01-26_FJ 29/5/07 04:02 Page 1 F I S I K A J O S T A G A R R I

Transcrição

1 FISIKA JOSTAGARRI

2

3 FISIKA JOSTAGARRI Eduardo de Campos Valadares

4 Hezkuntza, Unibertsitate eta Ikerketa Sailak onetsia: Jatorrizko izenburua: Física mais que divertida Edukia: Eduardo de Campos Valadares Irudiak: Cláudio Roberto Edizio honena: Elhuyar Fundazioa (2007) Zelai Haundi 3. Osinalde industrialdea Usurbil (Gip.) (2007) - elhuyar@elhuyar.com Diseinua, azala eta maketa: Dabid Zelaia Jauregi Itzultzailea: Igor Urresti Osa Argitaratzailea: Elhuyar Edizioak ISBN: Lege-gordailua: SS-725/2007 Inprimatzailea: Leitzaran grafikak. Martin Ugalde Kultur Parkea Andoain (Gip.)

5 Ama Alzira eta aita Sindulfori. Sofia, Carolina, Elisa, Felix eta Friederikeri.

6

7 Fisikako gertakariak haurrei helarazi eta horiek gustura sentitzea bezalako zirrararik ez dago, baina oso garrantzitsua da zientzia transmititzeko zein hizkera edo esamolde mota erabiltzen den. Entzule motibatu eta interesatuarentzat zientziaz hitz egiten entzutea zaila bada, are gehiago haur eta gazteentzat. Horregatik, sinpletasuna lortu behar da. Kontzeptuak ulergarria izan behar du, eta ez katramilatu azalpen traketsekin; baina, aldi berean, zorrotza eta zehatza ere behar du: kalitatean oinarritutako zientzia. Gurea bezalako herri txiki batek, lehiakor izan nahi badu, horixe du aukera bakarra: kalitatea; ezagutzan, noski. Baina hori ez da nahikoa, jokabide eta balioetan ere zaindu behar da kalitatea. Horretarako, hezkuntza egokia behar da, goi-mailakoa. Asko aurreratu dugu horretan, baina oraindik ere asko dago egiteko. Sinpletasuna bezain garrantzitsua da, hala ere, zientzia jardunean ikustea, eta, hori eguneroko objektu eta elementuekin egiten bada, esperientzia aberasgarriagoa eta zirraragarriagoa da. Oso garrantzitsua da ulertzea eta azaltzea zientzia, eta, zehazki, fisika nonahi dagoela. Bada, hori bakarrik, eta hori guztia, lortzen du liburuak. Kontzeptuak argi azalduta daude, emaitzak egokiak dira, eta erabilitako hizkuntza haurren ulermen-mailakoa da. Eta hori guztia euskara zuzen eta egokian izateak ez du preziorik! Ea horrekin guztiarekin etorkizuneko zientzialariak sortzen laguntzen dugun! Pedro Migel Etxenike, fisikaria eta DIPCeko lehendakaria 7

8

9 AURKIBIDEA Pedro Migel Etxenikeren hitzaurrea Aurkibidea Hitzaurrea Nola hasi lanean Mekanika dibertigarria 1 Lata magikoa Ahula nola bilakatzen den indartsu (materialak egituratzen) Arrautzen gainean zutik Globo mehe eta lodiak Zulatu globoak eztanda eginarazi gabe Luzatzen den karrusela Paperezko zerra? Heriotzaren globoa ** 9 Lurra poloetatik zanpatzen Margolan zoroak Astronauta igogailuan Garbigailua: ur-erauzgailua

10 ** 13 Gurpil laukiak eta beste gurpil batzuk Globo-suziria Aire-propultsio edo propultsio kimiko bidezko suziriak Ur-suziriak Bola saltariak * 18 Pendulu aldartetsuak Eraztun hipersentikorrak ** 20 Iltze-ohea Erregela-ohea Urpekoa Ur-anplifikadorea (ur-transistorea) ** 24 Igogailu hidraulikoa ** 25 Robot hidraulikoak ** 26 Zubi altxagarriak Oztopoak saihesten: nola aire- eta ur-lasterrek beren bidea aurkitzen duten Globo malabaristak Aire-lasterrak auto, teilatu eta mendien gainetik Egizu zeure spraya Haize-tunela Pilota zitala Marruskadura maltzurra (plater hegalaria) Aldats gora dabilen gurpila Dantzariaren trukua * 36 Bizikletaren trukua Azelerometroa Arrautza gordinak ala egosiak Eskuz eragindako ur-ponpa (Arkimedesen torlojua) Ur-iturria Nola geratu beti goian (Brasilgo hurraren efektua)

