A Terra, os continentes, os océanos e o medio natural

Transcrição

1 Educación secundaria para persoas adultas Ámbito social Educación a distancia semipresencial Módulo 1 Unidade didáctica 1 A Terra, os continentes, os océanos e o medio natural Páxina 1 de 49

2 Índice 1. Introdución Descrición da unidade didáctica Coñecementos previos Suxestións para a motivación e o estudo Orientacións de temporalización Secuencia de contidos e actividades A Terra e a súa representación A Terra no sistema solar Os movementos da Terra e as súas consecuencias A representación da Terra: proxeccións e escalas Os continentes e os océanos Estrutura interna da Terra Distribución física: terra, auga e gas As formas do relevo da Terra e os riscos naturais Os continentes: Europa, América, Asia, África e Oceanía O clima A atmosfera: características e partes Factores do clima Reparto xeográfico dos climas Características dos climas Resumo de contidos Actividades complementarias Exercicios de autoavaliación Solucionarios Solucións das actividades propostas Solucións das actividades complementarias Solucións dos exercicios de autoavaliación Glosario Bibliografía e recursos...48 Páxina 2 de 49

3 1. Introdución 1.1 Descrición da unidade didáctica A Terra é un planeta singular dentro do noso sistema solar, pois é o único coñecido que desenvolveu a vida, debido a unha serie de factores: a temperatura media do planeta é de 15º C; posúe unha atmosfera rica en osíxeno, que nos permite respirar e que nos protexe das radiacións solares prexudiciais; e, ao mesmo tempo, posúe unha riqueza fundamental, a auga, que está en constante movemento. Sen estes factores a vida non sería posible. A superficie da codia terrestre está sometida a unha serie de factores internos e externos que transformaron e están a transformar paseniño o seu aspecto formal. Analizaremos as grandes unidades do relevo terrestre e a súa distribución por continentes, achegando unha visión xeral das grandes unidades morfoestruturais dos continentes, os zócolos e os escudos, as cuncas sedimentarias e as cordilleiras. Imos estudar a distribución de cada unha desas grandes unidades de relevo, así como as características e a distribución das augas continentais (ríos e lagos). Comezaremos estudando a xeografía física, centrándonos na Terra, nos continentes, nos océanos, na súa evolución xeolóxica, nas características físicas e climatolóxicas, na vexetación, nos ecosistemas e na interacción dos seres vivos no medio en que viven. Faremos fincapé na Península Ibérica e, nomeadamente, en Galicia. 1.2 Coñecementos previos É preciso lembrar os trazos físicos máis importantes nos continentes e como estes condicionan o desenvolvemento humano. É importante botar unha ollada ao relevo da localidade propia, e analizar se é un obstáculo ou unha fonte de recursos para os seus habitantes. 1.3 Suxestións para a motivación e o estudo É tarefa de todos conservarmos a riqueza e a biodiversidade do planeta, impedindo que se alteren as condicións que fan posible a vida. Por iso cómpre tomarmos unha actitude de rexeitamento contra o cambio climático e as súas consecuencias. Como se explican conceptos moi abstractos, para a súa mellor comprensión é necesario traballar con imaxes. Por esa razón indícase unha serie de páxinas web onde se pode atopar moita información en forma de imaxes. De poder dispor de tempo, aconséllase a lectura dalgunha das novelas propostas e navegar polas páxinas de internet. 1.4 Orientacións de temporalización Como ben se di no enunciado, trátase dunha orientación das horas que se precisarían dedicar a cada bloque, sempre tendo en conta que debe iniciarse cada punto da unidade cunha lectura comprensiva dos contidos, e pasar logo á realización das actividades propostas. Páxina 3 de 49

4 Número total de horas para a execución da unidade: de 12 a 16. As actividades complementarias e o test de avaliación precisarían de dúas horas de traballo, aproximadamente. Reparto por bloques temáticos: A Terra e a súa representación: 3 horas. Os continentes e os océanos: 5 horas. O clima: de 5 a 8 horas. Páxina 4 de 49

5 2. Secuencia de contidos e actividades 2.1 A Terra e a súa representación O planeta Terra distínguese do resto dos planetas do noso sistema solar pola súa cor azulada. Isto débese á abundancia de osíxeno e á auga dos océanos. O universo constitúese por un conxunto de astros que xurdiron hai uns quince ou vinte millóns de anos nunha gran explosión que os astrónomos deron en chamar Big Bang. Grazas a esa explosión, o universo encheuse de estrelas (con enerxía, luz e calor propias) e galaxias (conxunto de estrelas). A Vía Láctea é a galaxia na que se atopa a Terra, xunto co resto dos planetas (Mercurio, Venus, a Terra, Marte, Xúpiter, Saturno, Urano, Neptuno e Plutón hoxe considerado planeta anano ), satélites, cometas e asteroides A Terra no sistema solar A Terra é o único planeta coñecido onde existe vida, que apareceu hai uns 2000 millóns de anos, grazas á abundancia de osíxeno e á existencia de auga. A súa forma é de xeoide, xa que ten forma de esfera lixeiramente achatada polos polos. O ecuador é unha liña imaxinaria que divide a Terra en dous hemisferios iguais: Hemisferio norte: nel localízanse a maior parte dos continentes. Hemisferio sur: nel predominan os grandes océanos. Actividades propostas S1. Investigue que planeta ou astro se esconde tras estas definicións. Segundo planeta do sistema solar que recibe o seu nome da deusa do amor. Quinto planeta e o maior do sistema solar. Pai dos deuses. Galaxia onde se atopa o noso sistema solar. Teoría da gran explosión que explica a orixe do Universo. Nome do planeta que perdeu a súa categoría no ano 2006, pasando a ser considerado un planeta anano. Único satélite natural da Terra. Distancia que percorre a luz nun ano, equivale a 9 5 billóns de quilómetros. Corpo celeste formado por xeo e rochas; é moi coñecido o Halley. Páxina 5 de 49

6 2.1.2 Os movementos da Terra e as súas consecuencias Movementos da Terra A Terra ten dous movementos: o de rotación e o de translación. Rotación: movemento polo que a Terra xira sobre si mesma arredor dun eixe imaxinario, de oeste a leste, e tarda neste movemento aproximadamente 24 horas. As consecuencias deste movemento de rotación son, entre outros, a sucesión dos días e das noites, amencer primeiro nos lugares cara ao leste e a división da Terra en 24 fusos horarios (os lugares situados nun mesmo fuso horario teñen a mesma hora; ás veces os fusos horarios adáptanse ás fronteiras dos países). Translación: a Terra xira arredor do Sol debuxando unha órbita elíptica, e nese movemento emprega un ano (365 días, 6 horas e 9 minutos). Cada catro anos engádeselle un día ao mes de febreiro (ano bisesto). Debido á inclinación do eixo da Terra, as zonas do planeta non reciben a luz solar coa mesma intensidade. Como consecuencia do movemento de translación, os días e as noites non duran o mesmo durante o ano. Outra consecuencia é a sucesión de estacións. O comezo de cada estación está marcado polos equinoccios e os solsticios: Nos equinoccios, os raios solares caen de forma perpendicular sobre o ecuador (21 de marzo e 23 de setembro). O día e a noite duran o mesmo (comezan a primavera e o outono). Nos solsticios, os raios solares chegan perpendiculares aos trópicos. Inícianse o verán e o inverno (21 de xuño e 21 de decembro). Medición de distancias na Terra: Paralelos e meridianos Para calcular a distancia entre lugares na Terra, para determinar a situación concreta dun punto xeográfico, dun obxecto ou dunha persoa, creouse un sistema de localización, as coordenadas xeográficas, que son liñas imaxinarias que se estenden como unha rede polo globo terráqueo. Son de dous tipos: Paralelos: liñas imaxinarias que rodean a Terra paralelas ao ecuador. Os principais son os trópicos de Cáncer e de Capricornio, e os círculos polares Ártico e Antártico. Meridianos: liñas imaxinarias que rodean a Terra de norte a sur, de polo a polo. O meridiano de referencia é o meridiano 0º ou de Greenwich, a partir do que se ordenan os demais cara ao leste e ao oeste. Podemos localizar un punto no planeta cruzando o seu paralelo e o seu meridiano. Para localizarmos un punto necesitamos dúas medidas de referencia: Latitude: distancia dun punto con respecto ao ecuador. Mídese en graos norte e sur. Lonxitude: é a distancia que hai entre calquera meridiano e o meridiano 0º de referencia ou de Greenwich. Mídese en graos leste ou oeste. Como a Terra é unha esfera e toda circunferencia ten 360º, a distancia entre o ecuador e o polo é de 90º (un cuarto de círculo). Páxina 6 de 49

