Geografia eta Historia

Transcrição

1 DBH ERANTZUNAK Geografia eta Historia EZAGUTU SAILA IRAKASLEARENTZAKO LIBURUTEGIA

2 IRAKASLEARENTZAKO LIBURUTEGIA Geografia eta Historia EZAGUTU SAILA ERANTZUNAK DBH DBHko 2. mailarako Geografia eta Historia Erantzunak Zubia Editoriala, S. L.ren eta Santillana Educación, S. L.ren Hezkuntza Argitalpenetarako Sailean Joseba Santxo Uriarteren eta Teresa Grence Ruizen zuzendaritzapean sortu, taxutu eta gauzaturiko talde-lana da. Proiektu honen prestatze- eta argitaratze-lanean honako talde honek esku hartu du: Nerea Atxega Zubikarai Teresa Grence Ruiz José M.ª Caballero Martínez Olga Espino de Torres-Peralta José Manuel Fernández Ros Jesús González Salcedo Javier Iniesta Ayerra Vicente León Navarro EDIZIOA David Ramírez Muriana Silvia Caunedo Madrigal José Luis Ibáñez Salas PROIEKTUAREN ZUZENDARITZA Ainhoa Basterretxea Llona Teresa Grence Ruiz

3

4 Aurkibidea Historiari buruzko hitzaurrea unitatea: Erdi Aroaren hasiera unitatea: Europa feudala unitatea: Hirien garapena Erdi Aroan unitatea: Kultura eta artea Erdi Aroan unitatea: Al Andalus unitatea: Hispaniako kristau-erresumak Geografiari buruzko hitzaurrea unitatea: Lurraldearen antolaketa unitatea: Munduko biztanleria unitatea: Hiriak unitatea: Kontinenteetako giza geografiaren atlasa unitatea: Europa. Biztanleria eta hiriak unitatea: Espainia eta Euskadi: lurraldea, biztanleria eta hiriak

5

6 Historiari buruzko hitzaurrea 10. or. 1. Historiaurrea, Antzinaroa, Erdi Aroa, Aro Modernoa eta Aro Garaikidea. Aro Garaikidean gaude. Erdi Aroak urte iraun zuen. Erdi Aroaren aurretik Historiaurrea eta Antzinaroa izan ziren, eta ondoren, berriz, Aro Modernoa eta Aro Garaikidea. 11. or. HONETARA EGIN 2. Bisigodoen Erresuma, Frankoen Erresuma, Bizantziar Inperioa, Pertsiar Inperioa, Turkiako zibilizazioa, Indiako zibilizazioa, Txinako zibilizazioa, Nubia eta Amerikako zibilizazioak. Bisigodoen Erresuma eta Frankoen Erresuma Europako mendebaldean zeuden, Europako hegoaldean lehena eta haren iparraldean bigarrena. Bizantziar Inperioa Mediterraneoaren inguruan zegoen: Afrikako iparraldean, Europako hegoaldean eta Asiako mendebaldean. Pertsiar Inperioa Asiako mendebaldean zegoen; Turkiako zibilizazioa, Asiako erdialdean; Indiako zibilizazioa, kontinentearen hegoaldean, eta Txinako zibilizazioa, berriz, ekialdean. Nubia Afrikako ipar-ekialdean zegoen, eta Amerikako zibilizazioak, izenak argi erakusten duenez, Amerikan (Ipar Amerikako hegoaldean eta Hego Amerikako mendebaldean). Bizantziar Inperioa, Bisigodoen Erresuma eta Frankoen Erresuma. Txinako eta Indiako zibilizazioek bizirik diraute, bai eta frankoenak ere (ia-ia Erdi Aroan ziren bezala). 5

7 Erdi Aroaren hasiera or... INTERPRETATU IRUDIA Teodosio II.aren harresiak Enperadorearen jauregia (errege-erreginaren egoitza); Konstantinoren, Teodosio I.aren, Boarioren eta Arkadioren foroak (plaza horietan, besteak beste, merkatuak jartzen zirren); Teodosioren portua (itsasontzien helmuga); Konstantinoren harresiak (hiriaren defentsa), eta akropolia. Metropoli handi bat zelako, ondasunez betea, merkatari eta bidaiari askoren helmuga, Antzinako Erromaren ondorengotzat hartua. EL (erantzun librea). Gaur egungo hiriak ez du horren antzik. NOLA DAKIGU? Munduko hiririk aberatsena dela esaten du; Bagdad hiria baino ez omen da haren parekoa. Ez, hiriari buruz ikuspuntu pertsonala emandako bidaiariek idatziak direlako. 15. or.. 1. Ostrogodoak, bisigodoak, sueboak, frankoak, angloak, saxoiak eta bandaloak (alanoak eta hunoak ez ziren germaniarrak). Mendebaldeko Erromatar Inperioak Inperioaren mendebaldea hartzen zuen: Britainia Handiko hegoaldea, Europako mendebaldea Rhineraino, Iberiar eta Italiar penintsulak, Danubioren hego-mendebaldeko lurraldeak eta Afrikako ipar-mendebaldea. Baita Mediterraneo mendebaldeko uharteak ere. Ekialdeko Erromatar Inperioak inperioaren ekialdea hartzen zuen: Balkanetako penintsula, Anatolia, Ekialde Hurbila, Mesopotamia eta Egipto. Baita Mediterraneo ekialdeko uharteak ere. Germaniarrak, Europako iparraldetik eta ekialdetik etorriak, eta Asiako estepetatik etorritako hainbat herri, hunoak esate baterako. Herri horiei erromatarrek barbaroak esaten zieten, hau da, atzerritarrak. III. mendetik aurrera, Erromatar Inperioak krisialdi sakona izan zuen: merkataritza gutxitu eta ekonomia geratu egin ziren. Ahultasun horiez baliatuz zenbait herri barbarok Erromatar Inperioaren mugak gainditu zituzten. Teodosio enperadoreak banatu zuen, Inperioa bitan, 395. urtean, errazago defendatu ahal izateko. Mendebaldeko Erromatar Inperioa 476. urtean amaitu zen. Urte horretan Odoakro germaniar buruzagiak tronutik kendu zuen Mendebaldeko Erromatar Inperioko azken enperadorea, Romulo Augustulo, hamar urteko haurra. PENTSATU. EL. Erromatarrek germaniarrak ez zituzten begi onez ikusten, haien ustetan ezikasiak eta basatiak baitziren Erdi Aroaren hasiera