11 Argiarekin jolasean: optika 1 Kristal ikusezina * 2 Argitik ortzadarra sortzen: Newtonen saiakuntza klasikoaren 21. mendeko bertsioa Erronka jo zure pertzepzioari Moiré efektua Airez eta urez egindako lenteak Tunel bukaerako argia Ispiluaren beste aldeko mamua Lebitazioa eta kubismoa ispilu lauarekin Antzeztoki magikoa Arrainen miraria: ispilu paraleloak Kaleidoskopioen jaialdia Ganbera iluna Aurkikuntza berriak polarizadoreak erabiliz Zergatik da zerua urdina? Laser izpiak aztertzen Argi-hodiak: zuntz optikoak Kamera geldoa Gabon fraktalak Atomoen mundua eta gure mundua: hotza, beroa eta burbuila erraldoiak 1 Atomo urduriak Latak eta plastikozko botilak zanpatzen * 3 Laser izpiak aire beroaz desbideratzen * 4 Lurrun-makina * 5 Bapore txikia Globoak erre eztanda eginarazi gabe Aire- eta ur-termometroak Globo betea ahoa irekita Esku ikusezina

12 10 Pneumatikoen aire-ganberen balbulak Autoa eguzkipean: berotegi-efektua eta eguzki-berogailua Lata-lehiaketa: zein berotzen eta hozten da bizkorrago?. 196 * 13 Lurrunik gabeko ispiluak Korapiloa egin ur-lasterrean * 15 Xaboizko zelak? Txantxetan zabiltza! Xaboizko teniseko erraketa eta pilotak Kolore malguak Bi dimentsioko zurrunbiloak Xaboi-geruza zeharkatu hautsi gabe Mozten ez duten artaziak ** 21 Xaboi-burbuila eta -geruza erraldoiak Ur tantak azeleratzen Likido eskalatzaileak Ur-zurrunbiloak (3D-ko zurrunbiloak) * 25 Urez trabatutako hustubideak * 26 Arrautza oskoletik aterarazten Soinuekin jolasean: akustika 1 Hari-telefonoa Harramazka zaratatsuak Hodia kanpai bilakatzen denean Ordulariaren tik-taka ** 5 Haririk gabeko telefonoa: ispilu paraboliko akustikoak Soinua fokatzen * 7 Etxean egindako tonu aldakorreko txistua Paperaren soinua Gitarraren sekretua Tutu malgu kantaria * 11 Biriketatik ahora ** 12 Soinu-irudiak

13 Esperimentu elektrizatzaileak: elektrizitatea eta magnetismoa 1 Globoak hormetan itsasten: elektrizitate estatikoa Ura desbideratzen Kablerik gabeko lanpara * 4 Ur gazia gas bilakatzen: elektrolisia Etengailu elektrikoak: errele termikoak Jasogailu elektrikoa: elektroimanak Pendulu kaotikoa Elektroimanekin irudiak sortzen * 9 Motor elektrikoa Txirrista eroa: galgatze elektromagnetikoa * 11 Lebitazio magnetikoa Irrati isila Auto-agintea versus TB-agintea Eranskina Mekanika dibertigarria ataleko Gurpil laukiak eta beste gurpil batzuk saiakuntzarako, 13.erako, patroiak Argiarekin jolasean: optika ataleko Erronka jo zure pertzepzioari saiakuntzarako, 3.erako, patroiak Egileari buruz

