vacaloura como unha piña SETEMBRO 2005 BOLETÍN DO PROXECTO NATUREZA VIVA

Transcrição

1 SETEMBRO 2005 vacaloura BOLETÍN DO PROXECTO NATUREZA VIVA como unha piña 6 FEDER INTERREG III-A PROXECTO COFINANCIADO POLA UNIÓN EUROPEA CONSELLERÍA DO MEDIO RURAL VILA NOVA DE CERVEIRA CONCELLO DE VIGO DEPUTACIÓN DE PONTEVEDRA Estudo sociolóxico: conclusións e recomendacións Diagnóstico e obxectivos Estratexia e programación operativa Modelo de xestión e a súa tradución en proxectos Usos de lacer, desportivos e turísticos Parque Ribeirinho da Lenta Parques e miradouros MANCOMUNIDADE DE MONTES DE VIGO

2 EDITORIAL como unha piña Como proxecto transfronteirizo, os traballos en Vigo e Vila Nova de Cerveira se levaron a cabo de forma parella, con metodoloxías semellantes para a realización do inventario e a planificación do espazo forestal. Pero á hora de xestionar estes dous espazos de monte as súas diferenzas traduciranse necesariamente en distintas aproximacións ao modelo de xestión. Un só dato é elocuente: coa mesma superficie, Vila Nova de Cerveira non chega aos habitantes e Vigo posúe O obxectivo era común, avanzar cara a un modelo de desenvolvemento sustentable. E este obxectivo esixe mirar aos montes máis aló do seu carácter de espazo físico e natural, entendendo como partes esenciais o tipo de aproveitamento económico, a estrutura social e política de toma de decisións, os procesos de desenvolvemento do seu contorno, a súa relevancia territorial, a dinámica e evolución dos usos e as diferentes expectativas de propietarios, usuarios, institucións e axentes sociais. E desde esta perspectiva os montes de Vigo posúen unha moito maior complexidade. Esta necesidade de contemplar o contorno social como parte fundamental dos nosos montes aconsellou que na iniciativa «Natureza viva» a análise sociolóxica ocupase un lugar principal no achegamento aos montes de Vigo. Neste número se recollen as conclusión e recomendacións desta análise. Tamén se aborda o diagnóstico, a identificación de obxectivos e o marco estratéxico sobre o que se desenvolven as liñas de actuación e programas operativos encamiñados a avanzar cara a uns montes máis sustentables. En relacción a estes programas se ordenan os estudos, plans e proxectos elaborados, que xa non se poderán recoller neste boletín a non ser que «Vacaloura» teña continuidade como boletín da Mancomunidade de Montes de Vigo. Agora cómpre pasar á acción. Para que este sistema socioecolóxico sexa sustentable deberá dispor de recursos, ter capacidade de adaptación e flexibilidade para interpretar os cambios do contorno, ter estabilidade, autonomía para responder ás demandas e capacidade para innovar. E para cumprir eses requisitos non chega cun plan de ordenación; é necesario un modelo de xestión. O modelo proposto esixe un esforzo continuo de seguimento das iniciativas e proxectos a desenvolver no monte, polo que require unha estrutura mancomunada con capacidade organizativa e técnica. Só así a Mancomunidade poderá desenvolver axeitadamente o seu cometido estatutario de asesoramento técnico ás comunidades. Tamén cómpre reforzar a súa representatividade a través dun novo papel como xestor, de xeito que poida constituírse en interlocutor fronte ás administracións e aos axentes económicos e sociais para conseguir os recursos que necesita a xestión sustentable do monte. Uns recursos que, ademais de desenvolver o significado do monte como espazo de servizos á cidadanía, deben promover a autonomía das comunidades de montes, onde radican uns dos valores básicos da sustentabilidade: a participación social na toma de decisións e o seu coñecemento e relación estreita co monte. Para desenvolver este papel clave, a Mancomunidade ten que ser unha organización sólida e lexitimada pola implicación e participación dunhas comunidades de montes comprometidas e unidas, como unha piña, nun proxecto común. ALBRECHT DÜRER número 6 novembro 2006 CONTIDO 3 Estudo sociolóxico: conclusións e recomendacións SEMINARIO CARLOS VELASCO 9 Diagnóstico e obxectivos G.L. MÁRQUEZ 17 Estratexia e programación operativa G.L. MÁRQUEZ 21 Modelo de xestión e a súa tradución en proxectos G.L. MÁRQUEZ 17 Usos de lazer, desportivos e turísticos LANDPROJECT 29 Parque Ribeirinho da Lenta PORMIN 17 Parques e miradouros PORMIN vacaloura BOLETÍN DO PROXECTO NATUREZA VIVA UNIÓN EUROPEA FONDO EUROPEO DE DESENVOLVEMENTO REXIONAL INTERREG III-A Natureza Viva, proxecto cofinanciado pola Unión Europea info@naturezaviva.org Boletín cofinaciado pola Deputación de Pontevedra 2