7 A cada grao de latitude correspóndelle un paralelo. Partindo do ecuador, é dicir, do paralelo 0º, existirán 90 paralelos ao norte e 90 paralelos ao sur. A cada grao de lonxitude correspóndelle un meridiano. Desde o meridiano 0º de Greenwich, que é o meridiano de referencia, existen 180 meridianos cara ao leste e 180 meridianos cara ao oeste (suman os 360º da circunferencia). Actividades propostas S2. A través da imaxe, explique o movemento de rotación e as súas consecuencias. Para que nos serve o coñecemento científico da rotación? S3. Sitúe no globo terráqueo que se reproduce na páxina seguinte os puntos e as liñas que se indican deseguido: Ecuador, Polo Norte, Polo Sur, Trópico de Cáncer, Trópico de Capricornio, Meridiano de Greenwich, Hemisferio Norte e Hemisferio Sur. Páxina 7 de 49

8 S4. Que son os equinoccios e os solsticios. Cando teñen lugar? Que acontece no hemisferio norte e no hemisferio sur en cada un deles? S5. As estacións son catro. Cando comeza e cando remata cada unha nos hemisferios norte e sur? S6. Por que o ecuador é paralelo maior? Por que os meridianos miden todos igual? S7. Que é a latitude? Como se mide? Que é a lonxitude? Como se mide? S8. Localice nun atlas os seguintes lugares e escriba despois as súas coordenadas: Dakar, Nova York, Sidney, Moscova, Lisboa e onde vostede resida. S9. Coa axuda do mapa de fusos horarios, indique que hora será nas seguintes capitais cando en Santiago de Compostela sexan as 12:00 horas: Lisboa, Nova York, San Francisco,Moscova, Tokio e Sidney. S10. Un barco perdido no océano manda unha mensaxe de axuda e facilita a súa posición exacta coas seguintes coordenadas: 20º de latitude sur e 50º de lonxitude oeste. Procure a súa posición nun atlas. Páxina 8 de 49

9 2.1.3 A representación da Terra: proxeccións e escalas Representamos a Terra como un globo terráqueo ou de forma plana en mapas elaborados por cartógrafos. É difícil proxectar sobre un plano a forma esférica, polo que existen distintos tipos de proxeccións para os mapas: cilíndrica, plana ou cenital, e cónica. A distancia real redúcese no mapa. A través da escala indícase a redución. Pode ser numérica (en centímetros) ou gráfica (distancia en quilómetros indicada cun segmento). Hai diversos tipos de mapas: topográficos e temáticos, que reflicten un aspecto da realidade: de climas, de poboación, de relevo, etc. Nos mapas deben aparecer, para os interpretar, unha serie de signos convencionais, a lenda e a escala. Actividades propostas S11. Procure información sobre os novos métodos para a elaboración de mapas mediante fotografía aérea, cartografía informatizada, teledetección... Redacte un pequeno informe. Páxina 9 de 49

10 2.2 Os continentes e os océanos Os fenómenos xeográficos non son estáticos, senón que están sometidos a continuos procesos de cambio Estrutura interna da Terra A Terra está formada por tres capas concéntricas de distinto grosor: Núcleo: é a capa máis interna e está composta por outras dúas capas. Manto: é a capa intermedia, a de máis grosor, que rodea o núcleo, e nela está o magma. Codia: é a capa externa e a máis delgada da Terra, formada por rochas. Non é lisa e ten distintos grosores; emerxe en elevadas montañas e afúndese en fosas mariñas. A teoría da deriva dos continentes defende que a posición actual dos continentes é o resultado da fractura e do posterior desprazamento dun único continente, chamado Panxea. A litosfera divídese en placas tectónicas que se desprazan devagar. A colisión entre placas xera elevacións (cordais ou cordilleiras) ou afundimentos (fosas mariñas e depresións). Os puntos de contacto entre placas producen zonas de grande inestabilidade, onde se desenvolven terremotos e volcáns. O relevo fórmase debido á acción de axentes internos e externos. As forzas internas da Terra provocan terremotos e volcáns que forman o relevo. Un terremoto é unha sacudida producida no interior da Terra, que se propaga desde o hipocentro (foco) en todas as direccións mediante ondas sísmicas. O epicentro é o punto da superficie terrestre onde se manifesta o terremoto con máis forza. O volcán é unha fenda da codia terrestre pola que ascende e sae o magma cara ao exterior en forma de erupción volcánica. Nela expúlsanse gases, cinsas, pedras e lava incandescente. Cando estes materiais saen ao exterior arrefríanse, acumúlanse e forman conos volcánicos, que se poden converter en montañas; se a erupción é mariña, pódense converter en illas. Actividades propostas S12. Indique o nome das capas da estrutura interna da Terra e analice as características principais de cada unha. Páxina 10 de 49

11 S13. Conteste ás seguintes cuestións. Cal é a capa que ten máis grosor? E a de menor grosor? As rochas que hai baixo os mares e os océanos forman parte da codia terrestre? Que son as placas da codia terrestre? Que é a tectónica de placas e que relación ten co relevo terrestre? Que relación hai entre as placas tectónicas, os terremotos e os volcáns? Distribución física: terra, auga e gas A terra: a Litosfera Continentes: son grandes masas de terra emerxidas sobre os océanos. Existen seis continentes con extensións e formas diversas: África: relevo suave, escudos antigos con algunha montaña e unha gran depresión: o val do Riff. O seu litoral é rectilíneo e moi regular. América: divídese en dous subcontinentes (América do norte e América do sur) unidos por un istmo (América central), e esténdese de norte a sur polos dous hemisferios. Asia: é o continente de maior extensión da Terra e ten as cordilleiras máis altas (Himalaia), extensas chairas, altas mesetas (Pamir e Tíbet), grandes penínsulas e numerosos arquipélagos. Europa: para moitos é unha península máis do continente asiático. É o continente de menores dimensións. Oceanía: ten unha grande illa considerada de por si un continente, Australia, e numerosas illas e arquipélagos, moitos deles de orixe coralina: Micronesia, Melanesia e Polinesia. Antártida: sitúase no Polo Sur e, debido ás súas temperaturas extremas, non está habitado. Axentes externos: os que interveñen na formación do relevo son a auga, o vento, a vexetación e o ser humano (transforma o relevo da litosfera). Auga: modifica o relevo: As correntes de auga de chuvia desgastan os vales e arrincan e transportan rochas e areas que se sedimentan formando chairas e deltas. A chuvia fíltrase polas fendas das rochas, que poden chegar a romper se a auga xea, ou reaccionar quimicamente e disolvérense. As ondas e as correntes mariñas erosionan os litorais e acumulan as areas que forman as praias e os golfos. Vento: erosiona e desgasta as rochas. Vexetación: rompe as rochas ou fixa o solo de ladeiras de montañas, co que evita a súa erosión. Páxina 11 de 49

12 As augas dos ríos e dos mares: a Hidrosfera O 97,21 % da auga do planeta é salgada e está en: Océanos: cinco grandes masas de auga que separan os continentes. Mares: prolongacións dos océanos nas costas próximas aos continentes. A auga doce representa só un 2,70 % do total, da que só o 0,2 % se atopa en: Lagos: masas de auga depositadas en depresións. Ríos: correntes continuas de auga. As características dos ríos varían en función de: Caudal: cantidade de auga que leva o río. Cunca: terras das que procede a súa auga. Réxime: variacións do caudal ao longo do ano, que depende de que o río sexa pluvial ou nival. Curso: cada un dos tres tramos polos que pasa un río. Os océanos son cinco: Pacífico: conta con numerosas illas de orixe volcánica e coralina, e coas fosas mariñas máis fondas. Atlántico: é estreito e alongado, o menos fondo e con numerosos mares costeiros (Cantábrico, Caribe, etc.). Índico: esténdese entre África e Asia, ten poucas illas e é de profundidade media. Glaciar Ártico e Glaciar Antártico: rodean os polos e as súas augas están xeadas. Os principais ríos por continentes son: América: Amazonas, que é o máis caudaloso da Terra, Orinoco e Paraná, en América do sur; e Mississipi e Missouri, en América do norte. Asia: Ganxes, Indo, Mekong, Huang Ho, Obi, Ienisei e Lena. África: Nilo (o máis longo do mundo), Congo, Orange, Zambeze e Limpopo. Australia: Darling e Murray, curtos e caudalosos. Europa: atopámonos con tres clases de ríos, cuxas características dependen do clima do lugar polo que discorren: Continentais: o seu caudal increméntase na primavera, pola fusión das neves, e no verán, polas chuvias (Dvina occidental, Dniéper, Don, etc.). Oceánicos: son moi caudalosos e moi regulares, debido á abundancia de chuvias (Miño, Tea, Narón, Elba, Loira, Támesis, etc.). Mediterráneos: con caudal moi irregular, sofren fortes estiaxes e producen asolagamentos (Guadiana, Guadalquivir, Xúcar, Segura, Tíber, etc.). Ríos da Península Ibérica: existen tres tipos de ríos peninsulares, dependendo da vertente onde desemboquen. O seu trazado depende do relevo e do clima. Cantábricos: son curtos e caudalosos, e levan pouca corrente (Nalón, Navia, etc.). Páxina 12 de 49