14

15 HITZAURREA LIBURUARI BURUZ Fisika jostagarri liburuaren helburua da zientziahezkuntza aurkikuntza eta berrikuntzarekin uztartzea. Liburuaren oinarrizko ideia hau da: norberak egiteko proiektu erraz eta merkeetatik abiatuta, urrats eta garapen berrietarako testuinguru egoki bat eskaintzea. Proposatutako saiakuntza eta prototipoak munduen barruko munduetarako sarrera bat dira, eta, horiek egiteko, burdindegietan edo etxe alboko edozein dendatan eskura ditzakezun osagai merke edo birziklatuak baino ez dituzu behar izango. Etxeko erremintak ondo erabiliz, eta behar diren segurtasun-neurriak hartuz, gauza zoragarriak egin ditzakezu. Horrela, inguratzen zaituen mundua sakonago ulertuko duzu. Gure eguneroko bizitzan eragiten diguten Naturaren hainbat legez ere zu zeu ohartuko zara, eta lege horien arteko erlazioak hobeto ulertuko dituzu. Ikasitakoa erabiliz aplikazio berriak pentsatzeko eta prototipo sofistikatuagoak zeure kabuz garatzeko erronka zeurea duzu. Bai horixe! Eskura dituzun bideak esploratu beharko zenituzke. Horretarako, gozatzeko gogoa eta sormena baino ez dira behar, eta denok dugu hori eskura. Liburu honetan gustu eta adin guztietarako saiakuntzak aurkituko dituzu. Zientziaren eta Naturaren arteko elkarlana ulertzeko, lantzeko eta egiaztatzeko aukera gutxi batzuk baino ez dira proposatutako proiektuak. Liburuan landutako kontzeptuak garatzean, laster ohartuko zara aurkikuntzarako eta berrikuntzarako aukerez inguratuta gaudela. Liburu honen beste helburu nagusi bat talde-lana sustatzea da. Mesedez, gonbida itzazu zeure ikaskideak eta lagunak Natura ulertzeko abentura honetan parte har 15

16 dezaten. Eta zure aurkikuntzen berri emateak dakarren dibertsioaz gozatu. Laster ikusiko duzu talde-lanean ideia gehiago sortzen direla eta emaitzak ere bizkorrago lortzen direla. Helburua irtenbide sinple eta merkeak aurkitzea da. Mundua aurkikuntza berrien bila dabil. Zergatik ez erakutsi zure esperimentuak parkeetan, plazetan, lagunarteko jaietan nahiz eskolan bertan? Erronka handia duzu zure aurrean. Zientzia erraz kutsatzen da. Emaiozu aukera! LIBURUA NOLA ANTOLATUTA DAGOEN Fisika jostagarri liburuko saiakuntzak bost zati nagusitan banatuta daude: Mekanika dibertigarria; Argiarekin jolasean: optika; Atomoen mundua eta gure mundua: hotza, beroa eta burbuila erraldoiak; Soinuekin jolasean: akustika; eta Esperimentu elektrizatzaileak: elektrizitatea eta magnetismoa. Horrek ez du esan nahi esperimentuak bata bestetik isolatuta daudenik. Alderantziz, esperimentu eta prototipoak elkarrekin konektatzen dituen hainbat lotura baitaude. Fisika ohiko eremuetan banatzeko joera guztiz artifiziala da. Gero eta gehiago, fisikaren barruko mugak, eta zientzia barrukoak, oro har, urruntzen edo desagertzen ari dira. 21. mendean, agian, gai izango gara zientzia mugarik gabe ulertzeko. Ikasiko ote dugu mundua horrela ulertzen, hots, mugarik gabea, eta izango ote gara gai denok haren edertasunaz gozatzeko eta han bizitzea gozatzeko. LIBURUA NORI ZUZENDUTA DAGOEN Liburu hau irakurlego zabalari dago zuzenduta. Izan ere, irakasleak eta ikasleak ez dira zientzia eta teknologian interesa duten bakarrak. Esperientziak erakutsi didanez, mundua ulertzeko zientziak eskaintzen duen bide bereziak zirraraz beteta uzten du edozein adinetako ikusmindun jendea. Liburuak hizkuntza eta bide ulerterraza erabiltzen du Natura azaltzeko. Albert Einsteinek esandakoa gogoratuz, ahalik eta modu errazenean, baina ez den baino errazagoan. 16 Ume gazteagoak dituzten eta zientzian, edo truku soiletan, interesa duten gurasoek ere ondo pasatzeko aukera izango dute. Umeen laguntzarekin, eta haien zaintzapean noski! Zientziak berak badu denok goza dezake-