3 ESTUDO SOCIOLÓXICO DOS MONTES DA MANCOMUNIDADE DE VIGO estudo sociolóxico: conclusións e recomendacións SEMINARIO DE ESTUDIOS SOCIOECONÓMICOS DE PONTEVEDRA CARLOS VELASCO Oobxectivo do estudo dos montes da Mancomunidade de Vigo é identificar e valorar as representacións colectivas e as demandas que teñen sobre os montes periurbanos de Vigo as persoas residentes na cidade, as entidades e os grupos corporativos (empresas e asociacións) e, por último, os seus titulares (comuneiros das comunidades de montes veciñais en man común pertencentes ás parroquias do Concello). Trátase, en definitiva, de analizar os novos usos e potenciais demandas, comparando as distintas opinións e buscando puntos de acordo e de desacordo. O obxectivo é establecer posibles vías de intervención nuns montes que, como xa se apuntou na introdución, están chamados a desempeñar un activo papel nos ámbitos medioambiental e social da cidade. Co propósito de comprender o alcance das diferentes imaxes sobre o monte e o sentido que lles asignan os diferentes actores e grupos sociais, optouse por unha metodoloxía triangular, que combina os protocolos das técnicas cualitativas e cuantitativas. Metodoloxía De acordo cos obxectivos establecidos e en función do universo obxecto de estudo, distinguíronse tres grupos de poboación: Actores sociais corporativos. As entidades e institucións da cidade ocupan unha posición destacada por canto representan grupos cunha especial capacidade de intervención e financiamento, ao tempo que propón demandas cun forte peso social. Neste grupo inclúense institucións públicas, asociacións de usuarios, deportivas e ecoloxistas e organizacións empresariais con relevancia na cidade. Cidadáns residentes en Vigo. Tanto os habitantes do centro urbano como os que viven nas parroquias da periferia son os principais beneficiarios e usuarios dos montes periurbanos. Comuneiros. Os membros das comunidades de montes, na súa calidade de titulares directamente implicados no coidado, mantemento e futuro destes montes, teñen que constituír os primeiros axentes de cambio e ser tamén os primeiros beneficiarios. Para cada unha destas poboacións utilizouse unha ferramenta metodolóxica diferente e unha estratexia muestral apropiada. Na fase cualitativa, aplicada a representantes dos axentes corporativos, buscouse descubrir os principais discursos vixentes sobre os montes de Vigo. Para elo, analizáronse as respostas razoadas e as formas en que estas interactúan entre si. Pola súa parte, a fase cuantitativa permitiu cuantificar, a través de dúas sondaxes -á poboación xeral e ós comuneiros titulares dos montes-, o alcance de tales discursos, así como o seu nivel de coherencia e o grao de solvencia relativa das novas demandas urbanas. O informe que se presenta a continuación segue esta dobre metodoloxía e a orde de recollida de PERFIL DEMOGRÁFICO DOS ENTREVISTADOS (n=829) Perfil segundo as idades máis de 66 de 56 a 65 de 46 a 55 de 36 a 45 de 26 a 35 menos de 25 12,3% 15,8% 15,7% 17,7% 18,0% 20,4% Perfil segundo o sexo mulleres 53% Perfil segundo o hábitat rural ou urbano rural 25,8% homes 47% urbano 74,2% FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco

4 ENQUISA A CIDADÁNS: COÑECEMENTO DOS MONTES datos: Entrevistas en profundidade e grupo de discusión. Tal como queda sinalado, estas técnicas cualitativas perseguen coñecer os discursos dos principais actores corporativos da cidade sobre os montes periurbanos de Vigo, así como as demandas que propoñen os diferentes grupos e o grao de solvencia de ditas demandas, estimado polo seu nivel de realismo e disposición a asumir ou contribuír ao seu financiamento. Sondaxe telefónica ós residentes no Concello de Vigo maiores de 16 anos. O obxectivo é estimar o peso social das diferentes imaxes que os residentes en Vigo maiores de 16 anos teñen dos espazos forestais e cuantificar as súas principais demandas de uso dos montes periurbanos. Cómpre ter presente que os equipamentos terciarios dos montes periurbanos deben responder - dados os longos prazos que esixe a lóxica forestal-, e nalgunha medida, anticipar as novas demandas dos cidadáns. Sondaxe mediante entrevista persoal aos comuneiros dos montes periurbanos de Vigo. Busca coñecer a valoración que os titulares e principais actores fan dos seus montes e, de modo especial, as súas opinións sobre a substitución progresiva dos usos tradicionais por usos terciarios, de acordo coas novas demandas urbanas. Para a transformación duns montes de estrutura primaria en montes periurbanos de clara vocación terciaria, resulta crucial preparar un marco áxil e amigable de negociación entre titulares e usuarios. Para achegar as posicións e emprender un diálogo capaz de progresar sen grandes tensións, é imprescindible partir dos marcos de referencia destes dous interlocutores principais. Só dende esta perspectiva é posible comprender o sentido ou o alcance das diferentes posicións e demandas. Conclusións 1. Todas as persoas entrevistadas afirman de forma unánime que os montes perirurbanos de Vigo constitúen un valioso patrimonio para a cidade, aínda que na actualidade está desaproveitado. Esta afirmación cobra máis valor Visitou algunha vez os montes que rodean a cidade de Vigo? Non 6% Si 94% Sabe quen é o titular ou propietario dos montes de Vigo? Non sabe 51,8 Outros 0,5% Propietarios particulares e privados 0,7% Organismos públicos (Concello, Xunta,...) 