8 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK 16. or. 2. Mendebaldeko Erromatar Inperioaren ondoren, hainbat germaniar herrik sortu zituzten erresumak lurralde horretan: angloek, frankoek, burgundiarrek, bisigodoek, sueboek, bandaloek, ostrogodoek, alamanek, gepidiarrek (gainerako germaniar erresumak ez ziren Erromatar Inperioko lurraldeetan sortu). Frankoak Frantzia, Belgika, Herbehereak, Luxenburgo eta Alemanian zehar hedatu ziren. Ostrogodoak Italia, Suitza, Austria, Alemania, Txekiar Errepublika, Hungaria, Eslovenia, Kroazia eta Serbian zehar. Burgundiarrak Frantzia eta Suitzan zehar. Bisigodoak eta sueboak. 17. or. Erresuma bakoitzean errege-erregina batek gobernatzen zuen. Hasieran nobleek aukeratzen zuten errege-erregina, baina denboraren poderioz oinordetzakoa bihurtu zen monarkia. Erregeek, gainera, kontseilu bat izaten zuten, erresuma gobernatzeko aholkuak emateko eta justizia egiten laguntzeko. Zenbait lurraldetan, botere militarra dukeen esku zegoen, eta haiek izaten ziren menderatutako herrialdeetako buruak. Kondeek eta gotzainek ere botere handia zuten. Hiru alderdik erakusten dute erromatarren eta germaniarren arteko nahasketa: gehien erromatartutako lurraldeetan latinean oinarritutako hizkuntza berriak sortu ziren: gaztelania, katalana, galiziera, frantsesa eta italiera, esate baterako. Zuzenbide erromatarra eta germaniar ohiturak uztartzen zituzten lege-sistema berriak eratu ziren. Germaniarrek bere egin zuten katolizismoa, erromatarren erlijioa. PENTSATU. Bi arrazoirengatik izan daiteke hori: alde batetik, germaniarrak gutxiengoa ziren erromatar biztanleriaren aldean eta ezin izan zizkieten ezarri beren ohiturak konkistatutako herrialdeei. Eta bestetik, erromatar zibilizazioa germaniarrena baino zabalagoa zen. 3. EE (ereduzko erantzuna): Materialak: harria. Egitura: beheko solairua dekagonala da, goikoa bezalakoa, baina goikoa estuagoa da eta hor dago Teodorikoren hilobia. Kanpoko dekorazioa: azpimarragarria da erliebe geometrikodun friso bat, eraikina estaltzen duen sasikupularen oinarriaren inguruan. 18. or. 4. Errementariek armak eta lanabesak egiten zituzten; ukuiluetan ganadua egoten zen; herriko baratzeetan barazkiak landatzen ziren; soroetan zerealak landatzen ziren; bertako azokan produktuak trukatzen ziren; labeetan jakiak prestatzen ziren; eta soldaduek herria defendatzen zuten. Gela bakarrekoak ziren eta hantxe ipintzen ziren ohe guztiak gelaren bueltan. Altzari gutxi egon ohi ziren: mahairen bat, aulkitxoak, eta sutondoa edo sua gelaren erdian. Gauzak eta ondasunak gordetzeko kutxak eta zeramikazko ontziak erabiltzen ziren. EL. Ikasleak ohartu behar du germaniar herrixketako bizimodua askoz ere soilagoa zela erromatar hirietakoa baino (merkataritza gutxiago, eraikin soilagoak, aisialdirako instalaziorik ez...). Era berean, jabetu behar du germaniar eraikinak eta etxebizitzak sinpleak zirela erromatarren oparotasun eta nabarmenkeriaren aldean. 1. Erdi Aroaren hasiera 7

9 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK 20. or. 5. Bisigodoak Galiatik etorri ziren. Penintsulako ipar-ekialdetik sartu ziren (Narbonatik) eta Bartzelonatik, Tarragonatik, Zaragozatik eta Recopolisetik pasatu ziren Toledora heldu aurretik. Penintsulako ipar-mendebaldea (han ezarri ziren sueboak), Penintsulako hegoaldea, eta iparraldean, kantabriarren eta asturiarren lurraldeak, nahiz eta haiek ez erabat menderatu. VI. mendean. Penintsulako hegoaldeko itsasertza eta Balear uharteak. Penintsulako iparraldea. 21. or urtean sortu zen, bisigodoek bandaloak eta alanoak Afrikako iparraldera bidali eta sueboak gaur egungo Galizian zokoratu zituztenean. Ordainetan, erromatarrek lurrak eman zizkieten Galiako hego-ekialdean, eta hantxe sortu zuten bisigodoen erresuma, hiriburutzat Tolosa (Okzitania) harturik. Bisigodoek hautapenezko monarkia zuten eta Aula Regiaren laguntzaz gobernatzen zuten, hau da, probintzietan eta hirietan agintzen zuten dukeek eta kondeek osatutako kontseiluaren laguntzaz. Erlijio- eta politika alorreko erabakiak kontzilioetan hartzen ziren, errege-erreginak, Aula Regiak eta kleroak parte hartuta. Nobleek eta klerikoek kargu politikoak zituzten eta lur gehienen jabe ziren. Biztanlerik gehienak nekazariak ziren; haietako batzuk libreak ziren, lantzen zituzten lursail txikien jabeak. Eta esklaboak ere baziren; haiek nobleen edota Elizaren lurrak lantzen zituzten. Jarduera ekonomiko nagusia nekazaritza zen. Eskulangintzak eta merkataritzak behera egin zuten. PENTSATU. Kontseilua, gaur egun, elizbarruti bateko nahiz Eliza osoko ordezkarien, bereziki apezpikuen, batzar nagusia da, eliz doktrinari edo diziplinari buruzko gai garrantzitsuei buruz eztabaidatu eta erabakiak hartzeko eratua. 22. or. Basileus: enperadorea zen. Inperioko Armada eta Administrazioa zuzentzen zituen eta buru erlijiosoa zen. Justinianoren Kodea: Bizantziar Inperioan indarrean ziren legeen bilduma. Justinianoren aginduz egin zen bilketa, liburuki bakarrean. Bizantziar Inperioa ezaugarri hauengatik egon zen goreneko unean Justinianoren garaian: Justiniano antzinako Erromatar Inperioaren batasuna berregiten ahalegindu zen, eta bai ekonomia-arloan bai kultura-arloan goraldi handia izan zen urtean turkoek Bizantziar Inperioa konkistatu eta desagertu egin zen inperio hura. PENTSATU. Bai, kokapen hobeezina zuelako Europaren eta Asiaren arteko merkataritza-bideen erdian. 23. or. 6. Antzinako Ekialdeko Erromatar Inperioa, Afrikako iparraldea, Italiar penintsulako hegoaldea eta Po ibaiaren ibarra, eta Iberiar penintsulako hegoaldea Erdi Aroaren hasiera

10 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK XI. mendean Balkanetako eta Anatoliako penintsulak eta Kaukasoko hainbat lurralde kontserbatzen zituen. XIII. mendearen amaieran Balkanetako hegoaldea (gaur egungo Grezia) eta Anatoliako mendebaldea kontserbatzen zituen oraindik. Inperioaren azken lurraldea Konstantinopla izan zen. Goren unea V. eta VI. mendeen artean gertatu zen. 25. or. Piramide-egitura zuen: Gailurrean basileusa edo enperadorea zegoen. Basileusaren azpitik Konstantinoplako patriarka, goi-kleroa eta noblezia zeuden. Kleroa eta noblezia nekazaritzarako lur-eremu handien jabe ziren. Hurrengo multzoan eskulangileak, merkatariak, soldaduak eta nekazari libreak zeuden. Piramidearen oinarrian jopuak eta esklaboak zeuden. Erromatar Eliza katolikoa (aita santuaren agintea aitortzen zuena) eta bizantziar Eliza ortodoxoa (Konstantinoplako patriarkaren agintea aitortzen zuena) behin betiko banantzea izan zen Ekialdeko Zisma. Bizantziar Inperioa greziar elementuak hartzen joan zen: grezierak latina ordezkatu zuen eta bizantziar Eliza gero eta gehiago urrundu zen Erromako Elizatik. Artean, gurutze grekozko oinplanoa zuten elizak eraiki zituzten, eta kupula erabiltzen zuten estalki gisa; esate baterako, Santa Sofia basilikan. Eliza haien barrualdeak mosaiko eta ikono oparoz apainduta daude. PENTSATU. Balkanetako eta ekialdeko Europako eremuetan, Bizantziar Inperioaren eraginagatik. 26. or. 7. Iparraldean eta ekialdean Sasanidar Inperioa, eta iparraldean eta mendebaldean Bizantziar Inperioa. Merkataritza-bide nagusiek iparralde-hegoalde norabideari jarraitzen zioten. Hiri horietatik merkataritza-bide asko abiatzen ziren. 27. or. 8. EL. Zentro espirituala delako xiitentzat. Bai, minaretea, patioa, otoitz-aretoa eta mihrabadun qibla duelako. Islama: erlijio monoteista bat da, Arabiar penintsulan sortua. Hejira: Mahomak Mekatik Medinara ihes egin zuen urteari deritzo, 622. urteari alegia. Korana: musulmanen liburu sakratua. Meskita: elkarrekin otoitz egiteko tokia musulmanentzat. Islama Arabiar penintsulan sortu zen 622. urtean. Mahoma fede musulmanaren profeta izan zen. Islamaren betebeharrak bost dira: fedea aitortzea; egunean bost aldiz otoitz egitea; bizitzan behin, gutxienez, Mekara erromes joatea; ramadaneko hilabetean barau egitea; pobreei laguntzeko limosna ematea. 1. Erdi Aroaren hasiera 9