17 gun magia bat, batez ere besteekin partekatzen dugunean. Proposatutako proiekturik gehienak oinarrizko hezkuntzako umeentzat (10-14 urtekoentzat) edo etxeeskolatzean dabiltzan adin bereko ume edo gazteagoentzat egokiak izateko bezain errazak dira. Eskarmentuak erakutsi didanez, kasu horietan beharrezkoa da umeen lana gainbegiratuko duen nagusi baten (irakaslearen edo gurasoen) laguntza izatea. Zulatzailea, zerra elektrikoa eta horien antzeko beste erreminta batzuk pertsona nagusiak berak erabili beharko lituzke edo, haurrak erabiltzekotan, irakaslearen laguntzarekin erabili beharko lituzke gehienetan. Komeniko litzateke esperimentuetako zati batzuk prestatuta ematea umeei irakasleak, batez ere, prestatzeko denbora asko behar dutenak edo egiten zailxeagoak direnak. Adibidez, gaztetxoek izugarri maite dute airepropultsioko suziriak egitea. Irakasleak plataforma egingo balu, umeek hainbat suziri-eredu presta litzakete papera, guraizeak eta kola erabiliz. Umeek aukera berriak hausnartu eta ideia berriak asmatzeko giro lagungarria sortzea da garrantzitsuena. Umeek sormen-gaitasun handia dute eta ziur naiz irakaslea harritu egingo dutela beren aurrerapenekin, eta irakasleek izugarri ikasiko dutela umeen iradokizunetatik. Estrategia horrek arrakasta izan dezan, oso garrantzitsua da ondo bereiztea umeek zein jarduera egin dezaketen beren kabuz eta zeinetan behar duten irakaslearen laguntza. Zenbait proiektuk sofistikazio-maila desberdinak eskaintzen dituzte. Esaterako, haize-tunelaren lehen urratsa paper zati bat haizatzea baino ez da. Edo plater hegalariaren ( Marruskadura maltzurra ) bertsiorik sinpleena oso erraz egin daiteke CD arrunt bat erabiliz. Baina bi proiektu horien hurrengo urratsek gero eta trebetasun handiagoa eskatzen dute, nahiz eta bertsio sinpleagoekin batera ere erabil daitezkeen erakustaldietan. Denen oinarrian dauden printzipioak berdinak dira, eta bai gaztetxoagoak bai helduak ere liluratuta gera daitezke esperimentu beraren aurrean. Beste proiektu batzuk, aldiz, eraikitzen errazak diren arren, kontzeptualki zailagoak dira, eta egokiagoak dira unibertsitatean hasi berriak 17

18 diren ikasleentzat. Horrelakoak ditugu Astronauta igogailuan, Bola saltariak edo Aurkikuntza berriak polarizatzaileak erabiliz saiakuntza-segidak. Zailagoak diren saiakuntzak (zailtasun ertainekoak) izar batez * edo (zailagoak) bi izarrez ** adierazita datoz liburuan. Beti izan beharko dugu kontuan adin-talde bakoitzak bere beharrizan eta trebetasun-mailak dituela. 14tik 17 urtera bitarteko gazteek beren kabuz bukatu nahiko dituzte proiektu osoak, eta hamaika ideia berri izango dituzte zientzia-proiektuen erakustaldietarako. Garrantzitsua da ikasleek oinarrizko erremintak eta segurtasun-neurriak ondo ezagutzea edozein proiektu egiten hasi aurretik. Horrela, istripuak saihestuko ditugu. (Aurrekoa edozein adin-talderi datorkio ondo. Izan ere, orri batek ere ebakia eragin dezake edozeinen atzamarrean, ondo erabiltzen ez bada. Ikus Paperezko zerra? ). Beren ikasleak zientziaren mirarira gerturatu nahi dituzten, baina zientzia-ezagutzarik ez duten, irakasleei ondo baino hobeto etorriko zaie saiakuntzetako batzuk beren kabuz egitea, ikasleei proposatu aurretik. Hezkuntza-prozesuan erronkek duten garrantziaz jabetzeko, irakasleek berek aurretik sentitu beharko lukete aurkikuntzaren bertigoa. Behin espiritu horretaz jabetutakoan, ikasleak berotzeko gai izateaz gain, gai izango dira saiakuntzen emaitzak hobeto hausnartzeko eta ikastorduak aberasteko ere. Eskoletako irakaskuntza aberasteko etxeetan haurrak hezten dituzten gurasoek ere beren kabuz egin beharko lituzkete zenbait saiakuntza, eta, ondoren, beren seme-alabekin berriz egin. Elkarlanean egindako ahaleginak bidea ematen die gurasoei eta haurrei batzuk besteen aurrerapenez baliatzeko eta aukera berriak aztertzeko. Horrez gain, beren asmakuntzak ikaskide eta lagunekin partekatzera bultzatu behar ditugu ikasleak, horrela, batzuek besteetatik eta batzuek besteekin ikas dezaten. Laborategiak erabiltzeko aukera duten unibertsitateeta institutu-irakasleek liburuan proposatutako frogapen errazetako batzuk erabili beharko lituzkete. Eta ikasleei, beren kabuz eta material merkeak erabiliz, proiektu berritzaileak garatzeko erronka jo beharko liekete. Horretarako, lehen urratsa liburu honetako proiektu batzuk edo antzeko beste batzuk hobetzea izan daiteke. 18