17,2% Comunidades de Montes 26,5% FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco aínda por corresponder a persoas que visitan con algunha frecuencia o monte, e porque unha de cada tres pertence a unha familia que é propietaria dalgunha parcela forestal. Chama a atención, con todo, o amplo descoñecemento das características institucionais dos montes do municipio no que residen e máis aínda a imaxe negativa das comunidades titulares que os coidan. Este feito está, sen dúbida, relacionado co recente asentamento en Vigo de gran parte da súa poboación. 2. A inmensa maioría dos cidadáns e entidades corporativas, así como a práctica totalidade dos comuneiros, coinciden en considerar que os montes de Vigo teñen que ofrecer á cidade unha crecente variedade de usos en consonancia coas novas demandas; pero os diversos usos han de resultar sempre harmonizables coa primacía da función ambiental e a oferta de espazos de lecer de calidade. Esta concepción do monte considérase compatible co desenvolvemento de iniciativas empresariais relacionadas co medio ambiente, o lecer e o turismo, en cuxo aproveitamento os axentes corporativos mostran a súa disposición e interese por participar. O feito de que todos os habitantes do municipio, sexan simples cidadáns ou comuneiros, compartan os novos valores ambientais e o carácter urbano dos montes de Vigo, desvela un punto de partida sólido para afrontar con éxito accións encamiñadas a integrar os bosques na trama urbana. Non contesta 3,3% 4

5 ENQUISA A CIDADÁNS: IMPORTANCIA DAS ACTUACIÓNS ENQUISA A CIDADÁNS: MOTIVOS PARA VISITAR O MONTE Dos seguintes motivos para visitar o monte, cales son os que motivaron algunha das súas visitas no último ano? 90,2% Paseo 9,7% 23,7% 22,9% Actividade deportiva 75,9% 76,9% 3. A primeira dificultade que hai que superar é o profundo descoñecemento que gran parte da poboación e algunhas corporacións teñen sobre as CMVMC, así como unha aínda relativamente débil sensibilidade á necesidade ineludible de contribuír a facer solventes as súas demandas, única forma de garantir unha xestión sostible dos montes. Estes feitos descobren unha forte distancia social tanto da poboación como das instancias corporativas asentadas no centro urbano que se rexen cada vez máis pola lóxica de acción propia dunha sociedade terciaria- respecto dos titulares dos montes que, en gran medida por inercia pero tamén como consecuencia dun esquecemento institucional, vense forzados a seguir pautas tradicionais. Dado que todos os actores implicados -poboación xeral, axentes corporativos e comuneiroscomparten a vontade de dar prioridade á función ambiental e recreativa dos montes de Vigo, esta distancia social e as restricións asociadas a ela parecen subsanables mediante accións ad hoc apropiadas. O deseño de programas específicos debe permitir -sen grandes conflitosintegrar os montes na trama urbana, o que implica adecuar as CMVMC a unha contorna máis complexa e a asunción por parte dos cidadáns dunha maior responsabilidade en consonancia cos servizos demandados aos montes. Un primeiro paso novidoso de achegamento entre o monte e a Asistencia a competicións deportivas 62,0% 37,7% Merenda ou comida familiar 32,5% 66,4% Festa parroquial Si 3,7% Outros Non 87,9% Das seguintes actuacións, cales considera importantes e cales non para os montes de Vigo? 96% 3% Rutas de senderismo 69% 27% Rutas a cabalo 97% 2% Recuperar enclaves de paisaxe singular 21% Construír un hotel con encanto 75% 73% 72% 24% 26% Campo de golf Circuítos para vehículos a motor 31% 65% 42% 52% Posta Creación en marcha de dun instalación restaurante hípica 72% 26% Crear un albergue ou camping 86% 12% Rutas para bicis Importante Non importante 90% 5% 96% 2% Centros Recuperar de elementos interpretación del patrimonio cultural FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco cidade, que debe dar orixe axiña a proxectos innovadores, constitúeo o que a Confederación de Empresarios de Pontevedra, a Cámara de Comercio de Vigo, Caixanova e a Zona Franca acepten a invitación da Mancomunidade de Montes de Vigo a participar como asociados no Proxecto NAVI. Este amplo aval corporativo conta ademais cun apoio directo da Consellería de Medio Rural, o Concello de Vigo e a Deputación de Pontevedra, máximos representantes institucionais nos ámbitos autonómico, municipal e provincial. Unha vez posto en marcha o proxecto, outras institucións e asociacións mostraron tamén a súa disposición a participar en intervencións concretas. 4. Para poder afrontar os custos da implantación dun modelo sostible de xestión, o problema máis acuciante é a falta de incentivos públicos apropiados e de corresponsabilidade cidadá. Os efectos negativos desta dobre desatención -pública e cidadá- á reconstrución do monte agrávanse pola presión crecente das novas demandas urbanas pouco solventes. Esta tensión aparece como a principal fonte estrutural de conflitos, que dificultan a xestión e conseguintemente incrementan os niveis de risco. A este desencontro contribúe o feito de que, nas condicións actuais nas que a principal fonte de ingresos é a corta de madeira, a xestión ten que ser acometida, en gran medida, con máis xenerosidade e voluntarismo que profesionalidade, o que dificulta a adaptación a unha contorna urbana FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco

6 ENQUISA A CIDADÁNS: FUNCIÓNS PRIORITARIAS E SECUNDARIAS DO MONTE Dos seguintes funcións que cumpre hoxe o monte, indique as que considera prioritarias ou secundarias no futuro? Prioritarias cambiante. Chegar a poñer en marcha un primeiro goberno mancomunado constitúe unha iniciativa relevante das comunidades, cuxo valor recoñecen tanto os presidentes destas entidades como os portavoces das corporacións entrevistadas. A inmensa maioría dos comuneiros consideran a Mancomunidade de Montes de Vigo un órgano excelente para a súa actuación corporativa. Para os membros das xuntas directivas e, en particular, para os seus presidentes, a Mancomunidade está chamada a poñer en marcha un equipo técnico estable, que faga posible unha planificación integrada de usos urbanos complementarios nos diversos montes e lles axude a desenvolver unha xestión profesionalizada, acorde co valor, a complexidade crecente e o carácter sensible dos recursos dos montes. 5. Unha clara maioría entende que é posible compatibilizar as accións encamiñadas á recuperación e posta en valor do patrimonio dos montes periurbanos de Vigo con iniciativas económicas que os fagan viables e permitan crear emprego. Son numerosos os campos nos que aparece un horizonte prometedor de colaboración para a posta en marcha de iniciativas atractivas e compatibles co carácter sensible destes espazos e a súa nova lóxica urbana. O requisito prioritario é que as intervencións sexan sempre amigables coa natureza ou brandas; ademais, han ser ao mesmo tempo economicamente viables e socialmente útiles. Destacan, en primeiro lugar, as oportunidades abertas no ámbito dos activos inmateriais do bosque, así como os usos recreativos e os equipamentos de lecer para a cidade. Ademais de mellorar a calidade de vida da cidade, as importantes sinerxias que se producen entre o mar e os bosques están chamadas a abrir espléndidas oportunidades, case non exploradas, ao sector turístico. Os datos mostran a necesidade de traballar no deseño de formas complexas de financiamento que 84,3% 14,0% Espazo de recreo para a cidade 20,6% 73,8% Produción de madeira 96,7% 1,9% Mellora da calidade ambiental 18,9% Secundarias Reserva de solo FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco consigan, mediante procesos transaccionais de negociación (onde todos gañan), abrir vías de participación aos diferentes grupos que poidan estar interesados. O papel primordial das administracións públicas deberá centrarse, sobre todo, nas tarefas iniciais de promoción. 6. Aínda que a maioría considera que as corporacións e entidades públicas e privadas son as que deben realizar as maiores achegas económicas, a metade da poboación residente en Vigo manifesta a súa vontade de contribuír economicamente e/ou con traballo voluntario a mellorar a xestión dos montes e a adecualos ás novas demandas urbanas. 7. En opinión dos entrevistados, a xestión sostible dos montes periurbanos de Vigo debe basearse en tres grandes vías de financiamento: a participación de entidades públicas e privadas, a posta en marcha de iniciativas económicas novidosas e, para rematar, as contribucións dos cidadáns-usuarios. A corresponsabilidade na xestión percíbese, a un tempo, como unha necesidade e como unha condición lóxica de quen contribúe ao mantemento dos recursos que encerran un crecente valor social. Este novo modelo de xestión, aberto á participación civil e incentivado polas institucións públicas, ofrece unha base sólida para o desenvolvemento e a difusión na cidade dunha nova cultura forestal cunha ampla base profesional, que facilite a comprensión das esixencias do monte e a adopción de comportamentos correctos. 74,7% 6