11 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK PENTSATU. Ez dute esanahi bera. Arabiar penintsulan bizi dena edota hizkuntzatzat arabiera duen pertsona da arabiarra, eta erlijiotzat islama duena da musulmana. 29. or. 9. Arabiar penintsulako mendebaldea, hegoaldea eta ekialdea hartzen zituen Arabiar penintsula osoan, Ekialde Hurbilean, Mesopotamian, Iranen eta Egiptoko mendebaldean zehar hedatu zen. Abbastarren kalifaldia izan zen luzeena; 508 urte iraun zuen. Jihada: islama hedatzeko gerra santua. Kalifa: musulman guztien agintari politikoa eta erlijiosoa. Bisirra: kalifaren kontseilaria edota ministroa. Emirra: probintzia bat gobernatzeaz gain aginte militarra zuen printzea edota noblea. Kadia: Koranean jasotako legeen araberako justizia aplikatzeaz arduratzen zen. Valia: probintzia bat gobernatzen zuena. Islamaren hedapenaren etapak hauek dira: Mahomaren heriotzara artekoa. Kalifaldi ortodoxoa. Omeiatarren kalifaldia. Abbastarren kalifaldia. Bisirrek, kadiek eta valiek laguntzen zioten kalifari. PENTSATU. Ez dago ofizialki, baina ikasleek agian entzun dute titulu hori ISIS edo DAESH taldearekin lotuta, eta beraz, terrorista-talde batek beretzat hartutako titulua dela argitu beharko da. 30. or Meskita: musulmanen otoitzerako tokia. Aljama: meskita nagusia. Alkazarra: hiriko tokirik altuenean eraikitako esparru gotortua zen, eta han agintariak eta funtzionarioak bizi ziren. Hammam edo bainuetxe publikoak: haietan gizonak eta emakumeak ur berotan bainatzen ziren, bereizita, eta masajisten eta ile-apaintzaileen zerbitzuak izaten zituzten. Zokoa: azoka zen; plaza nahiz eraikin bat izan zitekeen. 33. or. Hiri musulmanak harresi batez babestuta egoten ziren. Hiriak medinaren inguruan antolatzen zituzten; hirigune hartan zeuden eraikin nagusiak. Kale estu eta irregularrek eta plaza txikiek osatutako labirintoak ziren medinak. Medinaren inguruan errebalak edo auzo xumeak zeuden. Han eskulangileen lantegiak zeuden, larrua, metala, zeramika eta oihalak lantzen espezializatuak. Hiritik kanpo landetxeak egiten zituzten, eta haietan zerealak, frutak, barazkiak, olibondoak eta palmondoak landatzen zituzten. Hiru talde bereizten ziren: aristokratak; handikiak (merkatariak, eskulangileak eta landako jabe txikiak); eta handikien azpian lurren jabe ez ziren nekazariak, lantegi propiorik gabeko eskulangileak, saltzaile ibiltariak eta mirabeak. Emakumeak aitaren agintepean zeuden lehenik, eta gero senarraren mende. Emakumeei ez zitzaien hezkuntzarik ematen, semeentzat baino ez zen hori. EL. Ikasleak 32. orrialdean zerrendatzen diren arloetako aurrerabide bat gutxienez aipatu beharko du, eta zergatik aukeratu duen azaldu Erdi Aroaren hasiera

12 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK Arkitekturan material pobreak erabiltzen zituzten, adreiluak, askotariko arkuak, egurrezko estalki lauak eta askotariko gangak. Eraikinak dekoratzeko hainbat motatako motiboak erabiltzen zituzten: geometrikoak (zerrenda apaingarriak), begetalak (ataurikea) eta idazkunak. PENTSATU. EL. 11. Muselinak: kotoizko, zetazko zein artilezko oihala, mehea eta saretua. Damaskinatuak: metalezko pieza batean urrezko nahiz zilarrezko harizpiz egindako apaingarriak. Kordobanak: ahuntz larrua, ondua eta bozeldua. 34. or. 12. Muselinak: Irakeko Mosul hiritik datorkio izena. Damaskinatuak: Damasko hiritik, Siriako hiriburutik. Kordobanak: Kordoba hiritik, Al Andaluseko kalifa-herriko hiriburutik. Lurraldea Zer etapa izan zituen Antolaketa politikoa Gizartetaldeak Kultura eta artea GERMANIAR ERRESUMAK Antzinako Mendebaldeko Erromatar Inperioaren lurraldea. Erresuma bakoitzak bere bilakaera izan zuen. Erresuma bakoitzean monarka batek agintzen zuen; kontseilu baten laguntza izaten zuen gobernatzeko. Noblezia eta Eliza, eta nekazariak eta esklaboak. Latinean oinarritutako hizkuntzak garatu ziren. Erromatar eta germaniar legeak bateratu ziren. Arkitektura xumea eta urregintzaren garapena. BIZANTZIAR INPERIOA Antzinako Ekialdeko Erromatar Inperioaren lurraldea. Goren unea (VI. mendea) eta gainbehera (Inperioaren amaierara arte). Enperadoreak edo basileusak gobernatzen zuen; armadaren eta administrazioaren agintaria zen. Goitik behera: Basileusa. Konstantinoplako patriarka, goi-kleroa eta noblezia. Eskulangileak, merkatariak, soldaduak eta nekazari libreak. Jopuak eta esklaboak. Greziera latinari nagusitu zitzaion. Gurutze grekozko oinplanoa eta kupula zuten elizak eraiki zituzten. Dekorazioan mosaikoak eta ikonoak erabili zituzten. 1. Erdi Aroaren hasiera ISLAMIAR INPERIOA Arabia, Ekialde Hurbila, Mesopotamia, Iran, Afrikako iparraldea eta Iberiar penintsula. Mahomaren bizitza, kalifaldi ortodoxoa, omeiatarren kalifaldia eta abbastarren kalifaldia. Kalifa zen goreneko agintaria; botere politikoa eta erlijiosoa zuen. Bisir, kadi eta valien laguntza zuen. Goitik behera: Aristokrazia. Handiki taldea: merkatariak, eskulangileak eta landako jabe txikiak. Lurren jabe ez ziren nekazariak. Arkitekturan askotariko arkuak arkitektura (ferraarkua, lobulatua eta abar). Dekorazioan motibo geometrikoak (zerrenda apaingarriak), begetalak (ataurikea) eta idazkunak. BISIGODOAK Iberiar penintsula Goren unea (VI. mendea); erregearen eta nobleen arteko enfrentamenduak (VII. mendea). Hautapenezko monarkia. Erregeak Aula Regiaren eta kontzilioen laguntza zuen. Goitik behera: Nobleak eta Klerikoak. Nekazariak, libreak edota esklaboak. Intelektual handiak Elizari lotuta zeuden. Ferra-arkudun eta gangadun elizak eraiki zituzten. Urregintzan nabarmendu ziren. 11