13 Atlánticos: son caudalosos e teñen numerosos afluentes (Teixo, Douro, Miño, Ulla, Umia, Tea, Támega, etc.) Mediterráneos: son curtos, pouco caudalosos e irregulares, sofren fortes estiaxes e asolagamentos (Turia, Segura, Ter, etc.). A auga dos mares e dos océanos está sempre en movemento pola acción de: Ondas: movemento da auga producido pola acción do vento. Mareas: oscilación do nivel das augas debido á forza de atracción da lúa. Correntes mariñas: como ríos, que circulan entre as augas dos océanos. Existen correntes mariñas cálidas e frías. As súas augas non se mesturan coas dos océanos que atravesan debido ás diferenzas de temperatura, de densidade e de salinidade. As costas transfórmanse por mor da acción das ondas e das mareas; deste xeito, os cantís erosiónanse e, por un proceso de sedimentación, fórmanse praias e albufeiras. O problema da auga: a auga que se pode destinar ao consumo humano é un ben escaso, xa que só representa o 0,68 % do total. Esta circunstancia agrávase na actualidade por unha serie de factores, entre os que destacan os seguintes: A poboación mundial aumentou, incrementándose ao tempo a demanda da auga. O consumo por persoa e día é maior, sobre todo en países desenvolvidos. O consumo nos sectores primario, secundario e terciario é cada vez maior. Algúns acuíferos están moi contaminados. O cambio climático tamén terá fortes repercusións na distribución da auga. Os países ricos empregan cada vez peor a auga. Os países pobres teñen cada vez máis serios problemas para acceder a ela. Como consecuencia destes factores, o acceso á auga vai ser cada vez máis difícil, polo que haberá maior fame, miseria e desprazamentos de poboación, e, sobre todo, xeraranse maiores conflitos para ter acceso a ela. Esta será, probablemente, a causa da maioría das guerras no futuro. O gas: a Atmosfera Capa gasosa que rodea a Terra e que se compón de: oxíxeno (20 9 %), nitróxeno (78 %) e pequenas cantidades de argon, dióxido de carbono, vapor de auga, neon, helio, kriptón, hidróxeno e ozono. Protexe a vida da Terra absorbendo na capa de ozono parte da radiación solar ultravioleta, reducindo as diferenzas de temperatura entre o día e a noite, e actúa como escudo protector contra os meteoritos. Actividades propostas S14. Explique que axentes externos e internos modifican o relevo terrestre. Procure máis información e imaxes en internet e, despois, intente explicar o proceso de erosión e sedimentación. Páxina 13 de 49

14 2.2.3 As formas do relevo da Terra e os riscos naturais Formas do relevo As formas de relevo da Terra: Montañas: agrúpanse formando cordilleiras, como os Andes, que atravesan de norte a sur o continente Americano, ou o Himalaia (Asia) que son as máis altas do mundo. Chairas: son amplos territorios de pouca altitude. Xeralmente están atravesadas por grandes depresións fluviais (Amazonas, Rin, Mississipi, Ganxes, etc.) e tamén poden estar ocupadas por mares, como é o caso do Caspio. Mesetas: territorios chans pero elevados. As do Tíbet e Pamir, en Asia, son as máis elevadas da Terra. O continente africano é un grande escudo. Vales: son zonas polas que discorre un río, ou que poden estar ocupados por lagos. Nas zonas marítimas de litoral podemos distinguir varias formas de relevo: Illas: emerxen do mar, e poden ser parte do relevo submarino ou ter orixe volcánica ou coralina. Arquipélagos: son grupos de illas. Cabos e penínsulas: son dous tipos de saíntes de terra que se internan no mar. Golfos, ríos e fiordes: entrantes de auga na terra. Os riscos naturais: terremotos e volcáns Os cambios da natureza adoitan ser lentos e continuos, e non supoñen un perigo para os seres vivos. Ás veces teñen lugar cataclismos que poñen en risco a vida: terremotos ou sismos, erupcións volcánicas, furacáns e inundacións. Terremotos: sacudidas bruscas da codia terrestre polo choque de dúas placas, por iso adoitan localizarse nos límites das placas tectónicas. Nun terremoto distínguese: o hipocentro (foco) e o epicentro (punto da superficie terrestre situado na vertical do hipocentro). Os terremotos rexístranse cos sismógrafos; a súa intensidade (enerxía liberada) márcase con escalas, sendo a máis coñecida a de Richter (de nove puntos). Erupcións volcánicas: son gretas ou fisuras da codia terrestre, situadas no borde das placas) polas que ascenden, dende o interior da Terra, o magma ou rochas fundidas e os gases. As partes dun volcán son: cheminea, cráter e cono u montaña. Entre os riscos provocados pola acción humana podemos citar os tecnolóxicos (derivados dos erros do uso da técnica). As actividades industriais tamén representan riscos: a contaminación provoca o quecemento da atmosfera e causa o efecto invernadoiro, que provoca o cambio climático. A contaminación da atmosfera pode pasar ás pingas de chuvia e provocar a chuvia ácida, que ten efectos nocivos na vexetación. As augas contaminadas pola acción da industria e da agricultura, e polas augas urbanas, vértense en ríos, lagos, mares e augas subterráneas. Páxina 14 de 49

15 Actividades propostas S15. Relacione as formas do relevo cos nomes propios. Cabos Canarias, Azores, Xapón, Malaisia,... Montañas Everest, Mont Blanc, Aconcagua,... Chairas Xutlandia, Escandinava, Anatolia, Indostán,... Arquipélagos México, Tonkin, Guinea, Bengala, Siam,... Golfos Siberia Occidental, Ganxes, Sudáfrica,... Penínsulas Gata, Comorín, Norte, Boa Esperanza,... S16. Explique que son os volcáns e como se producen. Anote e describa as partes dun volcán. En que pode chegar a converterse o cono dun volcán? Fonte: Kalipedia (Editorial Santillana) S17. Que son e como se orixinan os terremotos? Como se mide a súa forza? (esquerda) Explique que é epicentro e hipocentro. Onde se localizan? (dereita). Páxina 15 de 49

16 2.2.4 Os continentes: Europa, América, Asia, África e Oceanía O relevo de América Os sistemas montañosos en América dispóñense de norte a sur, paralelos á costa do Pacífico, desde Alasca ata a Terra de Fogo. Son cordilleiras novas da era terciaria, altas e escarpadas. As cordilleiras máis importantes son as Montañas Rochosas, a Serra Madre Occidental e a cordilleira dos Andes. Entre elas aparecen altiplanos e numerosos volcáns. No centro do continente esténdense amplas chairas de aluvión, percorridas por grandes ríos como Mississipi, Amazonas, Orinoco e Paraná. Os relevos antigos, da era primaria, son o escudo canadense, os montes Apalaches, o macizo das Güianas e a meseta brasileira. As terras afundidas ou semiemerxidas da costa atlántica forman lagos, golfos e illas. O relevo en Asia Asia ten as cordilleiras máis altas da Terra: o Himalaia, co monte máis elevado, o Everest (8.848 m). É un relevo novo, da era terciaria e moi dinámico. Outras cordilleiras terciarias son: montes Tauro, Zagros, cordilleiras Hindukush e Kuenlun, e mesetas de Pamir e Tíbet. As grandes chairas están percorridas polos grandes ríos: Obi, Ienisei e Lena, no norte; Chang Jiang e Huang He, no leste; Mekong e Ganxes no sur. Nas zonas de depresión fórmanse lagos como o Caspio, que, debido á súa extensión, se considera un mar. As grandes penínsulas do continente son Arabia, Indostán, Indonesia, Corea e Kola. Moitos arquipélagos con actividade sísmica e volcánica: Xapón, Filipinas e Indonesia. O relevo en África África é unha grande meseta onde se localiza a cordilleira do Atlas, no noroeste. Destacan macizos como os de Ahaggar e Tibesti, no Sahara. Durante a era terciaria produciuse un enorme sistema de fallas en África oriental, nas que destaca un conxunto de bloques levantados (macizo de Ruwenzori) e outros afundidos, e que foron ocupados por lagos como os de Malawi, Tanganica e Turkana, e por ríos como o Nilo ou o Zambeze, ou polo mar Vermello. Xunto a esta falla aparecen o macizo de Etiopía e os volcáns Kenya e Kilimanxaro. A illa máis extensa, parte do continente que se separou, é Madagascar. O arquipélago volcánico das Canarias está próximo ás costas do Sahara occidental. O relevo en Oceanía Australasia inclúe a illa continente de Australia, a illa de Tasmania e as dúas illas de Nova Zelandia. En Australia destaca a gran cordilleira divisoria ao leste, e o resto do territorio está formado por chairas, cubetas e relevo antigo. En Nova Zelandia destaca o relevo terciario dos Alpes do sur, de orixe semivolcánica. Melanesia, Micronesia e Polinesia son illas e arquipélagos localizados no océano Pacífico. Algúns son de orixe volcánica e outros de orixe coralina. Páxina 16 de 49