7 ENQUISA A COMUNEIROS: TRABALLOS NECESARIOS NOS MONTES DE VIGO ENQUISA A CIDADÁNS: DISPOSICIÓN Á COLABORACIÓN Non 44,5% Estaría disposto a participar como voluntario en actividades relacionadas co coidado do monte? máis de 16 25,7% NS/NC 6,3% Se estivese disposto a colaborar economicamente, con canto cree que podería contribuír á xestión do monte? Recomendacións ENQUISA A CIDADÁNS: CONTRIBUCIÓN ECONÓMICA E TAXA ECOLÓXICA 1. A unanimidade e coherencia con que os comuneiros definen un programa de intervención a longo prazo e os traballos concretos que é preciso acometer de inmediato nos montes veciñais dos que son titulares constitúen un activo de gran valor e unha sólida garantía de éxito que a Cidade de Vigo debe aproveitar de inmediato para abrir negociacións institucionais coa Mancomunidade de Montes de Vigo, en orde a unha plena transformación duns montes tradicionais en auténticos montes periurbanos de carácter terciario. Que unha inmensa maioría dos cidadáns compartan os mesmos obxectivos programáticos e que as principais corporacións da cidade se mostren dispostas a participar en tal proxecto recomendan, e ata parecen esixir, unha pronta implementación deste obxectivo. Si 49,2% menos de 5 25,3% Estaría disposto a a contribuír economicamente dalgunha forma para mellorar a calidade do monte? Non 51,6% Non 11,5% NS/NC 8,3% Algunhas infraestruturas como autovías, aeroporto, IFEVI, etc ocupan terreos de monte. Cree que deben pagar unha taxa ecolóxica? NS/NC 8,0% Si 40,1% FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco Qué traballos son necesarios nos seus montes? 86,6% 13,4% Incremento da superficie de frondosas 82,1% 80,4% Restauración e mellora de espazos fluviais 15,2% 16,1% Prevención de incendios 76,8% 18,8% Redución da superficie de acacias e eucaliptos FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco ,1% Mantemento de pistas forestais Unha ampla confluencia de vontades entre as comunidades de montes e a cidade de Vigo -e máis en particular as institucións públicas e as empresas que se mostran dispostas a colaborar e comprometerse en iniciativas concretas para o aproveitamento dos recursos que ofrecen as preto de dúas mil hectáreas dos montes periurbanos de Vigo- constitúen un sólido aval para abrir negociacións para a posta en marcha dos montes periurbanos de Vigo. Os datos recomendan a conveniencia e ata a necesidade de que as institucións e corporacións locais e autonómicas medien ante as estatais, que mostran unha maior distancia social con respecto aos representantes das CMVMC. Convén recordar, a este propósito, que a UE e as instancias estatais están dedicando cada vez máis fondos ás cuestións ambientais, polo que resulta crucial facerse presentes en ambos ámbitos. 2. Á hora de suscitar intervencións nos montes periurbanos, é preciso ter presente o obxectivo fundamental do Proxecto NAVI. O seu propósito é brindar á Mancomunidade de Montes de Vigo e aos diversos axentes interesados nunha xestión sostible destes montes, unha ferramenta que lles axude a establecer e implementar un plan coordinado para unha xestión máis profesionalizada dos seus recursos forestais e das novas demandas urbanas que recaen sobre eles. Pero o deseño deste plan ha de atender tamén os lexítimos intereses das comunidades titulares dos montes, en particular, a ordenación urbana dos núcleos de 72,3% 25,0% 26,8% Traballos de limpeza e roza 17,0% 80,4% Apertura de novas pistas Si Non 3,6% 1,8% Outros entre 11 e 15 16,8% entre 6 e 10 32,2% Si 80,5% FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco

8 ENQUISA A COMUNEIROS: A RESPONSABILIDADE DA XESTIÓN DO MONTE poboación situados no seu contorno e que, baixo o pretexto de seguir sendo considerados rurais, sofren un importante déficit de servizos urbanos básicos. 3. Calquera intervención para o logro deste obxectivo, que persegue melloras de ámbito local e municipal, ten que tomar como punto de partida obrigado a corrección do descoñecemento xeneralizado que existe na cidade sobre a situación dos montes e as características das comunidades titulares. Non é concebible o establecemento de alianzas estratéxicas a longo prazo baseadas no descoñecemento mutuo, e menos aínda no prexuízo. Unha primeira vía practicable para emendar a deficiente cultura forestal e reducir a actual distancia social entre as comunidades titulares dos montes e os seus usuarios individuais e corporativos, é o deseño e implementación dun programa de comunicación que sente as bases imprescindibles dunha cultura forestal compartida de base profesional. Este programa facilitará a converxencia, por unha banda, da cidade e as súas novas demandas coas esixencias reais dunha xestión sostible dos montes periurbanos e, por outro, entre os comuneiros e a Mancomunidade participada por todas as comunidades, de forma que poida chegar a actuar en representación de todas. O programa de comunicación interna tería como principal obxectivo estimular a participación dos comuneiros e abrir as CMVMC á cidade. Pola súa banda, un programa de comunicación externa trataría de dar a coñecer unha imaxe corporativa correcta do que son as comunidades de montes de Vigo e das accións que levan a cabo, así como contribuír á difusión dunha cultura forestal realista, capaz de contrapesar a visión mistificada dos montes, asociada á imaxinería dos parques temáticos. Na comunicación externa habería que prestar especial atención á elaboración de materiais educativos que teñan como destinatarios os sectores de poboación máis nova e, en Implicación doutras entidades 31,3% A xestión del monte debe ser unha competencia única das CMVMC ou deben participar otras entidades públicas e /ou privadas da cidade? 