13 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK Erromatar Inperioa zatitu zen: Romulo Augustulo tronutik kendu zuten: Bisigodoak Galiatik bota zituzten: Justinianoren erregealdia hasi zen: Mahomak Medinara ihes egin zuen: Omeiatarren kalifaldia hasi zen: EG. 1. Kalifaldi ortodoxoa ( ). 2. Omeiatarren kalifaldia ( ). 3. Abbastarren kalifaldia ( ). 15. Kalifaldi ortodoxoan: islama Arabiar penintsula osoan, Persian eta Egipton hedatu zen. Omeiatarren kalifaldian: Persiatik Iberiar penintsularainoko lurralde zabaletan hedatu zen. Abbastarren kalifaldian: abbastarrek lurralde askoren gaineko kontrola galdu zuten, Iberiar penintsulako Al Andalusen gainekoa esate baterako. 16. Iberiar penintsulan: sueboak eta bisigodoak. Afrikako iparraldean: bandaloak. Italiar penintsulan: ostrogodoak. 17. Ekialde Hurbila, Anatolia eta Afrikako iparraldea, eta Espainiako hegoaldea. 18. Basileusa eta kalifa: bi agintariek zituzten botere zibilak, militarrak eta erlijiosoak, baina basileusa Bizantziar Inperiokoa zen eta kalifa, Islamiarrekoa. Dukea eta kondea: biak ziren hainbat lurralde gobernatzen zituzten germaniar eta bisigodo nobleak. Dukeak probintzian agintzen zuen eta kondeak hirian. Bisirra eta kadia: biak ziren islamaren agintariak. Bisirra kalifaren ministroa zen, eta kadia epailea. Zerrenda apaingarria eta ataurikea: biak ziren islamaren dekorazio motak, baina zerrenda apaingarriaren dekorazioak motibo geometrikoak zituen, eta ataurikearenak motibo begetalak. Aula Regia eta kontzilioa: biak ziren bisigodoen gobernu-erakundeak. Aula Regian nobleek parte hartzen zuten, eta kontzilioetan gotzainek ere bai. Medina eta errebala: biak ziren hiri musulmanaren tokiak. Medina hiri musulmanaren hirigunea zen, eta errebala harresiz kanpoko auzoa. Hunoak eta bisigodoak: biak ziren herri barbaroak, baina bisigodoak germaniarrak ziren. 19. Justiniano: Erromatar Inperioa berriro konkistatzen ahalegindu zen bizantziar enperadorea. Haren agintaldian gertatu zen Bizantzioren goren unea. Mahoma: Alaren profeta eta islamaren sortzailea. Teodosio: 395. urtean Erromatar Inperioa bitan banatu zuen enperadorea; hala sortu ziren Ekialdeko Erromatar Inperioa eta Mendebaldeko Erromatar Inperioa. Rezesvinto: bisigodoen erresumako lege guztiak Liber Iudiciorum edo Rezesvintoren Kodean bateratu zituen errege bisigodoa Erdi Aroaren hasiera

14 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK 35. or. 20. Ekialdeko Zisma: Erromatar Eliza katolikoaren (aita santuaren agintea aitortzen zuena) eta bizantziar Eliza ortodoxoaren (Konstantinoplako patriarkaren agintea aitortzen zuena) arteko behin betiko banaketa. Erromatar Inperioaren zatiketa: Inperioaren defentsa errazteko egin zen. Mendebaldeko Erromatar Inperioa, Erroma hiriburu zuena, eta Ekialdeko Erromatar Inperioa, Konstantinopla hiriburu zuena. Lurralde horietako bakoitzak bere enperadoreak eta erakundeak izan zituen. Abu al Abbasen matxinada: omeiatarren garaiaren amaiera ekarri zuen eta Abu al Abbasen familiak hartu zuen boterea, eta horrela, abbastarren kalifaldia ezarri zen. 21. Bai. Bi zibilizazio horietan hiriak oso garrantzitsuak ziren; bizitza politikoaren erdigunea eta merkataritzarako ezinbesteko tokiak ziren. Bi zibilizazioetan hiriak harresiz inguratuta zeuden, eta oso eraikin esanguratsuak zituzten, hala meskitak nola elizak. Ez zuten antzekotasunik. Bizantziar Inperioko ekonomian merkataritzak garrantzi handia zuen, eta germaniar erresumetan, berriz, merkataritza oso urria zen. 22. Argazkiak meskita baten barrualdea erakusten du, eta beraz, islamiar zibilizazioarena da. A. Mihraba B. Qibla C. Minbarra Arte horrek material pobreak, zutabeak, pilareak eta askotariko arkuak erabiltzen ditu. Oso dekorazio oparoa izaten du, eta arte xeheek garapen handia izan zuten arkitektura mota horretan. KONPROMETITUAK 23. Gerra: war (ing.) krieg (ale.); Kasket: helmet (ing.) helm (ale.); Tregoa: truce (ing.) waffenstillstand (ale.). Abkhaziera, azerbaijanera, bielorrusiera, bosniera, bulgariera, txetxenera, kazakhera, komiera, mazedoniera, moldaviera, mongoliera, errusiera, serbiera, tatarera, tajikera, kirgizera, ukrainera, uzbekera, turkmenera, jakutera. 24. EL. Errusia: ortodoxoa; Bielorrusia: ortodoxoa; Bulgaria: ortodoxoa; Errumania: ortodoxoa; Grezia: ortodoxoa; Mazedonia: ortodoxoa. Eremu zabal hori antzinako bizantziar Inperioaren eraginpean egon zelako. 25. Adibidez, zenbaki arabiarrak, ia mundu osoan erabiliak; papera, eta trigonometriaren eta aljebraren garapena, besteak beste. 37. or. 26. Belisario: Justinianoren buruzagirik garrantzitsuenetako bat izan zen. Juliano: bankaria. Maximiano: Ravennako artzapezpikua zen. Elizaren dignatarioak. Enperadorearen guardia pertsonala. Funtzionarioak. Teodora: enperatriza. Gobernuaren dignatarioak. Antonia: Belisario jeneralaren emaztea. Joana: Belisarioren alaba. Dontzeilak. 27. Kapa purpura bat du, boterearen sinboloa. Ez ditu goi-funtzionarioek bezalako arropak; nabarmen bereizten da mosaikoko gainerako pertsonen janzkeretatik. 1. Erdi Aroaren hasiera 13

15 Historia eta Geografia DBH 2 ERANTZUNAK Toga zuriak dituzte, eta artzapezpikuak urre koloreko kasulla bat darama. Objektu liturgikoak daramatzate: gurutze bat, Biblia eta intsentsua. Kapa purpura bat darama, Justinianok bezala. 28. Koroek, botere politikoa; eta santu-aureolek, botere erlijiosoa. Bai, bizantziar enperadoreak zituen botereak sinbolizatzen dituzte. Emakumeek bitxi ederrak, perlak eta urrezko diademak daramatzate. Horrek erakusten du bizantziar zibilizazioaren aberastasuna eta dotorezia. 29. Bizantziar Inperioaren pertsonarik garrantzitsuenak direlako. 38. or. Funtzionarioa (botere politikoa sinbolizatzen duena) eta artzapezpikua (enperadorearen botere erlijiosoaren erakusgarri). 30. Saudi Arabian. Bai, gaur egun islamiarra da. Ekialde Hurbilean, Iranen, Afrikako iparraldean, Anatolian eta Iberiar penintsulan. Bai, Penintsulakoak izan ezik. Gaur egun. Hasieran islamiar estatu bakarra zegoen, baina gero hainbat egon ziren (abbastarren kalifaldia ezartzearekin batera). Gaur egun estatu islamiar asko dago. Afrikan, iparraldean eta Saharan. Europan, Albanian, Kosovon eta Turkian. Indian, Indiako Ozeanoko uhartedietan, Malaysian eta Indonesian. 31. Jihad deritzanaren garrantziagatik eta Erdi Aroko musulmanen fede handiagatik. EL. EL. EL. 39. or. 32. Gupta Inperioa: Hindustango penintsulan. Nubiako Erresuma: Nilo ibaiaren bide erdian. Japoniar Inperioa: Japoniako uhartedian. Sasaniar Inperioa: Iranen, Erdialdeko Asian eta Mesopotamian. EL. EL. 33. EL. EL. EL Erdi Aroaren hasiera