17 O relevo en Europa Considerado un apéndice ou península de Asia, está formado por penínsulas e illas. Os seus límites, difíciles de trazar, son os montes Urais, o Cáucaso, os mares Caspio, Negro e Mediterráneo, e o océano Atlántico. Europa: salientan tres grandes conxuntos de relevo. Cordilleiras novas: relevo da era terciaria de forma abrupta e moi accidentado, que dificulta as comunicacións, e aberto por profundos e amplos vales fluviais (Alpes, Pireneos, Apeninos, Balcáns, Cárpatos e Cáucaso). Cordilleiras e mesetas antigas: formados na era primaria, son montañas de pouca altitude debido á erosión (meseta de Castela, montes escandinavos, macizo central francés, montes Gampianos, etc.). Gran Chaira Europea: esténdese desde os Países Baixos, polo oeste, ata os montes Urais, polo leste, atravesada por grandes ríos, como o Rihn, o Elba e o Vístula. Península Ibérica: os seus límites son os mares Cantábrico e Mediterráneo, e o océano Atlántico. A altitude media é bastante elevada, xa que a maioría do territorio está ocupado por cordilleiras e mesetas: Meseta: é un extenso macizo antigo e aplanado que ocupa o centro da península. Ten unha altitude media de 650 metros. O sistema Central divídea en dúas submesetas (norte e sur), e está rodeada de cordilleiras que dificultan as comunicacións: montes de León (N.O), cordilleira Cantábrica (N), Sistema Ibérico (L) e serra Morena (S). A meseta vai descendendo suavemente cara a Portugal. A submeseta sur está dividida polos montes de Toledo. Cordilleiras periféricas: macizo Galaico (relevo moi antigo da era primaria e moi erosionado), Pireneos (forman o istmo que separa a península do resto de Europa, con relevo novo e unha altitude media de metros), cordilleiras Béticas (dobre aliñación montañosa que discorre paralelamente á costa e que reciben o nome de cordilleira Penibética e cordilleira Subbética) e montes Cataláns (dobre aliñación montañosa que discorre paralelamente á costa). Depresións: as principais son a do Ebro (antigo mar recheo polos aluvións dos ríos e polos sedimentos de orixe mariña; terras moi fértiles) e a do Guadalquivir (zona afundida entre a serra Morena e as cordilleiras Béticas, chea dos sedimentos de aluvión do río Guadalquivir e dos seus afluentes, e por sedimentos de orixe mariña; trátase tamén de terras moi fértiles). As illas Baleares son unha prolongación do relevo peninsular, e o arquipélago canario ten un relevo moi accidentado de orixe volcánica. Galicia: é un dos máis vellos da Península Ibérica, no relativo aos materiais. Nel combínanse as chairas e as depresións coas serras. Un dos elementos morfolóxicos máis importantes da paisaxe galega son os vales, onde a acción erosiva das augas é a causante das formas resultantes. Podemos clasificar as unidades de relevo en tres grupos: Serras: setentrionais (serra da Faladoira, da Capelada e o Xistral), centro-occidentais (serra Dorsal galega: serras da Cova da Serpe, do Careón, do Faro e de Avión, e montes do Suído e da Paradanta), orientais (serras do Courel e dos Ancares) e surorientais (Serras do Eixe -Pena Trevinca: m-, de Queixa, de San Mamede - Manzaneda: m- e do Xurés). Páxina 17 de 49

18 Depresións, vales e chairas da Galicia interior: entre as serras orientais e a Dorsal atópanse os vales dos ríos Miño e Sil, a Terra Chá e as depresións de Monterrei, Maceda, Lemos e Sarria. O litoral: constitúe quilómetros de costa, cuns tramos areosos e outros de cantís. A maioría da costa é moi recortada, pero entre Baiona e A Guarda as costas son rectilíneas. As rías son o compoñente xeográfico máis característico do litoral galego; clasificámolas en rías Altas e rías Baixas. Actividades propostas S18. Localice o seguinte relevo de América do norte. Montañas Rochosas Montes de Alaska Serra Nevada Serra Nai Montes Apalaches Península do Labrador Península de Florida Península do Iucatán Península de California Península de Alasca Istmo de Panamá Grandes Lagos Río Mississipi Río Missouri S19. Localice o seguinte relevo de América do sur (mapa superior). Cordilleira dos Andes Macizo das Güianas Meseta Brasileira Mato Grosso A Pampa Cunca do Amazonas Río Panamá Río Orinoco. S20. Localice no mapa o relevo do continente asiático (páxina seguinte). Montes Urais Montes Cáucaso Cordilleira do Himalaia Pico Everest (8.848 m) Pico K2 (8.611 m) Meseta do Pamir Meseta do Tíbet Chaira de Siberia Central Montes Tauro Zagros Cordilleiras de Hindukush Montes Kuenlun Chaira do río Ganxes Chaira do río Amarelo Península Arábiga Penínsulas: Indochina Corea India Illas do Xapón Borneo Filipinas Ríos: Ganxes Indo Obi Yenisei Amarelo Tigris Éufrates. Páxina 18 de 49

19 S21. Localice o seguinte relevo de África (mapa superior). Montes Atlas Macizo de Ahaggar Macizo de Tibesti Macizo de Etiopía Kilimanxaro Montes Ruwenzori Montes Drakensberg Fenda do Riff Illas Canarias Illas de Cabo Verde Illa de Madagascar Río Níxer Río Congo Río Zambeze Río Orange Río Nilo Mar Mediterráneo Océano Atlántico Océano Índico Lago Vitoria Lago Tanganica. S22. Localice o seguinte relevo de Oceanía. Cordilleira Divisoria Alpes do Sur Gran Deserto de Vitoria Illa de Nova Guinea Illa de Tasmania Illas Mariana Illas Hawai Nova Zelandia. S23. Localice o seguinte relevo de Europa (mapa superior dereito) Montes Urais Montes Escandinavos Montes Grampianos Macizo Central Cáucaso Montes Cárpatos Cordilleira dos Alpes Montes Pireneos Cordilleira Bética Macizo Galaico-leonés Montes Apeninos Chaira de Ucraína Chaira dos Países Baixos Montes do Xura Os Sudetes Montes do Cáucaso Montes Tauro Mont Blanc (4.810 m) Península de Kola Península Escandinava Península de Xutlandia Península de Bretaña Península Ibérica Península Itálica Península Balcánica Península de Anatolia Península Grega Península de Crimea Illa de Islandia Illas Británicas Illas Baleares Illa de Córsega Illa de Sicilia Illa de Sardeña Illa de Malta Illa de Chipre. Páxina 19 de 49

20 S24. Localice o relevo de España. Montes Pireneos Cordilleira Cantábrica Macizo Galaico-leonés Depresión do Ebro Depresión do Guadalquivir Sistema Bético Sistema Ibérico Submeseta norte e submeseta sur Montes Costeiros Cataláns Serra da Tramuntana Illas Canarias Illas Baleares Pico Veleta Pico Mulhacén Monte Aneto Cabo de Gata Cabo de Creus Teide. S25. Localice as seguintes unidades do relevo de Galicia. Serra da Faladoira S. da Capelada S. do Xistral S. de San Mamede S. dos Ancares Serra do Courel Serra do Suído Cova da Serpe Serra do Careón Serra do Faro Serra de Avión Montes da Paradanta Montes da Groba Pena Trebinca (2.124 m) Serra do Eixe Serra de Queixa Serra de San Mamede (Manzaneda m) Serra do Xurés vale do río Miño Val do Sil Terra Chá Depresión de Monterrei Depresión de Maceda Depresión de Lemos Depresión de Sarria. Páxina 20 de 49

21 2.3 O clima Os alimentos que consumimos, as paisaxes que ollamos, as construcións que levantamos, o noso aspecto externo, a nosa propia cultura e os nosos costumes dependen en boa medida do clima. O clima constitúe un dos condicionantes das sociedades humanas e das súas formas de asentamento. Na Terra distínguense tres zonas climáticas, que se distribúen segundo a súa latitude e en función das súas temperaturas: unha zona cálida (que ocupa a franxa entre o ecuador e os trópicos, de 0º a 20 º de latitude norte e sur), outra morna (localizada entre os trópicos e os círculos polares) e outra fría A atmosfera: características e partes A atmosfera é a capa gasosa de máis de km de grosor que envolve a Terra e que a protexe, ao evitar que os raios solares incidan directamente sobre ela. Protexe tamén a Terra da caída de meteoritos. Para filtrar os raios solares, a atmosfera conta coa capa de ozono, que se atopa entre os 30 e os 50 quilómetros de altitude, impedindo a chegada das radiacións ultravioletas, moi perigosas para os seres vivos. A atmosfera ten catro capas: troposfera, estratosfera, mesosfera e termosfera. A temperatura atmosférica é o grao de quecemento do aire debido á radiación solar. Os raios de luz do sol transfórmanse en calor ao tocaren a superficie terrestre. As temperaturas mídense en graos centígrados mediante termómetros. Nos mapas, as temperaturas reflíctense en liñas imaxinarias chamadas isotermas. Actividades propostas S26. Tras ler con atención os contidos anteriores, conteste: Que é a atmosfera? Cal é a súa función? Que é a capa de ozono? Cal é a súa función? Analice o problema actual coa capa de ozono Factores do clima Latitude: ou distancia ao ecuador; conforme nos afastamos do ecuador, a temperatura descende. Altitude: a altitude mídese respecto do nivel do mar; con ela, as capas de aire son menos densas e non reteñen a calor, de xeito que esta diminúe segundo nos imos elevando (un grao centígrado cada 600 metros de altitude). Distancia do mar: o mar suaviza as temperaturas, porque tarda en arrefriar e en quecer. Páxina 21 de 49