97% 94,6% 96,4% 86,6% Recuperación de enclaves paisaxísticos ou naturais NS/NC 6,2% Qué actuacións se deberían realizar nos montes de Vigo? Recuperación do patrimonio arqueolóxico e cultural 71,3% 59,8% Construción dun albergue ou camping só comunidades de montes 62,5% ACTUACIÓNS NECESARIAS OU CONVENIENTES NOS MONTES DE VIGO 41,7% 42,9% 29,5% 30,6% 26,1% Creación de instalacións hípicas A Mancomunidade de Montes de Vigo é un bo instrumento para coordinar as actividades entre todas as CMVMC? Non 5,4% Posta en marcha dun restaurante NS/NC 15,1% Circuitos para vehículos a motor Poboacion residente en Vigo Comuneiros/as 23,6% 12,5% 13,4% Campo de golf Si 79,5% FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco particular, os ámbitos escolar e de lecer. Dado o asentamento (non sempre amigable) nos montes periurbanos de institucións e corporacións de singular relevancia para a cidade, reviste especial importancia dar a coñecer este feito e vincular dalgún xeito a Mancomunidade de Montes de Vigo cos referentes urbanos que se atopan situados nos mesmos: Aeroporto de Peinador, Instituto Feiral de Vigo, Cidade Universitaria, Zoolóxico da Madroa. A inclusión destes enclaves dentro do programa de comunicación contribuiría de forma eficaz a poñer en valor o singular patrimonio forestal e a incrementar a atracción de visitantes á cidade. Esta plataforma de comunicación, ademais de permitir saldar unha certa débeda coas CMVMC, facilitaría a redución da distancia social que separa a imaxe tradicional das comunidades respecto das corporacións urbanas. 21,3% 43,7% Construción dun hotel con encanto FONTE: Estudo socioeconómico dos montes periurbanos de Vigo. Seminario de Estudios Socioeconómicos de Pontevedra Carlos Velasco

9 PLAN DE USO E XESTIÓN DOS MONTES DA MANCOMUNIDADE (I) diagnóstico e obxectivos G.L. MÁRQUEZ Aformulación das propostas do plan debe ter como marco de referencia a situación do monte desde as tres básicas perspectivas que conforman o horizonte da sustentabilidade. O diagnóstico destas tres dimensións -ambiental, económica e social- é o punto de partida sobre o que se asentan os obxectivos do Plan e as liñas estratéxicas para acadalos. Este diagnóstico debe posuír un claro carácter prospectivo, xa que a sostibilidade é un obxectivo móbil, que se constrúe en función das dinámicas sempre en evolución que afectan aos montes e ás súas necesidades de xestión. Polo tanto, á caracterización realizada é só unha foto fixa á que hai que engadirlle movemento en función dos escenarios previsibles. Para construír este diagnóstico dinámico emprégase a técnica DAFO, que permite sintetizar de forma sinxela a situación dos montes de Vigo nun horizonte de sostibilidade. Para facilitar a interpretación deste diagnóstico, faise un exercizo de síntese para cada unha das diferentes dimensión que conflúen no concepto de sostibilidade. Constrúense polo tanto tres DAFOS: ambiental económico e social. En cada unha destas dimensións distínguense aspectos internos ou intrínsecos daqueles outros marcados polos escenarios do contorno e que normalmente escapan ao control da propia xestión dos montes. Como establece esta técnica, dentro dos primeiros se identifican fortalezas e debilidades, e nos aspectos determinados polo contorno, oportunidades e ameazas. Estes diagnósticos de síntese teñen un carácter analítico. Pero formalmente, a transversalidade que esixe a xestión ambiental aconsella integralos nun só obxecto formal. Este obxecto de síntese que recolle a transversalidade do propósito xeral da sustentabilidade se elabora de forma xerárquica partindo dos dafos parciais co obxecto de manter a trazabilidade dos diferentes puntos do diagnóstico. A continuacion coméntanse os aspectos claves dos dafos ambiental, económico e social, que se sintetizan nos cadros 1, 2 e 3. Dimensión ambiental Dentro da análise interna, as fortalezas máis significativas dos montes de Vigo descansan na súa aínda ampla superficie e na clara relación desta variable coas funcións bioxeográficas e ecolóxicas do monte. As súas máis de ha converten aos montes nun espazo clave en materia de conservación do solo, regulación hidrolóxica, preservación de hábitats e regulación do clima. Cómpre salientar que estas fortalezas dos montes, aínda que aquí se contemplan no ámbito da dimensión ambiental, posúen unha clara dimensión social. En efecto, a conservación destes recursos naturais básicos xa se entende hoxe como un benficio para a sociedade en xeral, trascendendo dos aspectos especificamente ambientais. Neste sentido, a propia lexislación de montes contempla este papel