16 Europa feudala or. INTERPRETATU IRUDIA EL. Aizkora handiak, lantzak, eta arkuak eta geziak. EE. Erdi Aroko zaldunen borrokarako berezko jantziak, festak eta elikatzeko moduak, ganadua or.1. NOLA DAKIGU? EG. Batez ere, Erdi Aroko nobleziako emakumeei buruzko informazioa ematen dute, bai eta tapiz horiek egiteko enkargua eman zuen noblearen armei eta ezkutuei buruzkoa ere. Antza denez, bost zentzumenen eta beste seigarren baten irudikapena izan daiteke (ez da zehazten zein den seigarren hori; maitasuna, agian). 42. or.2. Jauregiko maiordomoa: Karlomagnoren Inperioan pixkanaka botere guztia beren esku izan zuten funtzionario nagusiak ziren. Konderria: normalean, bat zetorren hiri baten lurraldearekin, eta konde batek gobernatzen zuen. Marka: mugako lurraldeak ziren, eta markes baten agindupean zeuden. Missi dominici: enperadorearen izenean konde, markes eta gotzainik boteretsuenak zelatatzen zituzten ikuskatzaile moduko batzuk ziren. Karlomagnok Akisgranen ezarri zuen Inperioko hiriburua, eta konderritan eta markatan antolatu zuen lurraldea; haien agintari kondeak eta markesak ipini zituen, enperadoreak berak izendatuak. Missi dominici zeritzenek kondeak eta markesak kontrolatzen zituzten. Verdungo Ituna 843. urtean sinatu zuten. Itunean Luis Errukitsuaren semeek Inperioaren banaketa onartu zuten. Ondorio nagusia Inperio Karolingioaren zatiketa izan zen. PENTSATU. EL. Irakasleak abantailatzat adieraz dezake seme guztiek jaso zutela herentzia, baina desabantailatzat, alde batetik, semeen artean maizegi gertatzen ziren borrokak aita zenaren Inperioa batzeko ahaleginean, eta bestetik, lurraldearen zatiketaren ondorioz galtzen zuten boterea eta osotasuna. 1. Europako mendebaldearen erdialdea: Belgika, Holanda, Luxenburgo, Austria eta Suitza osorik, eta Alemaniako eta Frantziako zatirik handienak hartzen zituen. Espainiako eta Italiako iparraldeko lurraldeak ere bai. Karlomagnok Saxonia konkistatu zuen Alemanian, eta Lombardiar Erresuma Italiako iparraldean. Bere erresuma ekialdera, mendebaldera eta hegoaldera ere hedatu zituen. 2. Europa feudala 15

17 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK Mendebaldean Marka Bretoia zegoen, Inperio Karolingioa Bretainiatik bereizten zuena. Ipar-ekialdean Daniar Marka, daniar erresumatik bereizten zuena. Ekialdeko markek herri eslaviarretatik bereizten zituzten Inperio Karolingioaren lurraldeak, eta hiru marka ziren: Marka Sorabiarra, Ekialdeko Marka eta Marka Panonikoa. Inperioaren hego-mendebaldean Hispaniako Marka zegoen, Karlomagnoren Inperioa Al Andalusetik bereizten zuena. Karlos Burusoilaren erresuma, mendebaldean; Luis Germaniarraren erresuma, ekialdean; eta Lotarioren erresuma, antzinako Inperioaren erdialdean. 44. or. Bikingoek edo normandiarrek, magyarrek edo hungariarrek, eta sarrazenoek IX. mendean. PENTSATU. Bizantziar Inperioa oso bateratuta zegoelako eta enperadoreak botere handiagoa izanik inbaditzaileei aurre egiteko modua izan zuelako; Mendebaldeko Inperioa, aldiz, zatituta zegoen eta enfrentamendu ugari zituen. 2. Bikingo batzuek Europako kostaldeari jarraitu zioten, hego-mendebalerantz, Ingalaterra, Frantzia eta Iberiar penintsulan zehar Italiar penintsulako hegoaldera eta Siziliara heldu arte. Beste bikingo batzuek mendebaldera jo zuten, Islandiarantz. Beste bikingo talde bat hego-ekialderantz, Itsaso Beltzerantz eta Bizantziar Inperiorantz joan zen. Magyarrak, berriz, Germaniako Erromatar Inperio Santuan zehar zabaldu ziren, eta handik Aita Santuaren Estatuetara eta Burgundiako Erresumara. Europa hegoaldeko kostaldea arpilatu zuten. 45. or. 3. Bikingoak oso oldarkorrak eta suntsitzaileak zirela erakusten digu testuak; izan ere, suntsitu eta birrindu egiten zituzten arpilatutako lurraldeak. 46. or. HONETARA EGIN 4. Itsaso Baltikoaren inguruan, Danimarkako Erresuma eta Polonia. Gaur egungo Errusian, Kievko Printzerria. Balkanetako penintsulan, Hungariako Erresuma, Bulgariar Inperioa, Bizantziar Inperioa, eta Kroazia eta Bosnia. Italiar penintsulan, Italiako Erresuma (Germaniako Erromatar Inperio Santuaren mendekoa), Aita Santuaren Estatuak eta Bizantziar Inperioa. Iberiar penintsulan, Leongo Erresuma, Nafarroako Erresuma eta Bartzelonako Konderria. Mendebaldeko Europan, Germaniako Erromatar Inperio Santua, Burgundiako Erresuma eta Frantziako Erresuma. Britainiar Uharteetan, anglosaxoien erresumak, eta Piktoen eta Eskotoen erresumak. Inperio Santuak Mendebaldeko Europaren ekialdea hartzen zuen, eta lurralde hauekin egiten zuen muga: Danimarkako Erresuma, Polonia, Hungariako Erresuma, Kroazia eta Bosnia, Italiako Erresuma, Burgundiako Erresuma, eta Frantziako Erresuma. Frantziako Erresuma, Burgundiako Erresuma eta Germaniako Erromatar Inperio Santua. Iberiar penintsulan, Bartzelonako Konderria eta Nafarroako Erresuma. Italiar penintsularen erdialdean zeuden. 2. Europa feudala 16

18 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK 47. or. EL. Ikasleak erraz antzeman beharko die Frantziako, Poloniako, Hungariako eta Bulgariako erresumei, besteak beste, gaur egungo izenekin duten antzekotasunagatik, bai eta Bizantziar Inperioa ere (egungo Turkia). Hala ere, gaur egungo herrialdeak ez zeuden garai hartan gaur bezala osatuta. 5. Bai, erregeak Jainkoaren bikarioak direla esaten baitu. Jainkoarenganako fedeari eta justiziari eustea mundu honetako gauzetan (denborazkoetan). Kuria: monarkek gobernatze-lanetan laguntzeko izaten zuten taldea zen. Hauek osatzen zuten: legelariek, Elizako goi-dignatarioek, errege-jauregiko ofizialek, nobleziako kide garrantzitsuek eta gerrariek. Gortea: errege-erreginei beren joan-etorrietan laguntzen zien segizioa zen. Senide, gerrari, eta aholkulariek osatzen zuten segizioa. Erresumen mugak maiz aldatzen ziren; esate baterako, monarka batek, hil ondoren, erresuma haren semeen artean banatzen zuenean. Nobleen armada pribatuen mende zeuden errege-erreginak, monarken armada oso txikia baitzen. Monarkek ez zuten nahikoa botere beren basailuen lurretan zergak kobrarazteko. Erresumaren lurraldeak hobeto zaintzeko. Errege-kontseiluak errege-erreginei laguntzen zien gobernatze-lanetan. Denboraren poderioz kontseilu hori handitzen joan eta legelariak, Elizako goi-dignatarioak, errege-jauregiko ofizialak, nobleziako kide garrantzitsuak eta gerrariak sartu ziren kontseiluan. Nobleen fideltasuna ziurtatzeko, eta horrela, beren erresumak babesteko baliabideak izateko. PENTSATU. Espainiako batasunaren sinbolo dela eta Estatua ordezkatzen duela kanpo-harremanetan. Ez, Erdi Aroan errege-erreginek botere osoa zuten beren mendeko lurraldeetan. 49. or. 6. Jaunaren erreserbako gaztelua, lursailak eta basoa. Nekazariei utzitako mantsoak, eta jopuek erabiltzeagatik ordaindu behar izaten zituzten zubiak, errotak eta errementeria. Ehizan ari dira, Jaunaren basoan. 51. or. Erdi Aroko gizartean hiru estamentu zeuden, bakoitza bere funtzioarekin: noblezia, kleroa eta langileak. Nobleziaren eginkizuna gainerako biztanleak babestea zen. Kleroaren eginkizuna otoitz egitea zen, pertsonen salbazio espirituala lortzeko. Langileen funtzioa gizarteak behar zituen elikagaiak eta produktuak ekoiztea zen. PENTSATU. Ikasleak azpimarratu beharko du gizarte estamentalean desberdintasun legalak eta ekonomikoak daudela, eta klase-gizartean, hasiera batean behintzat, aberastasun-desberdintasunak soilik. 2. Europa feudala 17