22 A humidade é a cantidade de vapor de auga que hai no aire, e que procede das augas da Terra e dalgúns seres vivos. Mídese co higrómetro e exprésase en porcentaxes. A cantidade de vapor de auga que o aire pode absorber depende da súa temperatura (o aire quente admite máis vapor de auga que o aire frío). O vapor de auga provoca as precipitacións, que se miden co pluviómetro en L/m 2. Cando o aire se eleva, o vapor de auga arrefría e condénsase en pequenas pingas, que forman as nubes. Se o aire continúa elevándose, as pingas de auga adhírense entre elas, aumentan de tamaño e caen en forma de chuvia. Se a temperatura do aire é moi baixa, as pingas transfórmanse en folerpas de neve. A sarabia fórmase cando os cristais de xeo das nubes se elevan, medran e caen. A presión atmosférica é o peso ou a forza que exerce o aire sobre a superficie da Terra. Mídese en heptopascais e, para iso, utilízase o barómetro. A presión atmosférica depende destes factores: A altitude: canto maior é a altitude, menor é a presión atmosférica. A temperatura do aire: se é alta, o aire pesa pouco e ascende, o que dá lugar ás baixas presións ou borrascas. Se é fría, o aire é máis pesado e descende, o que ocasiona altas presións ou anticiclóns. O vento é unha masa de aire en movemento que se orixina cando entran en contacto masas de aire con distinta presión. Os ventos poden ser distintos en función da diferenza desa presión atmosférica, ou de se sopran de xeito constante ou son estacionais. A combinación entre os elementos do clima e os factores climáticos fan que na Terra existan diversos tipos de climas. Actividades propostas S27. Para o estudo dos climas os meteorólogos sérvense de diversos aparellos. Relacione os seus nomes co fenómeno que miden, colocando os números nas cuadrículas acaídas (axúdese dun dicionario). ❶ Termómetro ❷ Barómetro ❸ Higrógrafo ❹ Pluviómetro ❺ Anemómetro ❻ Viraventos - Cataventos ❼ Piranómetro ❽ Heliógrafo Precipitacións Velocidade do Vento Temperaturas Presión atmosférica Humidade atmosférica Dirección do vento Horas de sol e horas de nubes Radiación solar incidente na Terra IES Escolas Proval (Javier Diz) Intente descubrir o que é a caseta da imaxe superior e a súa utilidade. Páxina 22 de 49

23 2.3.3 Reparto xeográfico dos climas Zonas climáticas Tomando como criterio as temperaturas, establecemos tres grandes zonas climáticas: Zona cálida: situada entre o ecuador e os trópicos (entre os 0º e os 20º de latitude norte e sur). Caracterízase pola elevada temperatura durante todo o ano; segundo a cantidade de chuvia que cae, este clima divídese en ecuatorial, tropical e desértico. Zonas mornas: localicemos unha franxa de clima morno entre os dous trópicos e o círculos polares (20º a 60º de latitude norte e sur). O clima desta franxa caracterízase por ter catro estacións. De acordo co nivel das temperaturas e das precipitacións, distinguimos os climas oceánico, mediterráneo e continental. Zonas frías: correspóndense coas dúas zonas polares (clima polar) e cos lugares situados a máis de metros (clima de montaña). Clima de Europa Europa é unha península máis do continente asiático rodeada por mar. Unha serie de factores determinan o seu clima: A súa latitude: no norte atopamos clima polar e no sur, clima mediterráneo. A influencia do mar suaviza as temperaturas e provoca as precipitacións. O relevo determina que nas elevadas cordilleiras interiores achemos un clima de montaña, e nas grandes chairas fluviais un clima máis húmido. A vexetación é moi diversa: desde a tundra, os bosque húmidos caducifolios e os bosques mediterráneos de folla perenne, ata a estepa e a vexetación de alta montaña. A paisaxe de Europa está en continua transformación pola acción humana. Clima na Península Ibérica Atopamos unha ampla gama de climas mornos. Na zona canaria atopamos un clima subtropical. Unha serie de factores determinan que os climas da Península Ibérica (oceánico, mediterráneo e continental con derivación mediterránea) se diferencien dos de Europa: A situación xeográfica da Península, próxima á zona tropical e rodeada polo mar Mediterráneo e o océano Atlántico. A influencia do seu relevo, que illa o interior. A altitude media, que é considerable. As paisaxes son moi variadas: bosques húmidos caducifolios e bosques mediterráneos de folla perenne, pradarías, estepa e ata o deserto de Tabernas, en Almería. No relativo ás paisaxes humanizadas, estas son as que atopamos en España: Paisaxe atlántica: pradarías dedicadas á gandaría e bosques de folla caduca, que están en regresión debido a novas especies alóctonas (eucalipto). O hábitat, espallado en pequenas aldeas e vilas, e as vivendas tradicionais adáptanse á paisaxe e ao clima. Páxina 23 de 49

24 Paisaxe mediterránea: a vexetación vai desde o bosque mediterráneo á matogueira. No interior localízanse os campos de cultivo de secaño e, na costa, os de regadío ou invernadoiro. É unha zona moi habitada en transformación e con crecemento agresivo, debido á presión do urbanismo. Paisaxe interior: nas chairas interiores practícase a gandaría extensiva e a agricultura de secaño, con predominio dos cereais. Desde hai séculos, a agresión humana á paisaxe fixo desaparecer practicamente as zonas boscosas. A poboación concéntrase en vilas grandes. Paisaxe canaria: nos socalcos, areados e xabres localízase a agricultura e a gandería. A paisaxe volcánica está moi humanizada e poboada debido ao turismo Características dos climas Climas cálidos Características Vexetación e solos Réxime fluvial Localización Ecuatorial húmido Precipitacións moi elevadas (entre mm e mm anuais) Temperatura media elevada (de 25ºC a 28ºC) durante todo o ano. Amplitude térmica anual moi baixa, non supera os 3ºC. Non existen estacións (chove durante todo ano, e non hai estación seca). Selva virxe (xungla, con vexetación practicamente impenetrable, frondosidade da vexetación,debido á forte humidade e á calor). Solos: moi pobres, con costras lateríticas (limo arxiloso de cor vermella, moi rico en óxidos de ferro e aluminio, pero pobres en humus). Ríos moi caudalosos e moi regulares, debido á abundancia de choivas durante todo o ano. Ás veces prodúcense asolagamentos por fortes choivas. Exemplos: Amazonas e Congo. Localízanse en territorios en torno ao ecuador: América central. Amazonía. África guineana. Cunca do Congo. Indochina. Malaisia. Tropical con estación seca Temperaturas elevadas durante todo o ano: no verán pode chegar aos 25ºC ou 30 º C, e na estación seca, aos 20 25ºC. As precipitacións distribúense por estacións: unha estación seca e outra húmida (verán). Canto máis próximos ao ecuador, a estación chuviosa será máis longa, e canto máis próximos aos trópicos, a estación seca é máis longa que a estación húmida e chuviosa. As precipitacións medias anuais son de 1350 mm a 750 mm anuais. A amplitude térmica é moi grande (máis canto máis lonxe do ecuador). A proximidade ao mar dulcifica o clima e as temperaturas. Bosque tropica. Sabana (superficie herbácea con algunha árbore). Matogueiras espiñosas (en zonas na que a estación seca é moi longa). Solos moi pobres en humus con costras lateríticas (limo arxiloso de cor vermella, moi rico en óxidos de ferro e aluminio, pero pobres en humus). Ríos moi caudalosos e moi irregulares. Prodúcense asolagamentos por fortes chuvias nas estacións húmidas. Nas estacións secas prodúcense fortes estiaxes. Localízase ao norte e ao sur do ecuador: India (costa oeste). Australia. Bordo dos desertos cálidos. América do sur (parte de Venezuela e Brasil). Páxina 24 de 49