das superficies forestais na conservación dos recursos naturais como un valor de carácter social. Outra fortaleza identificada nos montes e que nesta superficie está presente unha notable varidade de recursos ambientais que transcenden incluso dos aspectos puramente biolóxicos. Existe unha relación moi íntima entre o tapiz vexetal dos montes, o seu carácter xeográfico e valores ambientais de difícil caracterización como a paisaxe. Nestes valores paisaxísticos existe unha forte cohesión entre as características naturais e fisiográficas dos montes e a súa interpretación en claves sicolóxicas, a súa interpretación coma paisaxe. O relevo e a posición dos montes no contorno urbano constitúen un horizonte familiar á cidadanía que se traduce en valores identitarios e que contribúen ao sentido de pertenza a un territorio. E xa desde unha perspectiva 9

10 máis formal, a altitude e accesibilidade dos montes os converte nun espazo valioso pola amenidade das paisaxes que se poden dexergar, unhas paisaxes de gran singularidade como a ría ou os vales do Fragoso e o Miñor. É tamén dentro desta diversidade cómpre considerar ao patrimonio histórico que acollen os montes, que tamén participa dunha cohesión co territorio que esixe unha xestión conxunta. O patrimonio etnográfico ten unha alta integración na paisaxe natural e está representada fundamentalmente polos numerosos muíños que se esparexen polos espazos de ribeira e os camiños empedrados hoxe escasos e outrora elementos funcionais nun monte sometido a un aproveitamento integrado cos cultivos e o gando. Pero quizais a fortaleza ambiental máis xenuína dos montes en canto a patrimonio histórico sexa o seu importante valor arqueolóxico, con xacementos numerosos e representativos de diferentes culturas. Esta dimensión tamén está relacionada co contorno físico aínda que non existen iniciativas de valorización das paisaxes arqueolóxicas. Outra das fortalezas dos montes desde a perspectiva ambiental é a boa estrutura de camiños, que lle outorga unha gran accesibilidade e, en consecuencia facilita traballos de xestión ambiental e de achegamento da cidadanía á natureza. No tocante ás debilidades, cómpre salientar a presión urbana que soporta o monte pola súa situación en estreito contacto coa cidade. Os usos industriais, dotacionais ou de infraestruturas que xenera o desenvolvemento urbano sitúan ao monte nunha situación moi vulnerable. Outra debilidade do monte é a escaseza de enclaves naturais salientables pola súa diversidade. As poucas ribeiras ben conservadas, bosques naturais, matos singulares ou humidais nos chans do monte non contribúen á percepción do monte como un espazo natural con méritos para a conservación. Tamén unha debilidade relacionada co potencial natural, e en especial coa súa capacidade de rexeneración, é a alta fragmentación do monte, que reduce a súa capacidade como hábitat para determinadas especies forestais. Outra debilidade identificada no monte é a presenza de especies invasoras e o seu difícil control. A presenza de acacia é o exemplo máis característico, aínda que se poderían citar outros como a Tradeschantia nos espazos fluviais e que é consecuencia do aínda non erradicado uso do monte como espazo para depósito ilegal de residuos domésticos ou de construción. En canto ás oportunidades que ofrecen os montes desde a perspectiva ambiental, 1. DIAGNÓSTICO AMBIENTAL ANÁLISE INTERNA ANÁLISE EXTERNA fortalezas A ampla superficie dos montes comunais outórgalles un gran valor para a conservación do solo, a regulación hidrolóxica, a preservación de hábitats e a regulación do clima. Os montes posúen unha ampla variedade de recursos ambientais, desde a paisaxe a elementos do patrimonio cultural. Os montes posúen unha boa estructura de camiños que lle outorga accesibilidade para actividades de protección e de achegamento da cidadanía á natureza. O monte conta con infraestructuras básicas orientadas a loita contra o lume. oportunidades Os montes posúen un potencial aínda sen aproveitar como espazo para a realización de actividades de mellora ambiental, de investigación. As paisaxes naturais dos montes constitúen un espazo propicio para desenvolver accións de educación ambiental entendidas como instrumentos de xestión. Os montes constitúen unha oportunidade para que a cidade conte cun gran espazo aberto caracterizado pola calidade ambiental e o ordenado desenvolvemento de actividades de lecer A rexeneración espontánea da vexetación potencial facilita os traballos de mellora ambiental. debilidades O contorno urbano exerce unha forte presión sobre o monte polas necesidades de solo de usos industriais, dotacionais ou de infraestruturas. O histórico aproveitamento forestal dos montes traduciuse nunha gran escaseza de enclaves naturais ben conservados ou caracterizados pola súa biodiversidade. As necesidades de solo urbano foron fragmentando