19 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK 52. or. 7. Soldadu batzuek harresien goialdetik zaintzen zuten gaztelua, eta beste batzuk armapatioan trebatzen ziren. Emakumeek logelan apaintzen zuten beren burua, eta jaunak festak antolatzen zituen egongelan. Zerbitzariek sukaldean eta jaki-gordailuan prestatzen zituzten jaunarentzako otorduak. Langileek lanabesak egiten zituzten errementerian eta aroztegian. 8. EL. Zehazki, eskatu ikasleei Erdi Aroko gazteluak bilatzeko; izan ere, litekeena da zure autonomia-erkidegoan Erdi Aroaz geroztikako gaztelurik ere egotea. 55. or. Jopua: Jaunaren aginpidearen mende zegoen nekazaria zen. Kobratu gabe egiten zuen lan jaunaren erreserbako lurrak landuz, eta ezin zen ez ezkondu ez feudotik joan, jaunaren baimenik gabe. Nekazari askea: jaunaren mantsoa lantzen zuen, eta horren truke, errentak ordaintzen zizkion jaunari. Baimenik izan gabe irten zitekeen feudotik. Herrixkak txikiak ziren; baziren lauzpabost familiako herrixka txikiak, bai eta berrogeita hamar familiatik gorako herrixka handiak ere. Herrixkaren inguruan sailak egoten ziren. Etxebizitzak xumeak eta txikiak ziren, adobez eta zurez eraikiak, eta teilatuak kanaberaz eta lastoz estaliak izaten zituzten. Etxebizitza barruan, bi gune bereizten ziren: ganaduaren gunea eta familiaren gunea. Familiaren gunean, familiako kide guztiek jaten eta lo egiten zuten. Hor egoten zen sua edo sutondoa. Herrixkaren inguruan, sailak egoten ziren. Etxeetatik gertuen baratzeak izaten zituzten; pixka bat urrunago, mahastiak, olibadiak eta zereal-sailak; eta urrunen, basoa zegoen, eta nekazariek fruituak, animaliak, eztia eta abar lortzen zituzten handik. Nekazarien bizi-maila oso apala zen. Gaizki elikatzen ziren, eta ez zuten sendagairik. Beraz, bizi-itxaropena oso baxua zen; sarritan, 40 urte bete aurretik hiltzen ziren. Nekazariak autosufizienteak ziren, hau da, behar zuten guztia ekoizten zuten. Lurrean landatutakoa jaten zuten, eta emakumeek ehundutako arropak janzten zituzten. Haiek eraikitzen zituzten beren etxeak eta egiten zituzten beren altzariak, gutxi izaten bazituzten ere. PENTSATU. Nekazaritza-ekoizpena txikia izateak esan nahi du oso fruitu gutxi ekoizten direla landutako hazi bakoitzeko. Horregatik, nekazarien elikadura eskasa zen eta beti egoten ziren goseak eta ahuleriak jota. Gainera, uzta murritzeko urteetan goseteak izaten ziren, ekonomia autosufizientea baitzuten eta merkataritza oso urria baitzen. Azkenik, ekoizten zituzten jaki motak gutxi ziren (zerealak, lekaleak eta barazkiak). Horren guztiaren ondorioz, heriotza-tasa altua zen. Gaur egun, egoera bestelakoa da. Jaki-aukera oso handia da, dugun merkataritza-ekonomiari esker. Horrek uzta txarretatik ere babesten gaitu. Eta hala, heriotza-tasa murriztu egiten da. 9. Irudiko etxebizitzak bi gune ditu, ia batere bereizi gabe: ukuilua, ganaduarentzat, biltoki gisa erabiltzen den ganbara batekin; eta gela bat, pertsonen bizitokia dena. Azken horretan lastaira batzuk ageri dira (gauez zabaltzen dira lo egiteko), otorduetarako mahaia, hainbat objektu gordetzeko kutxatzarra, gorua ehuna egiteko, eta sutondoa janaria 2. Europa feudala 18

20 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK 57. or. prestatzeko eta hotz denean berotzeko. Etxebizitzaren ondoan, berriz, baratzea dago, barazkiak landatzeko. Emakume bat gelan ari da, kozinatzen, eta mutil gazte bat ganaduari bazka ematen ari zaio ukuiluan. Etxebizitzatik kanpo, beste nekazari batzuk ardiak eta ukuiluko hegaztiak zaintzen ari dira, beste bat egurra ebakitzen, eta emakume batek baratzean dihardu. 10. Tolosa, Paris eta Wormsetik. Tolosatik abiatu, Erromatik pasatu ondoren Durrësera, eta handik Konstantinoplara. Paristik abiaturik Vézelayra, eta Durrësera ere heldu ondoren Konstantinoplaraino. Wormsetik Ratisbonara, handik Konstantinoplara, eta handik Antiokiara eta Jerusalemeraino. Bigarren gurutzada Paristik abiatu eta Konstantinoplara heldu zen; eta hirugarrena, Londrestik abiaturik, Mediterraneoaren kostalde osoari jarraituta, Jerusalemeraino. Vézelaytik ere abiatu ziren gurutzatuak, eta kostaldera eta Jerusalemera heldu ziren. Beste batzuk Ratisbonatik Antiokiara abiatu ziren. Elizak bi adar zituen: klero sekularra eta klero erregularra. Klero sekularra kardinalek, gotzainek, artzapezpikuek eta apaizek osatzen zuten. Klero erregularra erlijio-ordenek osatzen zuten, alegia, fraideek, monjek eta mojek (komentu eta monasterioetan bizi ziren). Aita santua zen Elizaren burua, eta Aita Santuaren Estatuak gobernatzen zituen. Elizak botere politiko eta ekonomiko handia zuen (lurren zati handi bat monasterioen eta katedralen mende zegoen), eta eguneroko bizitzan erlijioak garrantzi handia zuen. Iparraldetik eta ekialdetik, katoliko aleman askok herri pagano eta eslaviarrak kristautu zituzten. Berdin egin zuten bizantziar ortodoxoek eslaviarrekin. Hegoaldetik, Iberiar penintsulako kristau-erresumak musulmanen lurraldeak konkistatzen joan ziren. Lurralde horietan guztietan errege-erreginek kristautasuna ezarri zieten beren herritarrei. PENTSATU. Bai, aita santua da orain ere Elizaren buru, eta klero erregularraren eta klero sekularraren arteko bereizketari ere eusten zaio. 58. or. 11. Eliza: fraideek otoitz egiten zuten tokia. Kapitulu-gela: fraideek elkarrekin biltzeko erabiltzen zutena. Klaustroa: paseatzeko eta gogoetak egiteko erabiltzen zuten fraideek. Sukaldea, jaki-biltokia eta labea: jakiak prestatzeko gelak. Errefektorioa: fraideen jangela. Logela edo zeldak. Scriptoriuma: eskuizkribuak kopiatzeko gela. Liburutegia: liburuak gordetzeko eta irakurtzeko tokia. Baratzea: fraideek bertan egiten zuten lan. Ospitalea: gaixoak zaintzeko eraikina. Ostatua: erromesentzako lo-tokia. Fraideek bi jarduera mota egin ohi zituzten: otoitz egin (elizan, klaustroan eta kapitulugelan egiten zuten) eta lan egin (monasterioko gainerako tokietan egiten zen). Lana eskuzkoa izan zitekeen, baratzean, errementerian, sukaldean eta abarretan egiten zena; eta lan intelektuala ere bai, scriptoriumean nahiz liburutegian egiten zena. Fraideek karitatezko lanak ere egiten zituzten, erromesei ostatu ematea edota gaixoak zaintzea esate baterako (ostatuan eta ospitalean, hurrenez hurren). EL. 2. Europa feudala 19

