرد و در این صورت بارقه هاي حل ا ن جایي وقتي و به طریقي ظاهر می شود آه انتظارش را نداریم. نمی توان چند ساعت پراآنده روي مسا له اي فكر آرد و با احساس ناتواني گفت: "این مسا له سخت یا لاینحل است." نمی توان در یك شب دانشمند شد. اصول عملي در پژوهش پافشاري در حل مسا له یافتن منابع مربوطه و مطالعه عميق ا نها تغيير روند عادي زندگي و بالاخره

6 آار بدون وقفه روي مسا له است. گاهي ممكن است لازم باشد تا سحرگاه بيدارماند و روي مسا له پژوهشي فكر آرد ا زمایشی را انجام داد یا مقاله اي را آامل نمود! نمی توان زیاد خوابيد اوقات بيكاري زیادي داشت زیاد تدریس یا آار اجرایي آرد و همزمان به فكر نوشتن مقاله تا ثيرگذار هم بود. مثل بازي شطرنج باید بعضي چيزها را براي به دست ا وردن چيزهاي با ارزش دیگر فدا آرد. بعضي مساي ل مشكلند و باید پرورانده شوند. پروراندن یك مسا له یعني صبر براي عدم حل سطحي تفكر در مورد جنبه هاي مختلف و حمله با ابزارهاي گوناگون به منظور تسخير ا ن. گاهي مناسب است ایده اي را براي دو هفته در ناخودا گاه خودتان رها و سپس به ا ن برگردید. این آار ممكن است جنبه هایي از مسا له را آه برایتان مبهم بوده است روشن نماید یا نقطه شروع حل ا ن را براي شما به ارمغان ا ورد. چگونه یك محقق به سوي پژوهشهاي مشترك آشيده می شود وقتي آار با تلاش فكري یك نفر به انجام نمی رسد باید از یك یا چند همكار دیگر آمك طلبيد. در آارهاي مشترك یكي مسا له را طرح می آند دیگري ایده حل ا ن را بيان می آند یکی ا زمایش ها و دیگری محاسبات را انجام می دهد یکی نتایج را تحریر می کند و دیگري ا ن را حك و اصلاح می نماید. وابسته به ميزان (آمي و آيفي) آمك نام همكاران به عنوان نویسندگان مقاله یا صرفا" در قالب تشكر در مقاله ذآر می شود. فكر مي آنم مشكلي آه ما در آار مشترك داریم تعارفاتي است آه در فرهنگمان ریشه دارد. وقتي آسي در حد یك راهنمایي معمولی به انجام آار ما آمك آرده یك تشكر در انتهاي مقاله آافي است. باید قبول آنيم آه در انجام آار مشترك طرفين آار باید تمام همت خود را براي به انجام رساندن ا ن صرف آرده باشند. درست نيست آه یكي همه آارها را بكند و بقيه فقط ناظر باشند. این روزها آار مشترك پژوهشي از طریق پست الكترونيكي و بدون جلسه حضوري نيز مرسوم شده است. موانع پژوهش پژوهش را می توان به کالسکه ای تشبيه کرد که شرایط اقتصادی فرهنگي سياسی و اجتماعی کشور چرخهای ا ن را تشکيل می دهد. هرکدام که سالم و پویا نباشد مانع حرکت صحيح کالسکه می شود. این همان است که باعث شده است بسياری از تحقيقات در کشورهای در حال توسعه سطحی و در حاشيه علم روز و دور از نيازهای فناوری (حتی خود کشورشان) باشد و در نتيجه تحقيقات اصيل و تا ثيرگذار

7 به ندرت دیده می شود. ا گاهي از موانع پژوهش و تلاش برای رفع ا نها در راستای ارتقاي کمي و کيفي پژوهش و ا موزش در هر کشوری ضروري است. بعضی از موانع پژوهش در کشور توسط پژوهشگران ما به شرح ذیل ذکر شده اند (بدیهی است که موارد دیگری را نيز می توان به این فهرست افزود): ضعف توجه مردمی (ملی) به ضرورت پيشرفت علمي آشور فاصله و ناهماهنگی بين دانش و صنعت در ایران اختلاف نگرش پژوهشگران و مسو ولان اجرایی نسبت به ضرورت و فواید پژوهش ضعف مدیریت راهبردی و الزامات قانونی برای کاربرد نتایج پژوهشی در کشور قاي م به فرد بودن و بدون استمرار انجام شدن پروژه های تحقيقاتی ناکافی بودن سهم بودجه پژوهشی از درا مد ناخالص ملی ضعف منطق روشن در تقسيم اعتبارات بين واحدهاى پژوهشى بروکراسی و مراحل طولانی دریافت بودجه طرحهای پژوهشی مشغله کاری زیاد پژوهشگران به خاطر تا مين هزینه زندگی کمبود امکانات ا زمایشگاهی و مشکلات راه اندازی و تعميرتجهيزات عدم دسترسی کافی به اطلاعات و منابع علمی و فناوری عدم ا شنایی کافی با زبان انگليسی ضعف احترام (در عمل) به پژوهشگران فشار بر پژوهشگر برای اراي ه مقاله و اتمام به موقع طرح پژوهشی یک مشکل دیگر پژوهشگران وجود افرادی است که توان پژوهش ندارند یا مدتها است از پژوهش فاصله گرفته اند. اینان معمولا" با دیدگاههای سنتی یا واپسگرا به ارزیابی پژوهش های دیگران می پردازند. بعضی از ایشان که گاه با چند مقاله و کتاب انگشت شمار سطح پایين به مرتبه های بالاتر نيز ارتقا یافته اند اینک با گروهی از دانشمندان مقایسه می شوند که توان رقابت با ا نها را ندارند و لذا با بحثهای حاشيه ای مانند زیر سو ال بردن ضرورت چاپ مقاله در مجلات خارجی کميت مقالات علم سنجی ضریب تا ثير مجلات مجلات ISI اندیس H اعتبار پژوهشی (گرنت) و... سعی در کم ارزش جلوه دادن کار پژوهشگران فعال دارند. اینان سعی در گل ا لود کردن ا ب دارند زیرا می دانند