19 Ikasleak motibatu egingo lirateke, konfiantza hartuko lukete eta proiektu sofistikatuagoak garatzeko trebetasuna eskuratuko lukete. Ni duela urte batzuk hasi nintzen ahalegin horretan, eta dagoeneko hainbat saiakera arrakastatsu izan ditugu. Unibertsitatean hasiberriak ziren nire ikasleetako batzuk izan ziren gure unibertsitatean inoiz patente bat eskatu zuten lehenengoak. Berrikuntzari, aurkikuntzari, ulermenari eta aurrera egiteko grinari indar handia ematen zaio liburu honetan. Hortaz, zientziari lotuta ez dauden ikasleek ere eguneroko zientziara hurbiltzeko modu berri bat aurkitu dezakete liburu honetan. Eta egokia izan daiteke enpresetan eta lantegietan sorkuntza sustatzen ari diren pertsonentzat ere. Izan ere, gero eta bizkorrago mugitu beharra daukagu teknologikoki egunero berritzen den mundu honetan. Agidanez, gizateriaren garai berriak irudikatzen dituzten teknologia berritzaileen olatutik oso atzeratuta gelditzen ari dira gure hezkuntza-sistemak. ESKAINTZEN DEN LAGUNTZA Nola hasi lanean atalean, proiektuak gauzatzeko behar diren erreminten eta segurtasun-neurrien sarrera bat dator. Osagaiak atalean, saiakuntza eta proiektu bakoitzerako behar den materiala deskribatzen da. Pausoz pauso atalean, proiektuak nola egin daitezkeen iradokitzen da. Pauso bat aurrerago eta Beste pauso bat aurrerago ataletan, proiektuak gauzatzeko aholku eta iradokizun berriak ematen dira. Jakingarri bitxiak atalean, saiakuntza eta prototipoen atzean dauden zientzia-kontzeptuen gaineko argibideak ematen dira. Atal horrek proiektu bakoitzaren zientzia-oinarrien inguruko hausnarketa sakonagoak egiten eta oinarrizko printzipioak hobeto ulertzen lagunduko dizu. Hortik aurrera, zure esku dago hurrengo pausoak pentsatu, behar diren osagaiak ez dituzunean irtenbideak aurkitu eta inoiz ametsetan ere egin ez dituzun moduko gauzak asmatzeko erronkei aurre egitea. Helburu nagusia jakin-mina piztea da. Berrikuntza eta aurkikuntza, sarri askotan, baliabide faltaren, ideia berrien atzetik zabiltzanean agertutako zorizko aukeren eta arazoei ikuspegi berri batez begiratzearen ondorio izaten dira. 19