21 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK 61. or. 12. Askotan, biztanleek beren ekimenez sortzen ziren hiribilduak, harresien artean babestu ahal izateko. Paradoxikoki, egoera txarra bazen ere, hiritartze-prozesua bikain garatu zen herritarren ahaleginari esker. Hiribildua: jurisdikzio zibila eta penala zuen biztanlegunea zen. Gaztelua edota gotorlekua eta harresia zituen. Hiribilduaren jurisdikzioak lurralde zabal bat hartzen zuen. Hiri-gutuna: hiri bateko biztanleei zenbait eskubide eta pribilegio onartzen zizkion dokumentua zen. Erresumarentzat garrantzitsuak ziren lurraldeetara jendea erakartzea zen hirigutunen helburua. Erdi Aroan sortutako tokiko zuzenbidearen lehen erakusgarria da. Nafarroako monarkek zenbait hiribildu sortu zituzten beren boterea sendotzeko. Hiribildu horiek ardatz garrantzitsuak bihurtu ziren, bai merkataritzarako, bai mugen defentsarako, bai botere politikorako. EL. Bilbo, Donostia, Bastida XII. mendetik aurrera Gaztelako monarkek sortu zituzten Gipuzkoako, Arabako eta Bizkaiko hiribildurik gehienak: Gasteiz, Durango... Hiru arrazoiregatik sortu zituzten Gaztelako monarkek hiribilduak euskal lurraldeetan: arrazoi ekonomikoengatik, Kantauriko portuak eta Andaluziakoak lotuko zituen merkataritza-ardatz handi bat sortzeko; arrazoi estrategiko eta militarrengatik, Nafarroarekin muga egiten baitzuten hiribilduek; eta arrazoi politikoengatik, Gaztelako Koroaren boterea sendotzeko. PENTSATU. EL. Ikasleak azpimarratu beharko du itsasontziak eta gazteluak Erdi Aroko hiriek zuten boterearen sinbolo edo erakusgarri direla. Itsasontziak sarritan ageri dira kostaldeko hirietako kontzeju-zigiluetan (haien ekonomiaren eta babes-militarraren sinbolotzat), eta sinbolo gerrazaleak, berriz (ezkutuak, gerran ari diren monarkak eta abar), barrualdeko hirietako zigiluetan. 63. or. 13. Donostia Gipuzkoako kostaldeko porturik garrantzitsuena izan zen Erdi Aroan. Hiria urtean sortu zenetik itsasoak garrantzi handia izan zuen haren garapenean. Erdi Aroko une jakin batzuetan, Donostia Kantauri itsasoko portu nagusia izan zen, Gaztelako errege-erreginen mende betiere. Donostiako portutik Gaztelako artilea Europako iparraldera bideratzen zen, eta salgaiak ekartzen ziren Flandriatik, Frantziatik, Ingalaterratik, Italiatik eta Hansatik (oihalak, nagusiki). Zereala ere ekartzen zen Donostiara Andaluziatik, Italia hegoaldetik edota Bretainiatik, eta euskal lurraldeetako burdinoletan forjatutako burdina Ingalaterrara eramaten zen, eta Gaztelako beste produktu asko Europara. Horren ondorioz, Donostiako portuan aberastasun handiak egin eta eliteko merkataritzaren kontzientzia bat sortuko zen: merkatari-leinuak. 2. Europa feudala 20

22 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK Euskal biztanleria, iraupeneko ekonomian oinarritua, urria zen Erdi Aroaren hasieran. Hiribilduak sortu eta merkataritza-jarduerak areagotu ondoren biztanleriak asko egin zuen gora XIII. mendera arte. Mende horren bukaeran, ordea, krisialdi ekonomikoa etorri eta goseteak izan ziren. Horrez gain, izurri beltzaren eraginez, are eta gehiago murriztu zen biztanleria. Hiribilduak garatzean, ekonomia berpiztu eta ekonomia-jarduera berriak sortu ziren: burdinolak, itsasontzigintza, itsas zabaleko arrantza, merkataritza... Erdi Aroko euskal zuzenbidea zeritzona monarkiak eta nekazariek XV. mendean nobleak garaitu ondoren sortu zen nobleen arteko borrokak berriz ez gertatzeko. PENTSATU. EL. Ez. Erdi Aroko gizartea landatarra, estamentala eta analfabetoa zen oro har. 65. or. Laikoa: edozein erakundetatik edota talde erlijiosotatik at dagoen pertsona nahiz estatua da. Kristaua: Erdi Aroan, kristauen oinordeko zen pertsonari esaten zitzaion, mairuekiko zein juduekiko nahasketa jakinik ez zuenari. Donejakue Bideak, euskal lurraldea zeharkatzen zuenez, euskal biztanleria kristandadearen gainerako eremuekin lotu zuen. Euskal lurraldeetatik bi bide edo komunikazio-ardatz nagusi igarotzen ziren: Kostaldeko Bidea (Gipuzkoa eta Bizkaia zeharkatzen zituen) eta Barnealdeko Bidea edo Frantses Bidea (Iparraldetik, Gipuzkoatik, Arabatik eta Nafarroatik igarotzen zen). Donejakue Bideak ekarri zuen euskaldun gehienen erlijioa kristautasuna izatea. Erdi Aroan, euskaldunek eguneroko bizitzan erabiltzen zuten euskara. PENTSATU. EL. Ez, Erdi Aroko arteak helburu didaktikoa izan zuen, kristautasunaren mezua biztanleei helaraztea. Gaur egungo artea, aldiz, kontzeptualagoa eta laikoagoa da. 14. San Migelen irudia tinpanoaren lehen solairuan ageri da, erromatar balantza bat daramala. Eskuineko aldean, aingeruek dohatsuen arimak Abrahamengana daramatzate, eta ezkerreko aldean, bekatariak infernurako bidean. San Migelen irudiarekin lotuta, San Migel goiaingeruaren gurtzarekin zerikusia duten une garrantzitsuak ageri dira, hala nola Mont Saint Micheleko kontakizunak, Gargano Mendiko kobazuloaren aurreko zezenaren pasartea eta ondorengo erromesaldia. Goiaingeruaren eta Abranchesko gotzainaren arteko topaketa ere ikus daiteke. 15. Markina-Xemeingo San Migel Goiaingerua monumentu natural baten kristautzearen adibide ikusgarria da (oinplano hexagonaleko ermita batek hiru harritzar babesten ditu); litekeena da kristautasunaren aurreko errituekin zerikusirik izatea. 66. or. 16. EUROPA FEUDALA Inperio Karolingioa Antolamendua: enperadorea, kondeak, markesak eta missi dominiciak 870ean, hauetan zatitu zen: Frantziako Erresuma eta Germaniako Erromatar Inperio Santua. 2. Europa feudala 21