8 وقتی معيارهای ارزیابی را خدشه دار نمایند می توانند دوشاب خود را به جای دوغ به فروش برسانند و با بزرگنمایی خویش خود را پژوهشگری قابل جا زنند. مقاله نویسی مشخصه یک پژوهشگر خوب تعداد مقالاتش کم و کيف استنادهای دیگران به کارهای او وسعت و عمق نتایجش ميزان نوا وری و ثمره ملی کار پژوهشی اش است. بعضی از پژوهشگران تحقيق را با مقاله نویسی اشتباه می گيرند. مقاله محصول یک کار پژوهشی است نه خود ا ن. اخيرا" در جامعه ما بعضي شروع به چاپ مقالات سطحي در بعضی مجلات هندی پاکستانی و... کرده اند مجلاتی که بدون داوری و با دریافت هزینه چاپ به انتشار مقالات می پردازند. در واقع به علت مقررات ناآارا مد در دانشگاه ها و مو سسات پژوهشی و تا آيد نامناسب بر مقاله نویسي همكاران ما به این سمت سوق داده شده اند. این وضعيت درآشورهاي پيشرفته اساسا" وجود ندارد زیرا نگاه ا نها به پژوهش و پژوهشگر متفاوت است. داوري و ارزیابي آارهاي پژوهشي یك ارزیاب یا داور یك آار پژوهشي باید حداقل در سطح خود پژوهشگر قرار داشته باشد وگرنه (و گاه ناخودا گاه) تحت تا ثير ضعفهای خود قرار می گيرد و نمی تواند یک ارزیابی صادقانه و عادلانه اراي ه کند. این یك مشكل جدي است آه گاهي فردي به عنوان ارزیاب یك آتاب تا ليفي انتخاب می شود آه تاآنون هيچ آتابي ننوشته است آسي راجع به مجلات یا اساسا" پژوهش اظهار نظر می آند آه در نگارش مقاله پژوهشي مشكل دارد آسي یك مقاله توصيفي را داوري می آند آه حتي یك مقاله توصيفي ننوشته است. آساني در جامعه ما وجود دارند آه با چند مقاله در گزارش آنفرانسها و مجلات سطح پایين گاه در آنفرانسها و سمينارها در جلسات دفاع از رساله تحصيلات تكميلي و در آميته هاي مختلف چنان خود را برتر می پندارند چنان آارهاي دیگران را نفي می آنند و چنان اظهار نظر نادرست مي آنند آه باعث تعجب و تاسف است. به نظر می رسد اشكال ازاینجا نشا ت می گيرد آه تعریف بعضي از ما از اثر ارزشمند این است: ا ن چه من انجام داده ام (آه تا اینجا مشكل چنداني ایجاد نمی آند) و لاغير (آه یکی از بزرگترین مشكلات پژوهشي ما را رقم می زند). شاید هم اشكال ازاینجا ناشي شده است آه ما یاد نگرفته ایم آه وجود افرادي آه بهتر از ما می اندیشند بيشتر از ما فعاليت می کنند و یا بهتر ازما آار پژوهشي می آنند را باور آنيم. این یك معضل فرهنگي است.

9 مدیریت پژوهشی یكي از اصول مهم مدیریت پژوهشی احترام و اعتماد به پژوهشگران است. مدیر یك مرآز پژوهشي قبل از هر چيز باید خودش یک پژوهشگر شاخص باشد زیرا در غير این صورت حتی اگر بخواهد نمی تواند درکی صحيح یا کامل از پژوهشگر و نيز فرا یند پژوهش نيازها و تنگناهای ا ن داشته باشد و در نتيجه ا ن به اتخاذ تصميمهایی می پردازد که با روح پژوهش و پژوهشگر در تضاد است. مدیر پژوهشی باید هدایت آننده مرآز باشد و تلاش نماید مشكلات پژوهشگران را حل آند و به این وسيله ا نها را به کارهای عميقتر و وسيعتر دلگرم نماید. چگونه ميتوان پژوهشگر خوب تربيت آرد از آارهایي آه براي پرورش پژوهشگر پردازي در آه همان از افراد انجام داد باید ا موزش ابتدایي در دبستانها و رشد تفكر خلاقيت حتی کودکستان ها نوا وري ابتكار و ایده است. در حال حاضر بهترین معلمان کسانی تصور می شوند که بيشترین حجم علم را به دانش ا موزان ما یاد می دهند نه ا نها اندیشيدن را می ا موزند و بهترین دانش ا موزان کسانی هستند که بار زیادی از دانش را یدک می کشند نه کسانی که قدرت حل مسا له دارند. آه در ا ن محصلين پردازند کند مغایر است. سيستم ا موزشي عام در ایران با روح روش پژوهش مدار با هيجان در امر یادگيری شرکت می کنند و خود به کشف دانش شناخته شده می و معلم نيز با یک برنامه درسی پویا به رشد تفكر و پرورش خلاقيت دانش ا موزان کمک می