Programa de Pós Graduação Área Filosofia FLF5121 História da Filosofia Medieval (Percursos da Vontade: Ética e Política na Idade Média) Prof. Dr. José Carlos Estevão Duração: 12 semanas Nº de créditos: 08 PROGRAMA OBJETIVOS: Apresentação de alguns temas fundamentais da tradição ética e política, especialmente segundo a ótica nominalista. CONTEÚDO (EMENTA): Percursos da vontade: ética e política na Idade Média. 1. A herança da Antiguidade. 1.1. Aristóteles e Cícero: a educação do desejo. 1.2. O De civitate Dei de Agostinho de Hipona: vontade e contravontade. 2. Pedro Abelardo: consciência versus interioridade, intenção versus vontade. 2.1. Ethica seu Scito te ipsum. 2.2. Collationes ou Dialogus inter Philosophum, Judæum et Christianum. 2.3. O Policraticus de João de Salisbury. 2.4. A tentativa republicana de Arnaldo de Bréscia. 3. Tomás de Aquino, leitor de Aristóteles. 3.1. O retabelecimento da lei natural. 3.2. Sobre os conceitos de sineidesis e de sindérese.
4. Duns Escoto e Guilherme de Ockham: o primado da vontade. 4.1. A desnaturalização da política. 4.2. Uma ética casuísta? 5. Um programa para a Modernidade. BIBLIOGRAFIA: Alguns autores ARISTOTELES, Ethica Nicomachea. Ed. R. A. Gauthier. Aristoteles latinus, XXVI, 1 5. Leiden, Brill, 1972 1973. Politica (libri I II.11). Translatio prior imperfecta Guillelmo de Moerbeka (?). Ed. P. Michaud Quantin. Aristoteles latinus, XXIX, 1. Leiden, Brill, 1961. The Politics of Aristotle. Ed. W. L. Newman. Oxford, UP, [1887 1902] 2000. 4 vols. AUGUSTINUS, De civitate Dei. Ad fidem quartae editionis teubnerianae quam a 1928 1929 curaverunt B. Dombart et A. Kalb paucis emendatis mutatis additis. CCSL, 47 48. Turnholt, Brepols, 1955. 2 vols. GUILLELMUS DE OCKHAM, Breviloquium de principatu tyrannico in SCHOLZ, R., Wilhelm von Ockham als politischer Denker und sein Breviloquium de principatu tyrannico. Monumenta Germaniæ historica. Stuttgart, Hiersemann, [1944] 1952 2. Dialogus. Ed. J. Kilcullem and J. Scott. For Auctores Britannici Medii Ævi. www.britac.ac.uk/pubs/dialogus/ockdial.html IOANNES SARESBERIENSIS, Policraticus I IV. CCCM, 118. Ed. K. S. B. Keats Rohan. CCCM, 118. Turnholt, Brepols, 1993.
JOHN DUNS SCOTUS, Political and economic philosophy. Ed. A. B. Wolter. New York, The Franciscan Institute, 2001. JEAN DUNS SCOT, La cause du vouloir suivi de l objet de la jouissance. Trad. par F. Loiret. Paris, Les Belles Lettres, 2009. NEDERMAN, C. J., Political Thought in Early Fourteenth Century England: Treatises by Walter of Milemete, William of Pagula, and William of Ockham. Turnholt, Brepols, 2003. Alguns comentários BACIGALUPO, L. E., Intención y conciencia en la Ética de Abelardo. Lima, PUC Peru, 1992. BAUDRY, L., Guillaume d Occam. Sa vie, ses œuvres, ses idées sociales et politiques. T. I. L homme et les œuvres. Paris, Vrin, 1948. BEJCZY, I. P., ed., Virtue ethics in the Middle Ages. Commentaries on Aristotle s Nicomachean Ethics, 1200 1500. Leiden, Brill, 2007. BÜCHNER, K., M. Tullius Cicero: De re publica. Kommentar. Heidelberg, Universitätsverlag, 1984. CANCRINI, A., Syneidesis: il tema semantico della con scientia nella Grecia Antica. Roma, Ateneo, 1970. CHAPPELL, T. D. J., Aristotle and Augustine on freedom: Two theories of freedom, voluntary action, and akrasia. London, MacMillan, 1995. FIDORA, A., Hrsg., Politischer aristotelismus und Religion in Mittelalter und Früher Neuzeit. Berlin, Akademie, 2007. FIOCCHI, C., Dispotismo e libertà nel pensiero politico medievale: riflessioni all ombra di Aristotele (sec. XIII XIV). Bergamo, Lubrina, 2007.
Mala potestas. La tirannia nel pensiero politico medioevale. Bergamo, LUBRINA, 2004. FLÜELER, C., Rezeption und Interpretation der aristotelischen Politica im späten Mittelalter. Amsterdam, Grüner, 1993. INGHAM, M. B., The harmony of goodness: Mutuality and moral living according to John Duns Scotus. Quincy, The Franciscan Institute, 1996. KEMPSHALL, M. S., The common good in Late Medieval political thought. Oxford University Press, 1999. KRANICH STRÖTZ, C., Selbstbewusstsein und Gewissen. Zur Rekonstruktion der Individualitätskonzeption bei Peter Abaelard. Berlin, LIT, 2008. DE LAGARDE, G., La naissance de l esprit laïque au déclin du Moyen Âge. Paris, PUF / Louvain, Nauwelaerts, 1962 2. 5 vols. LAURIOLA, G., a cura di, Diritti umani e libertà in Duns Scoto. Alberobello, AGA, 1999. LOIRET, F., Volonté et infini chez Duns Scot. Paris, Kimé, 2003. MIETHKE, J., De potestate papæ: die päpstliche Amtskompetenz im Widerstreit der politischen Theorie von Thomas von Aquin bis Wilhelm von Ockham. Tübingen, Mohr Siebeck, 2000. MOOS, P. von, Geschichte als Topik: Das rhetorische Exemplum von der Antike zur Neuzeit und die historiae im Policraticus Johanns von Salisbury. Hildesheim, Olms, 1996. NEDERMAN, C. J., Explorations along the Medieval/Moderne divide from John of Salisbury to Hegel. Washington, Catholic University of America, 2009. Medieval aristotelianism and its limits. Classical traditions in moral and political philosophy, 12 th 15 th Centuries. Aldershot, Ashgate, 1997.
PERKAMS, M., Liebe als Zentralbegriff der Ethik nach Peter Abaelard. Münster, Aschendorff, 2001. REVELLI, M., Cicerone, sant Agostino, san Tommaso. Torino, Giappichelli, 1989. THOMPSON, R. J., The ethics of Abelard. Doctoral Thesis in Philosophy. University of Toronto, 1940. VOS, A., ed., Duns Scotus on divine love: Texts and commentary on goodness and freedom, God and humans. Aldershot, Ashgate, 2003. WEINBERG, J. R., Ockham, Descartes, and Hume: self knowledge, substance, and causality. Wisconsin, UP, 1978. WESTERMAN, P. C., The Disintegration of natural law theory: Aquinas to Finnis. Leiden, Brill, 1997. WILKS, M., The world of John of Salisbury. Oxford, Blackwell, 1997. CRITÉRIOS DE AVALIAÇÃO: Rigor de análise dos textos trabalhados, tanto no seminário quanto na dissertação. Tema de dissertação: a ser apresentado oportunamente.