23 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK Feudalismoa Kausak: inbasioak: bikingoak, magyarrak, sarrazenoak. Errege-erreginen botere txikia. Basailutza-ituna Basailuaren betebeharrak: jaunari leialtasuna, laguntza militarra eta gobernatzeko aholkua emango zizkiola zin egiten zuen. Jaunaren betebeharrak: feudo bat ematen zion bere basailuari. Lurrak honela zeuden banatuta: jaunaren erreserba eta mantsoak. Gizarte feudala Pribilegiatuak: noblezia eta kleroa. Pribilegiorik gabeak: gainerako biztanleak. 17. Mapak Verdungo Ituna irudikatzen du, 843an sinatua. Itunean, Luis Errukitsuaren semeek Inperioaren banaketa onartu zuten: Karlos Burusoilarentzat, erresumaren mendebaldea; Luis Germaniarrarentzat, erresumaren ekialdea; eta Lotariorentzat, enperadore titulua eta Inperioaren erdialdea, beste bi zatien artekoa. 18. Feudalismoa: jopuek, nekazariek eta basailuek beren jaunarekiko zituzten betebeharretan oinarritutako gizarte-eredua. Gurutzada: aita santuak eta errege-erreginek antolatzen zituzten esku-hartze militarrak musulmanei Lurralde Santua konkistatzeko. Hamarrena: nekazariek Elizari ordaintzen zioten zerga; bildutako uztaren hamarren bat izaten zen. Jopua: jaunaren aginpidearen mende zegoen nekazaria zen. Kobratu gabe egiten zuen lan harentzat, jaunaren erreserbako lurrak lantzen zituen eta ezin zuen ez ezkondu ez feudotik irten jaunaren baimenik gabe. Jauna edo noblea: bai jaiotzatik bai emana izan zitzaiolako, noble-tituluren bat zuen pertsona. Bando-gerrak: XIV. mendean noble euskaldunen artean izandako gerra odoltsuak. Donejakue Bidea: euskal biztanleria kristandadearen gainerako eremuekin lotu zuen bidea. Donemiliagako glosak: Aemilianensis latindar kodexaren pasarte batzuen marjinetan eta testu nagusiaren lerroen artean eskuz idatzitako ohar txikiak, hiru hizkuntzatan eginak: latinez, gaztelania zaharrean eta Erdi Aroko euskaraz. 19. Konderria eta marka: Inperio Karolingioko mugapeak ziren. Markak inperioaren mugak ziren, eta konderriak hiriaren lurraldearekin bat etortzen ziren normalean. Magyarrak eta sarrazenoak: bigarren inbasio-boladak egin zituzten herriak ziren. Magyarrak edo hungariarrak Asiako estepetatik zetozen, eta sarrazenoak Afrikako iparraldeko pirata musulmanak ziren. Kuria eta gortea: Erdi Aroko monarken gobernu-organoak ziren. Kuria edo errege-kontseilua hauek osatzen zuten: legelariek, Elizako goi-dignatarioek, errege-jauregiko ofizialek, nobleziako kide garrantzitsuek eta gerrariek. Horiek guztiek monarkei laguntzen 2. Europa feudala 22

24 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK zieten gobernatze-lanetan. Gortea, berriz, errege-erreginei joan-etorrietan laguntzen zien segizioa zen, senide, gerrari eta aholkulariez osatua. Erreserba eta mantsoa: feudoa osatzen zuten lurralde motak ziren. Jaunaren erreserba jaunak ustiatzen zuen lurraldea zen eta hauek osatzen zuten: gazteluak, zelaiek eta basoek, eta jopuek jaunarentzat lantzen zituzten laborantzarako lursailek. Mantsoak, berriz, jaunak nekazariei utzitako lurrak ziren haietatik elikagaiak atera zitzaten, eta ordainetan errentak ordaindu behar izaten zizkioten jaunari. Pribilegiatuak eta ez-pribilegiatuak: Erdi Aroko estamentu motak ziren. Estamentu pribilegiatuak noblezia eta kleroa ziren, eta hainbat pribilegio zituzten, hala nola zergarik ez ordaintzea, eskulanik ez egitea eta administrazioko karguak zaintzea. Aitzitik, estamentu ez-pribilegiatua langileek osatzen zuten; gehienbat nekazariak ziren, baina eskulangileak eta merkatariak ere baziren haien tartean. Klero erregularra eta klero sekularra: kleroaren antolamenduak zituen bi taldeak ziren. Klero sekularra kardinalek, gotzainek, artzapezpikuek eta apaizek osatzen zuten; eta klero erregularra, berriz, erlijio-ordenek osatzen zuten, hau da, fraideek, monjeek eta mojek. 20. Karlomagnok Akisgranen ezarri zuen Inperioko hiriburua eta han eraiki zuen bere jauregia. Inperioa konderritan eta markatan antolatu zuen, eta zuzenean izendatzen zituen kondeak eta markesak (leialtasuna zin egin behar zioten Karlomagnori). Missi dominici, zeritzenak ere bazituen; hau da, konde, markes eta apezpikurik boteretsuenak zelatatzen zituzten ikuskatzaile moduko batzuk. 67. or. 21. Kideak Errege-erreginek botere gutxi zuten. Haien erabakiek beren ondareari soilik eragiten zioten; hau da, zuzenean beren mende zeuden lurraldeei. Alderdi ekonomikoari dagokionez, erregeak edo erreginak ez zuen bere basailuen lurretan zergak kobratzeko behar adina botere. Ezaugarriak NOBLEZIA KLEROA LANGILEAK Zaldunak eta haien familiak. Gainerako biztanleak babestea zen horien egitekoa. Ez zuten zergarik ordaintzen, ez zuten eskulanik egiten eta administrazioko karguak zaintzen zituzten. Monjeak eta fraideak. Otoitz egiten zuten pertsonen salbazio espirituala lortzeko. Ez zuten zergarik ordaintzen, ez zuten eskulanik egiten eta administrazioko karguak zaintzen zituzten. Bizilekua Gazteluak. Monasterioak eta komentuak. Nekazariak, eskulangileak eta merkatariak. Gizarteak behar zituen elikagaiak eta produktuak ekoiztea eta saltzea zen horien egitekoa. Ez zuten pribilegiorik eta zergak ordaintzen zituzten. Herriak eta hiriak. 2. Europa feudala 23

25 Historia eta Geografia 2 DBH ERANTZUNAK 22. Botere politiko handia zuelako, lurrik gehienak monasterioen eta katedralen esku zeuden eta erlijioak eragin handia zuen eguneroko bizitzan. Errituak, bataiotik hiletaraino, kristautasunarekin lotuta zeuden. Izua Europa osora hedatu zen, eta horrek eragin zuen munduaren bukaera urtean etorriko zela sinestea. Monarken arteko gerra ugariek haien defentsarako ahalmena murriztu zuten. 23. Euskara. Juduak eta musulmanak. Nafarroako hegoaldean. Kristaua. KONPROMETITUAK 24. Bai, antza denez, kubatar trobaren tradizioak XI. mendeko frantses poetetan du jatorria. Aurkitu ideiari egiten dio erreferentzia, eta trobadoreek herri-kulturaren transmisioaren eramailetzat eta protagonistatzat dute beren burua. 25. Errege Magoen ohiturak eta denok ezagutzen ditugun hiru erregeen izenek, bai eta Eguberrietan jaiotza jartzeko ohiturak ere. 26. Monasterio askok itxialdirako eta gogoetarako toki izaten jarraitzen dute monjeentzat nahiz mojentzat, baina beste monasterio batzuk hutsik geratu dira edota beste jarduera batzuetarako birmoldatu dira. Gazteluek garai batean zuten funtzioa galdu dute; gaur egun hotelak zein arte-zentroak bihurtu dira nagusiki. 69. or. 27. A testua XI. mendean, B testua 1095ean eta C testua bitarteko dataren batean (egilea bizi izan zeneko aldia). Lehenengo biak bai, C testukoa gerokoa da. A testua anonimoa da, eta beraz, ez dakigu nor den egilea, ez eta parte hartu zuen ere, nahiz eta kontatzen duenaren arabera baiezkoa pentsatu. B testuko egilea Urbano II.a aita santua da; ez zuen parte hartu espedizioan, baina berak deitu zuen. C testuko egileak ez zuen parte hartu, askoz ere geroago bizi izan baitzen. 28. A agiria. Besteak beste, toki hauek aipatzen dira: Santa Maria eliza, lehen martiriaren eliza, Done Eztebe; Salomonen tenplua eta Jesus Salbatzailearen hilobia; eta Sion mendia, Azken Afaria egin zeneko mendia. Aipatzen diren pertsonen artean daude: Roberto Normandiakoa, Roberto (Flandriako kondea), Godofredo dukea eta Tankredo (Saint-Gillesko kondea). Sarrazenoek hiria gotortu zuten, eta dorreetako defentsa areagotu zuten, defenditu ahal izateko. 2. Europa feudala 24