25 Monzónico Moi caloroso durante todo o ano (temperatura media anual de 26ºC). O total de precipitacións anuais é moi alto (1.600 mm). Dúas estacións moi marcadas: Estación húmida (chuvias provocadas polos ventos monzóns. O monzón do verán sopra do mar (Pacífico e Índico) ata a terra, polo que dará lugar a un tempo moi húmido. Estación seca: sopra o monzón de inverno; o vento monzón sopra da terra ao océano. Bosque denso. Sabana. Solos pobres. Costras lateríticas. Ríos moi caudalosos e moi irregulares. Prodúcense asolagamentos por fortes chuvias na estación húmida. Na estación seca, no monzón de inverno, prodúcense fortes estiaxes. India. Indochina. SE asiático. Temperatura extremas, elevadísimas durante o verán (máis de 35ºC de media). Na estación menos calorosa, a temperatura media tamén é elevada. A amplitude térmica diaria é moi elevada: ás veces chega a máis de 20ºC. Escaseza de precipitacións: a media anual pode ser inferior mesmo aos 100 mm. Causas da existencia de desertos: A circulación xeral atmosférica (zonas de predominio de anticiclóns). A continentalidade. As barreiras de montañas. As correntes mariñas frías, que dan lugar á existencia de desertos costeiros, localízanse na costa peruana e chilena, no SO africano, en Mauritania, na baixa California e no NO de Australia. Vexetación case inexistente ou escasa: predominio de zonas areosas e pedras. Aparecen plantas xerófilas. En determinadas zonas nas que aparece auga hai oasis con vexetación. Solos moi pobres que absorben con facilidade auga. Non existen cursos de auga permanentes debido á escaseza de precipitacións e á forte evaporación determinada polas altas temperaturas. Torrentes ocasionais que desaparecen pola forte evaporación e a absorción dun solo moi areoso. Os wadis. Localízanse en torno aos trópicos: Hemisferio norte: Sahara. Próximo Oriente. Norte de México. Sur de California. Arizona. Hemisferio sur: SO de África. Oeste e centro de Australia. Costas peruana e chilena. (Ver mapa). Páxina 25 de 49

26 Climas mornos Características Vexetación e solos Réxime fluvial Localización Mediterráneo Temperatura media anual: 20ºC. Veráns calorosos (media: 25ºC). Invernos suaves (media: +/- 15ºC). Raramente se producen xeadas. Precipitacións concentradas nos equinoccios e no solsticio invernal. Precipitacións medias anuais: 750 mm a 300 mm. O verán é seco, pero pódense producir chuvias convectivas e de carácter tormentoso. Variedades: Continental (inverno frío, 6ºC Tm, verán moi caloroso e amplitude térmica elevada). Setentrional (inverno con 11ºC Tm e estación seca longa). Meridional (moi cálido). Oceánico (húmido; curto período seco) Desértico (norte de África, deserto de Tabernas-Almería, etc.). Bosques de follas perennes (piñeiros, aciñeiras, etc.). O bosque degrádase en matogueiras xerófilas (tomiño, romeu, etc.). Solos moi produtivos (solos pardos). Ríos de caudal irregular (os máis irregulares do mundo). Prodúcense asolagamentos por fortes precipitacións e, no verán, fortes estiaxes. Localízase en: Cunca mediterránea Sur dos EEUU (California). Chile (Centro). SO de Australia. SO da República Surafricana. (Ver mapa) Continental Localízase en torno aos 40º e 60º norte e sur. Clima de fortes contrastes: Invernos moi fríos e secos. Prodúcense fortes nevadas e xeadas. Veráns moi calorosos, ás veces acompañados por fortes tormentas de veráns (choivas covectivas). Precipitacións: localízanse sobre todo en primavera e outono; no verán van acompañadas de fortes tormentas. Forte amplitude térmica (20ºC). Variedades: Oceánico. Siberiano. Mediterráneo. Manchuriano. Desértico continental. Bosque de coníferas e piñeiros. Bosque mixto con especies mornas e frías. Pradarías, ocupados por unha importante gandería. Estepa, no sur, salpicada por arbustos. Taiga, no norte. Solos moi ricos, na maioría dos casos aptos para unha agricultura de secaño e extensiva. Ríos de caudal irregular: Prodúcense asolagamentos polas fortes precipitacións (sobre todo en primavera, producidas polo desxeo). No norte (Siberia), os ríos permanecen xeados en inverno. Centro e norte do continente americano (EEUU e Canadá). Centro e norte de Europa, e Siberia. Páxina 26 de 49

27 Oceánico (atlántico) Escasa oscilación térmica (en torno aos 11ºC). Temperaturas suaves: no verán, en torno aos 15 ºC. O mes de agosto é o máis caloroso. Invernos suaves nas zonas costeiras. En torno aos 6ºC de media: o mes de febreiro é o máis frío. As estacións intermedias (primavera e outono) son moi marcadas. As precipitacións repártense durante todo o ano pero son máis abundantes en inverno. As precipitacións medias anuais son moi abundantes: oscilan entre os mm e os 900 mm. Hai moitos días de chuvia ao ano, que con frecuencia se manifestan en forma de orballo. As precipitacións son de orixe oceánica (as chamadas chuvias de fronte), orixinadas polo contacto de dúas masas de aire de diferentes características, unha tropical e outra polar, que orixinan as frontes cargadas de humidade. A humidade atmosférica é moi elevada: predomina a grande nebulosidade, os ceos plúmbeos e os ventos do oeste, que ás veces sopran de xeito violento. Variedades: Interior: oceánico continental, frío. Sur oceánico mediterráneo: máis cálido e seco. Norte: clima oceánico frío (noruegués). Bosque caducifolio: carballos, faias e freixos. Desapareceron moitos bosques autóctonos debido á tala indiscriminada, aos incendios forestais, á invasión de especies alóctonas e ao forte poboamento. Landas: zonas de arbustos degradadas (fentos e breixo) e zonas de pastos. Solos moi fértiles (solos pardos): é preciso o uso de fertilizantes. Ríos moi ou bastante regulares e moi caudalosos debido á abundancia de chuvias, especialmente no inverno. Hemisferio norte: Fachada costeira atlántica de Europa occidental (de Portugal a Noruega, incluíndo Galicia e todo o NO de España). NO dos EEUU: Oregón e estado de Washington. Canadá. Hemisferio sur: SO de Australia. Tasmania. Costa meridional de Chile. Páxina 27 de 49

28 Climas fríos Características Vexetación e solos Réxime fluvial Localización Chinés Temperatura media anual de 20ºC. O total de precipitacións anuais é moi alto (arredor de mm). Dúas estacións moi marcadas: Húmida (verán): precipitación moi abundantes. Seca e suave: ás veces pode producirse unha vaga de frío. Bosque no que se mesturan especies tropicais e especies características de zonas temperadas (caducifolios). Bambús, palmeiras, camelias, loureiros e té. Solos fértiles (aluvión). Solos amarelos. Ríos moi caudalosos e moi irregulares. Prodúcense asolagamentos por fortes precipitacións na estación húmida. Hemisferio norte: SE e centro de China e Xapón. SE dos EEUU (Miami). Hemisferio sur: SE de Australia. Uruguai, Paraguai e a Pampa. SE de África do Sur. Polar Temperatura media anual inferior a 10ºC (frío perpetuo). Invernos moi fríos (dura entre oito e nove meses, con xeadas constantes). Temperatura media en inverno moi baixa, en torno aos 20ºC e 30ºC. As temperaturas mínimas poden chegar a 50ºC. Os veráns non existen, son moi fríos e non superan os 0ºC. Nas zonas máis meridionais, precipitacións en forma de neve. No clima siberiano o verán alcanza temperaturas de 10ºC. A noite máis longa dura 24 horas nos círculos polares, e en torno ao polo dura seis meses. Os raios solares chegan de xeito totalmente oblicuo e sen forza. Tundra: solos permanentemente xeados (permafrost) e improdutivos. Ríos permanentemente xeados. Antártida. Polo norte. Groelandia. Costa ártica de Rusia e Canadá. Actividades propostas S28. Procure en internet información sobre o cambio climático e as súas consecuencias. Realice un pequeno traballo sobre o tema. Pode consultar a páxina web: [ S29. Describa as seguintes formacións vexetais e relacióneas cun tipo de paisaxe. Procure imaxes en internet de cada unha: sabana, taiga, tundra, selva, estepa, bosque de coníferas, bosque de folla caduca e bosque mediterráneo. Páxina 28 de 49

29 S30. Observe o seguinte mapa. Falta identificar cada cor co nome dos distintos climas. Escriba na lenda os nomes axeitados. S31. Que é un climograma? Intente analizar vostede o seguinte: Lugar e País Variante climática Temperatura máxima Temperatura mínima Oscilación térmica Precipitación máxima NOTAS A oscilación térmica é a diferenza entre temperatura máxima e a mínima. As precipitacións totais son a suma das precipitacións dos 12 meses. Precipitación mínima Precipitación total CARACTERÍSTICAS X F M A M Xñ Xl Ag S O N D P (mm) T ºC Páxina 29 de 49