20 Internetek eskaintzen dituen baliabide berriak ere erabil ditzakezu. Horietako hainbat eta hainbat zientzia eta teknologiari buruzkoak dira eta, hainbeste izanik, ezin ditugu denak aipatu. Google-k eta haren antzeko bilatzaileek informazio zirraragarriz betetako guneetara zuzen zaitzakete. Nire iritziz, ordea, gaur egun dugun gehiegizko informazioa kontu handiz erabili beharko genuke. Bizi garen mundu honetan, baliabidez beteta gaude, baina gure helburuei itxura emateko edo gure ametsik maitagarrienak betearazteko aukera gutxi ditugu. Benetan nahi duguna, benetan atsegina ematen diguna eta gure beharrik sakonenak betetzen dituena aurkitzen badugu, orduan erabili ahal izango ditugu eskura ditugun baliabide horiek guztiak eta, orduan, harro egongo gara gure gizatasunari bidea ematen dion zer berezi hori egiteagatik. ZERGATIK ETA NOLA SORTU ZEN LIBURU HAU: FISIKA JOSTAGARRI-REN ESPIRITUA Mundu zoragarri batean bizi gara; erronkaz eta misterioz betea, gehien-gehienak oraindik oharkabekoak. Kimika eta biologiaren antzera, gu eta gure ingurukoa ulertzeko pertsonok egindako ahalegina da fisika. Zientzia eta teknologian eguneroko bizitzatik oso gertuko hainbat aurrerakuntza egiten diren arren, aurrerakuntza horietan laguntza ematea gutxi batzuen eskuetan baino ez dagoela iruditzen zaigu gehienoi. Ezagutza abiadura izugarrian handiagotzen ari denez, badirudi gazteek ezin dutela bizi aurkikuntza eta berrikuntzaren asaldura. Fisika jostagarri liburuaren helburu nagusia da gure eskura ditugun aukera infinituetako batzuk erakustea; imajinazioa eta etxean bertan ditugun baliabideak erabiliz, mundua guztiz ikuspegi berri batetik hautemateko bidea eskaintzea. Munduan, urtero milioika plastikozko botila eta ontzi ekoizten dira. Zergatik ez erabili horiek tramankulu berriak asmatu eta guri eta gure inguruko munduari buruz zertxobait gehiago ikasteko? Benetan tresneria oso sofistikatua behar dugu zientziaren gozamena sentitzeko? Fisikako ikasle gaztea nintzela, Richard Feynman-en Fisikari buruzko hitzaldiak (Lectures on Physics) liburua irakurri nuen. Feynmanek desafio handi baten aurrean 20

21 jarri ninduen: nola partekatu besteokin zientzia eta teknologia aurrera bultzatzen duen abentura-espiritu hori. Goi-mailako ikertzaileen eta kaleko jendearen arteko jauzia edo, hobeto esanda, jauziak, gainditzeko zubilana egiteko barru-barruan dudan beharrizanari emandako erantzuna duzu liburu hau. Proposatutako hainbat esperimentu eta prototipo, era batean edo bestean, lotuta daude gaur eguneko punta-puntako teknologia eta ezagutzarekin. 21. mendeko joera fisika, kimika eta biologia elkarri gero eta gehiago lotzea da. Fisika jostagarri liburuak joera hori nabarmentzen du, esperimentu eta ereduetan hurbilketa osagarriak erabiliz. Dena den, liburu honetan zientzia eta teknologia baino gehiago aurkituko duzu. Liburuaren mezu nagusia hau da: nabarmentzea zientzia eta teknologia jendea goragotzeko tresnak direla, hots, zuk, nik eta beste pertsona batzuk ditugun gaitasunak aurkitu eta gure gizarteetako bizi-maila oro har hobetzeko bidea direla. Talde-lana, berrikuntza eta erronka dira liburu hau sortzea posible egin duten oinarrizko osagaiak. Hainbat lagun eta gertaerak lagundu didate ideia lausoak modelo eta prototipoetan garatzen, edo ezinezkoak diren proiektuak alde batera uzten. Bidaia luzea izan da. Hasiera batean, nire fisikako ikasgaia erakargarriagoa bilakatu nahi nuen, ikasleei berek sortutako proiektuak garatzeko erronka botaz. Hots, aurrera jotzeko jarrera sustatu nahi nuen. Orduan, erakustaldi interaktiboak antolatu nituen merkataritzaguneetan, parkeetan, plazetan eta eskoletan, eta horrek era guztietako jendearen interesa erakarri zuen. Ondoren, sorkuntza- eta talde-lana azpimarratzeko ikastaroak egin genituen. Alfredo Luis Mateus kimikariarekin, artea maite duenarekin, lana uztartuz, Brasilgo Gazteen Zientzia Fundazioa sortzeko pauso nabarmen bat eman genuen. Pozten nau ikusteak ideia sinpleak eta helburu irisgarriak oso eraginkorrak izan daitezkeela edozein adinetako pertsonak zientziaren edertasunaz jabe daitezen eta sorkuntza paregabeak egiteko kemena eta ilusioa izan dezaten. Hori da, oraindik ere, nire eguneroko inspirazio-iturria. Pertsona askorekin nago zorretan, eta ezin ditut hemen eman guztien izenak. Arazoak eta oztopoak aukera bilakatzen eta nire helburuei eusten irakatsi 21