30 3. Resumo de contidos Páxina 30 de 49

31 4. Actividades complementarias S32. Repasemos os conceptos de latitude e lonxitude. Todos os graos na latitude teñen a mesma medida expresada en quilómetros ou metros: 1 grao de latitude = km ( metros) 1 minuto de latitude = 1,85 km (1850 metros) 1 segundo de latitude = 0,03 km (30 metros) Os graos de lonxitude diminúen á medida que nos arredamos do ecuador cara aos polos: 1 grao de lonxitude no ecuador 0º = 111,3 km 1 grao de lonxitude no paralelo 15º = 103,9 km 1 grao de lonxitude no paralelo 30º = 83,5 km 1 grao de lonxitude no paralelo 45º = 55,7 km 1 grao de lonxitude no paralelo 60º = 27,8 km 1 grao de lonxitude no paralelo 75º = 7,5 km 1 grao de lonxitude no paralelo 90º = 0 km Pode explicar por que? A que lonxitude está situado un barco se son as 8:00 horas e en Greenwich son as (GMT)? En que océano estaremos situados? Ás 7:00 horas temos que telefonar desde Santiago a un familiar que está de vacacións nun lugar onde nese momento son as 12:00 horas. Poderiamos saber en que lonxitude está? A que distancia (en quilómetros) estamos do ecuador se nos situamos a 42º norte? Calcule a distancia que hai ata o meridiano Greenwich dende un punto situado a 41º 20 oeste? Calcule a distancia a que está o seu centro educativo respecto do ecuador? Comente a seguinte imaxe do Polo Norte: Páxina 31 de 49

32 S33. Localice no mapa as seguintes unidades de relevo. Urais Cáucaso Cárpatos Alpes Pireneos Himalaia - Meseta do Pamir Península Arábiga Península de Indochina Península da India Illas do Xapón Río Amazonas Cordilleira dos Andes Montes Atlas Kilimanxaro Río Nilo Mar Mediterráneo S34. Responda ás seguintes cuestións: Límites da Península Ibérica. Características do relevo peninsular. Como son as costas da Península? Características dos relevos Balear e Canario. S35. Complete o seguinte esquema: Páxina 32 de 49

33 5. Exercicios de autoavaliación 1. Dise da Terra que é o planeta azul... Pola cor azulada da atmosfera. Pola abundancia de nitróxeno e auga doce. Pola abundancia de osíxeno e a auga dos océanos. Pola escaseza de nitróxeno e osíxeno na atmosfera. 2. Nos equinoccios... Os raios solares caen de forma perpendicular sobre o ecuador. Os raios solares caen de forma oblicua sobre o ecuador. Os raios solares caen de forma perpendicular sobre os polos. Os raios solares chegan perpendicularmente aos trópicos. 3. Os axentes internos na formación do relevo da Terra son... A auga, o vento, a vexetación e o ser humano. Os terremotos e os volcáns. As precipitacións, a auga dos ríos, o vento e cambios bruscos de temperatura. Os terremotos, o auga, o xeo e o ser humano. 4. As... son amplos territorios de pouca altitude. Montañas. Mesetas. Altiplanos. Chairas. 5. A porcentaxe de auga doce existente na Terra é do % 2 70 % % Páxina 33 de 49

34 6. En que continente podería atopar a cordilleira do Himalaia, o río Indo e a meseta do Pamir? Asia. África. América. Europa. 7. Cal é o río máis caudaloso do mundo e en que continente se atopa? O Nilo (África) O Nilo (Asia) O Amazonas (Europa) O Amazonas (América) 8. Cal destas serras non se pode atopar en terras galegas? Serra de Gredos. Serra do Xistral. Serra do Suído. Serra da Faladoira. 9. Cales son as tres zonas climáticas da Terra? Cálida, temperada e fría. Cálida, tropical e polar. Temperada, polar e fría. Ecuatorial, tropical e mediterránea. 10. Os piranómetros miden a... Presión. Precipitación. Radiación solar incidente na terra. Forza do vento. Páxina 34 de 49

35 6. Solucionarios 6.1 Solucións das actividades propostas S1. Investigue que planeta ou astro escóndese tras estas definicións. Segundo planeta do sistema solar que recibe o seu nome da deusa do amor Venus Planeta que perdeu a súa categoría no ano 2006, pasando a ser considerado... Plutón Quinto planeta, o maior do sistema solar Xúpiter Único satélite natural da Terra. Lúa Galaxia na que se atopa o noso Sistema Solar. Vía Láctea Distancia que percorre a luz nun ano... Ano Luz Teoría da gran explosión que explica... Big Bang Corpo celeste formado por xeo e rochas... Cometa S2. A través da imaxe, explique o movemento de rotación e as súas consecuencias. Para que nos serve o coñecemento científico da rotación? Movemento que efectúa a Terra xirando sobre si mesma ao longo dun eixo, definido como eixo terrestre, que pasa polos seus polos. Tarda en dar unha volta completa 23 horas, 56 minutos e 4 segundos (é o chamado día sidéreo). O eixo terrestre forma un ángulo de 23 5 graos respecto á normal dunha eclíptica, o que se coñece como oblicuidade da eclíptica. É a causa dos longos meses de luz e escuridade nos polos xeográficos (se é noite no norte é día no sur, e viceversa); tamén causa as estacións do ano, polo cambio do ángulo de incidencia da radiación solar. S3. Sitúe no globo terráqueo os puntos e as liñas seguintes: [ S4. Que son os equinoccios e os solsticios. Cando teñen lugar? Que acontece no hemisferio norte e no hemisferio sur en cada un deles? Equinoccios: momento do ano en que a duración do día e igual á da noite. Ocorre dúas veces ao ano: 20 de marzo e 22 setembro. Solsticios: momento do ano en que o sol alcanza a súa máxima posición meridional ou boreal. No de verán o día é máis longo que a noite e no de inverno ao contrario. Que acontece? Cando no hemisferio sur entra o solsticio de verán o hemisferio norte entra o solsticio de inverno, e viceversa. O mesmo ocorre cos equinoccios, cando no hemisferio norte entra o equinoccio de outono no hemisferio sur entra o equinoccio de primavera. Páxina 35 de 49

36 S5. As estacións son catro. Cando comeza e cando remata cada unha nos hemisferios norte e sur? Hemisferio/Estación Primavera Verán Outono Inverno Hemisferio Norte 21 marzo 22 xuño 23 setembro 22 decembro Hemisferio Sur 21 setembro 21 decembro 21 marzo 21 xuño S6. Por que o ecuador é o maior paralelo? Por que os meridianos miden todos igual? O ecuador é o plano perpendicular ao eixo de rotación do planeta e que pasa polo seu centro, de aí que sexa o paralelo maior. Divide a superficie do planeta en dúas partes: o hemisferio norte e o hemisferio sur. Os meridianos miden todos iguais porque ao ser a Terra achatada polos polos a distancia é sempre a mesma entre os puntos extremos. S7. Que é a latitude? Como se mide? Que é a lonxitude? Como se mide? Latitude: distancia que existe entre un punto da Terra e o ecuador. Mide de 0º a 90º, ben Norte ou ben Sur. Lonxitude: distancia entre un punto e o meridiano de Greenwich. Mide de 0º a 180º, ben Este ou ben Oeste. S8. Localice nun atlas os seguintes lugares. Escriba despois as súas coordenadas. Dakar 14º N 17º O Moscova 55º 45 8 N 37º N. York 40º 43 N 74º 01 O Lisboa N O Sidney 33º 32' 24" S - 151º 49' 12" E Onde resido Entre 43º 47 N (E. de Bares) e 41º49 N (O Xurés) de latitude. En lonxitude, entre 6º42 O (límite con Zamora) e 9º 18 : cabos da Nave e Touriñán. S9. Que hora será nas seguintes capitais sendo en Santiago as 12:00 Lisboa 11:00 horas Moscova 15:00 horas Nova York 06:00 horas Tokío 21:00 horas San Francisco 04:00 horas Sidney 22:00 horas S10. Barco perdido: 20º latitude sur e 50º oeste. As costas brasileiras no Atlántico Sur. S11. Novos métodos para a elaboración de mapas: Fotografía aérea: análise da superficie terrestre mediante cámaras fotográficas instaladas a bordo dun avión. Cartografía informatizada: na actualidade é posible consultar por internet calquera dato do catastro, por exemplo, o que acurta tempos e favorece o acceso á información. Teledetección: ou percepción remota. Baséase en que cada obxecto, área ou fenómeno emite un espectro electromagnético específico, en función da súa natureza e das radiacións que recibe. A reflectancia dese espectro denomínase firma espectral, o que distingue uns obxectos doutros. Páxina 36 de 49