22 didate pertsona horiek. Dena den, horietako esanguratsuenetako batzuk, behintzat, aipatu nahiko nituzke: Alfredo Luis Mateus, Esdras Garcia Alves, Andreza Fortini da Silva, Marcus Vinicius de Oliveira Saraiva, Alexsandro Jesus Ferreira de Oliveira, Lister Fleury de Oliveira Laranjo, Sílvio Fernando Vargas Bento, Tiago Novais Faria, Alisson Duarte da Silva, Frederico do Carmo de Moro, Pedro Santiago Carneiro Quadros, Bruna Aparecida de Oliveira, Devair Vieira de Oliveira, Mats Selen, Carlinho, Christian Lanyi eta Klaus Weltner. Minas Gerais-eko Unibertsitate Federaleko Fisika saileko nire lankideei ere nire esker ona adierazi nahiko nieke, batez ere, Maurílio Nunes Vieira, Pedro Licinio de Miranda Barbosa, Luiz Orlando Ladeira, Wagner Nunes Rodrigues, Ado Jório, Alaor Chaves, Marcos Pimenta, Oscar Nassif, Luiz Alberto Cury, Ricardo Schwartz Schor, eta Beatriz Alvarenga-ri. Bestalde, Clóvis de Oliveira Mello Júnior-ek, João Batista Reis Silva-k, eta Gilberto dos Santos-ek emandako aholku tekniko eta etengabeko laguntza eskertu nahiko nuke. Erresuma Batuko Nottinghameko Unibertsitateko Laurence Eaves eta Fred Sheard ere ezinbestekoak izan ditut zientzia beste ikuspegi batetik ulertzeko orduan. Liburu hau ezinezkoa litzateke Cláudio Roberto-ren engaiamendu sakonik gabe. Hura da proposatutako esperimentu guztien atzeko ideiak ulertarazteko ezinbestekoak diren irudi zoragarrien arduraduna. Michael Hugh Knowles-en etengabeko ideia- eta iradokizun-isuriari esker, liburu hau irakurlego zabalagoarentzat ulergarriagoa bilakatu da. Azkenik, baina ez garrantzi gutxiagorekin, eskerrak eman nahi dizkiet nire emazte Friederike-ri eta gure umeei. Haien ulertzeko borondaterik, etengabeko babesik eta maitasunik gabe, ezin izango nukeen inoiz bete nire aspaldiko amets hau. 22

23 NOLA HASI LANEAN Fisika jostagarri liburuko saiakuntzak garatzean, beti hartu da kontuan segurtasunaren gaia, beste edozeren gainetik. Ezer egiten hasi aurretik, gogoan izan material eta erremintarik arrunt eta sinpleenak ere istripu-iturri izan daitezkeela, ez baditugu behar bezala erabiltzen. Kontuz ibili, eta ideia berriak asmatu eta lantzean sen ona erabili. Esperimenturik gehienek etxean aurki daitezkeen erreminta eta osagaiak baino ez dituzte behar. Dena den, komeni da beste zenbait tresna osagarri eskuratzea, egitura konplexuagoak eraiki ahal izateko. Beharrezkoak izango ditugun tresnen deskripzio labur bat dator jarraian. Mesedez, irakurri tresneriak dakartzan eskuliburu eta segurtasun-oharrak. Aipatutako erreminta guztiak burdindegietan edo erremintak saltzen dituzten denda gehienetan aurkituko dituzu. ESKULARRUAK ETA BABES BETAURREKOAK Beirarekin lan egitean, ezinbestekoa da eskularruak eta babes-betaurrekoak erabiltzea. Babesbetaurrekoak oso garrantzitsuak dira hautsa edo partikula txikiak harrotzen dituen edozein lanetan erabiltzeko, hala nola zerraz mozteko edo zura zein metala zulatzeko. 23

24 KALIBREA Kalibrea zehaztasun handiko neurgailua da. Plastikozko kalibreak metalezkoak baino merkeagoak dira, eta guk landutako esperimentuak egiteko nahikoa zehatzak. Irudian ikus dezakezunez, oso erraza da kalibrea erabiltzea. SARJENTA Sarjentak piezei eusteko erabiliko ditugu, esaterako, piezak elkarri itsastean edo lanmahaira lotzen ditugun bitartean. Neurri ertainekoak, 10 eta 15 cm bitartekoak, egokiak dira guk egingo ditugun lanetarako. TORNUZILA Tornuzilak lan-mahaira ondo lotuta egon behar du. Lantzen ari zaren piezei eutsi behar die. Oso erabilgarria da PVCzko hodiak edo zurezko piezak zerraz mozteko. Tornuzil txiki eta merke bat nahikoa izango da liburuko proiektuak gauzatzeko. 24

25 KARRAKA BIRIBIL ETA ZAPALA Hainbat materialetako pieza txikiak lixatzeko, berdintzeko edo leuntzeko erabiltzen dira karraka edo lima biribil eta zapalak. Karraka biribila bereziki egokia da zurezko, plastikozko edo metalezko zuloak zabaltzeko. ARKUZKO ZERRA Arkuzko zerra zura, metalezko edo PVCzko hodia eta horien antzeko beste hainbat gauza mozteko esku-zerra bat da. Kontu izan zein motatako zerra-orria erabiltzen duzun. Izan ere, zerra-orri bakoitza material mota batekin erabiltzeko eginda dago. ZERRA ELEKTRIKOA Atzera-aurrerako zerra elektrikoak hainbat erabilera ditu, hala nola zurezko piezak, PVCzko hodiak, eta abar moztea. Zenbait zerra-orri, berariaz, zura edo metala mozteko eginda daude. Zerra hau erabilera askokoa da, eta oso baliagarria kurbak dituzten mozketak egiteko (esaterako, zurezko puzzleak). Angelu desberdinetara mozteko ere doitu daiteke. 25

26 MUXARRATZEKO ZERRA Muxarratzeko zerra zura mozteko esku-zerra bat da. Ez da egokia metalezko hodiak eta PVCzko hodi lodi gehienak mozteko. Duen zerra-orria hain fina izanik (erraz eteten dena zabarkeriaz erabiliz gero), eta arkua oso zabala (arkuzko zerrarena baino sakonagoa), kurba zorrotzeko ebakidurak errazago egin daitezke muxarratzeko zerrarekin beste edozein zerrarekin baino. ZULAGAILU ELEKTRIKOA Komeni da euskarri batean dagoela erabiltzea. Horrela, askoz errazagoa eta kontrolagarriagoa izango da zulagailua erabiltzea. Lan-mahaiari kalterik ez egiteko, komeni da zulatu nahi dugun pieza egurrezko takotxo baten gainean jartzea. Erabiliko dugun barautsa ondo aukeratzea ere oso garrantzitsua da. Barauts batzuk zura lantzekoak dira eta beste batzuk metala zulatzekoak. Zulagailuarekin erabil ditzakegun zenbait osagarri oso interesgarriak dira. Lixatzeko diskoak, esaterako, oso erabilgarriak dira gainazalak erraz eta bizkor leuntzeko, eta zuloak egiteko zerra-barautsak edo zulo-zerrak oso egokiak dira zuloak egin eta zabaltzeko. Zulo-zerra erabiltzeko, barautsa ondo lotu behar zaio zulagailuari. Ondoren, erdiko barauts gidariak zerra zurean bideratuko du, eta mozte-prozesuari lagunduko dio. Zulo bat zabaldu nahi dugunean, aldiz, zulo-zerraren erdiko barauts gidariak ez du non zulatu, eta zulo-zerra dardaraka hasiko da etengabean. Arazo horri aurre egiteko, zuloa duen piezaren gainean zentimetro bat inguruko ohol kontratxapatu bat itsatsi. Jarraian, kontratxapatua zulatzen hasi. Kontratxapatuak barautsari eutsiko dio zerra zuloa zabaltzen hasi arte. 26