37 S12. Indique os nomes das capas da estrutura interna da Terra. Características. CODIA MANTO NÚCLEO LITOSFERA ASTENOSFERA Codia: a máis superficial; entre 5 e 70 quilómetros de grosor. Na súa superficie dá forma ao relevo terrestre. A parte situada baixo os océanos é a codia oceánica. Litosfera: capa superficial da Terra sólida e ríxida. Astenosfera: zona do manto inmediatamente debaixo da litosfera, entre 100 e 240 quilómetros. Nela hai certos movementos que explican a deriva continental Manto: capa intermedia, de entre 50 e 2900 quilómetros de profundidade; na súa parte superior está o magma que botan os volcáns. Núcleo: a máis profunda e descoñecida, materiais moi densos e pesados (níquel e ferro-nife), sometidos a enormes presións e a temperaturas moi elevadas. S13. Conteste ás seguintes cuestións: Cal é a capa que ten máis grosor? E a de menor grosor? As rochas... e os océanos forman parte da codia terrestre? Que son as placas da codia terrestre? Que é a tectónica de placas e que relación ten co relevo terrestre? Que relación hai entre as placas tectónicas, os terremotos e os volcáns? Maior: o núcleo. Menor: a codia. É a codia oceánica Fragmento da litosfera que se despraza como un bloque ríxido. Hai 12 grandes placas e algunhas pequenas. A Tectónica de placas é a teoría que explica a estrutura e dinámica da superficie da Terra. No bordo das placas concéntranse a actividade sísmica, volcánica e tectónica. Isto dá lugar á formación de grandes cadeas e concas. S14. Explique que axentes externos e internos modifican o relevo terrestre. Procure máis información e imaxes en internet. Proceso de sedimentación e erosión. Axentes internos Axentes externos Proceso de erosión e sedimentación (imaxe: Kalipedia) Volcáns e terremotos. Precipitacións, auga dos ríos, vento, cambios bruscos de temperatura, o xeo, os seres vivos. Procesos polos que actúan os axentes externos. Causan desgaste das rochas, transporte de materiais e acumulación de sedimentos, o que produce cambios na paisaxe. S15. Relación entre as formas do relevo e os nomes propios. Cabos (1) Canarias, Azores, Xapón, Malaisia,... (4) Montañas (2) Everest, Mont Blanc, Aconcagua,...(2) Chairas (3) Xutlandia, Escandinava Anatolia, Indostán,... (6) Arquipélagos (4) México, Tonkin, Guinea, Bengala, Siam,... (5) Golfos (5) Siberia Occidental, Ganxes, Sudáfrica,... (3) Penínsulas (6) Gata, Comorín, Norte, Boa Esperanza,... (1) Páxina 37 de 49

38 S16. Que son os volcáns e como se producen. Anote e describa as partes dun volcán. En que pode chegar a converterse o cono dun volcán? MAGMA CENTRO PRESIÓN CRÁTER CHEMINEA Os volcáns créanse pola forza dos materias, que forman o magma, e que se expulsan ao exterior da Terra por un aumento da presión. As bolsas do magma buscan fendas para saír. Cando explota o magma convértese en lava, que á medida que sae se solidifica, e vai aumentando o cono do volcán. Segundo as características físicas da lava, os volcáns clasifícanse en: hawaianos, estromboliano, vulcaniano, peleano. Pode orixinar montañas ou illas. S17. Que son e como se orixinan os terremotos? Como se mide a súa forza? Explique que é o epicentro e o hipocentro. Onde se localizan (dereita)? Hipocentro ou foco Epicentro Sismo, tremor de terra ou sacudida de terra, debida ao choque das placas tectónicas e á liberación de enerxías no curso da reorganización brusca de materiais da codia terrestre. De producirse no mar, recibe o nome de maremoto e pode xerar unha onda xigante chamada tsunami. A súa intensidade mídese coas escalas de Richter (mide ata 9 graos) e Mercalli (recoñece 12 graos). Nota: as actividades dos mapas non inclúen a solución, pois con calquera atlas, libros de texto de 3º ESO ou os recursos de internet poderán verificarse as respostas. Incluímos enlaces para a súa corrección. S18. Localice o seguinte relevo de América do Norte S19. Localice o seguinte relevo de América do Sur S20. Localice no mapa o relevo do continente asiático (con lupa) Páxina 38 de 49

39 S21. Localice no mapa o relevo do continente africano (Mapas físicos de África con lupa) S22. Localice o seguinte relevo de Oceanía. S23. Localice o seguinte relevo de Europa S24. Localice o seguinte relevo de España. S25. Localice as seguintes unidades do relevo de Galicia. (Fonte: Xunta de Galicia Páxina 39 de 49

40 S26. Tras ler con atención os apuntamentos, conteste: Atmosfera. Función? Ozono. Características Capa gasosa que rodea a Terra, protexendo a vida do planeta. Zona da estratosfera terrestre que contén unha concentración relativamente alta de ozono que absorbe a radiación ultravioleta. Problema: a capa está ameazada, o que pode provocar melanomas na pel humana (cancros), cataratas oculares, etc S27. Para o estudo dos climas os meteorólogos sérvense de diversos aparellos. Relacione os seus nomes co fenómeno que miden IMAXE Caseta dunha estación meteorolóxica destinada a medir e rexistrar, metodicamente, diversas variables meteorolóxicas. Os datos son empregados para as predicións meteorolóxicas (modelos numéricos) ou para estudos climáticos. S28. Traballo sobre o cambio climático. Pode consultar as seguintes páxinas [ [ [ Páxina 40 de 49

41 S29. Describa as formacións vexetais Sabana Taiga Tundra Selva Estepa Bosque de coníferas Bosque de folla caduca Bosque mediterráneo Chaira na que predomina a vexetación de gramíneas, salpicada por algunha árbore ou arbusto ou matogueira individual ou en pequenos grupos. Zona de transición entre estepas e bosques. Bosque boreal, próximo á liña ártica, caracterizado polas súas formacións boscosas de coníferas. A fauna característica son: o oso pardo, o lobo, o raposo, a marta, o visón, a donicela, o reno, o cervo... Terreo aberto e chan, de clima subglacial, falta de vexetación arbórea (algunhas árbores bonsais). Solos cubertos de carrizas e liques; son pantanosos con turbeiras. Fauna: salmóns, caribús,... Vexetación de zona intertropical con vexetación exuberante. Existe unha grande biodiversidade en flora e fauna (plantas, insectos, microorganismos). Adoitan chamarse a maior farmacia mundial. Territorio chan e extenso, de vexetación herbácea (herbas baixas e matogueiras), propia de climas extremos e escasas precipitacións. Estes territorios están lonxe do mar. Fauna: aguias, cabalos,... Ou bosque frío. Abundan as árbores moi altas (piñeiros e abetos) que se cobren de neve no inverno. Fauna (con groso pelaxe): osos, lobos e armiños. Ou temperado. Vexetación formada por numerosas árbores (faias, carballos, castiñeiros, abeleiras, pradairos e umeiros) xunto a un sotobosque de roseiras, silvas carrasco,... Fauna: anfibios, réptiles,... Vexetación xerófila, pois debe soportar a aridez estival. Especies dominantes son as aciñeiras, os piñeiros carrascos e os piñeiros de piñóns. Nos claros aparecen xaras, tomiño e romeiro. S30. Complete o mapa dos climas. Ecuatorial Tropical húmido Tropical seco Desértico Mediterráneo e similares Chinés Oceánico Continental Polar Alta montaña S31. Que é un climograma? Gráfica na que se representan as precipitacións e as temperaturas dun lugar nun determinado período de tempo (habitualmente un ano, repartido en 12 meses). Intente analizar vostede o seguinte. Lugar e país Uaupés, Brasil, Sudamérica. Hemisferio sur. Precip. máxima 305 mm - Maio Variante climática Clima cálido ecuatorial Precip. mínima 129 mm - Setembro T. máxima 27ºC Febreiro, Novembro Precip. total = 2674 mm T. mínima Oscilación térmica 25ºC - Xullo 27º - 25º = 2º C As temperaturas son sempre moi elevadas e as precipitacións moi abundantes, polo que a humidade ambiental é tamén alta. Chove a diario dun xeito torrencial. Os ríos son moi caudalosos e regulares. A fauna e a flora moi variadas e abundantes: aves, insectos, réptiles... Páxina 41 de 49

42 6.2 Solucións das actividades complementarias S32. Repasemos os conceptos de latitude e lonxitude. Pode explicar por que? A latitude móvese sobre o mesmo paralelo, cara ao norte ou o sur. Pola súa parte, a lonxitude defínese entre dous meridianos distintos. En que océano estaremos situados? No océano Atlántico. Poderiamos saber en que lonxitude está? ± 75º Oeste (coa axuda do mapa horario da unidade) Distancia en quilómetros estamos do ecuador se nos situamos a 42º norte? Distancia que hai ata o meridiano Greenwich dende un punto situado a 41º 20 oeste? Calcule a distancia a que está o seu centro educativo respecto do ecuador? 42º x = Km. 10 x 1 85 = 18 5 Km. 29 x 0 03 = 0 87 Km. TOTAL: km 41º x = Km. Debemos logo calcular cantos quilómetros son 20? Procedemento: 1º = 60 = km. Para calcular os quilómetros dun minuto teriamos que operar : 60 = serían x 20 = 37 1 km. TOTAL: = quilómetros. Resposta libre. Pode atopar as coordenadas en Comente a seguinte imaxe do Polo Norte Durante seis meses ao ano (marzo a setembro), coincidindo co inicio da primavera e ata o final do verán, no polo norte hai sempre luz. S33. Localice no mapa as seguintes unidades de relevo. (Mapa base Edición Teide) Páxina 42 de 49