a superficie do monte, o que lle resta valor ambiental e posibilidades de rexeneración. A presenza de especies de forte carácter invasor dificultan tanto o aproveitamento forestal como a rexeneración de hábitats naturais. ameazas As necesidades de solo urbano constitúen unha ameaza para a integridade dos montes, xa afectados pola fragmentación. A falta de regulamentación sobre actividades recreativas favorece o desenvolvemento de actividades pouco compatibles coa conservación. O tipo de cuberta vexetal predominante dos montes e certas actividades recreativas son factores que incrementan o risco de lumes. O fráxil patrimonio cultural dos montes é vulnerable por certos usos recreativos ou forestais. A deficiente xestión dos enclavados constitúe un risco ambiental. AMEAZAS 10

11 cómpre salientar o seu gran potencial para a realización de actividades de conservación e mellora ambiental, nun contorno marcado polo interese social e institucional en acción de recuperación dos valores ambientais, especialmente nos contornos urbanos. Tamén a cercanía dos montes ao campus da Universidade constitúe unha oportunidade para desenvolver accións desta natureza. Este contorno institucional e social propicio, con perspectiva incluso de incremento, favorece as oportunidades de desenvolvemento de actividades de carácter educativo e divulgativo, especialmente aquelas que acompañan proxectos específicos de intervención no medio. Tamén constitúe unha oportunidade a presenza da cidade e o seu crecemento denso cara ao espazo caracterizado agora como de asentamento agrario de carácter difuso. Esta evolución pode converter ao monte nun espazo aberto ao servizo da cidadanía e no que a calidade ambiental das formacións naturais se compatibilice co aproveitamento social e recreativo. En canto ás ameazas, a situación dos montes respecto á cidade ten unha dobre dimensión. Como se dixo, por unha banda constitúe unha oportunidade, pero tamén é unha ameaza para a integridade física dos montes, para a súa fragmentación. Tamén as actividades recreativas, unha clara demanda do contorno urbano, poden afectar ao horizonte de construír uns montes de maior calidade natural e contribuír a incrementar o risco de incendios. Estas ameazas que afectan á calidade natural dos montes tamén poden ter a súa traducción no fráxil patrimonio cultural dos montes. Dimensión económica Unha clara fortaleza dos montes de Vigo en canto a dimensión económica é a calidade da estación. As boas condicións físicas e climatolóxicas permiten unha explotación dos recursos forestais desde diferentes orientacións productivas, algo especialmente significativo respecto á producción de madeira de calidade e producións secundarias. Un aspecto que reforza estas posibilidades de explotación é a existencia de proxectos de ordenación nos montes veciñais. Pero non son só os aproveitamentos forestais os que teñen boas condicións para a súa explotación, tamén os recursos paisaxísticos, naturais, culturais, educativos e recreativos presentan unha variedade que os fai susceptibles de rendibilización económica mediante a producción de servizos. E para desenvolver esta orientación cara aos servizos, o tipo comunal de propiedade pode favorecer esta orientación económica 2. DIAGNÓSTICO ECONÓMICO ANÁLISE INTERNA ANÁLISE EXTERNA fortalezas debilidades Boas condicións físicas e climatolóxicas para a explotación de segmentos rendibles do mercado como madeiras de alta calidade e producións secundarias. Gran variedade de recursos que permiten diversificar o tipo de aproveitamentos, e en especial en servizos. Existencia de proxectos de ordenación dos montes veciñais. A propiedade comunal favorece un modelo de xestión económica multiobxectivo compatible cun horizonte de desenvolvemento sustentable. Axentes institucionais e sociais formalmente comprometidos no apoio á conservación do monte. O aproveitamento forestal non permite obter recursos suficientes para levar a cabo unha xestión adecuada. Os cambios de usos provocados pola presión urbana xeran incertidume na xestión dos aproveitamentos. Escasa capacidade técnica, axilidade e recursos para introducir cambios na orientación das producións. Escasas iniciativas de cooperación para levar a cabo aspectos concretos da xestión do monte. Restricións do planeamento para actividades complementarias ás estritamente forestais. Descapitalización das organizacións xestoras do monte. Escaseza no contorno de industrias de transformación. oportunidades ameazas Gran riqueza en recursos ambientais que permite ofrecer servizos de ocio ou educativos fundamentais para a mellora da calidade de vida dos cidadáns. Progresiva consideración dos valores intanxibles que presta o monte, en especial neste contorno urbano. Emprego das actividades de conservación, mellora ambiental e educativas como instrumento de imaxe corporativa de empresas e entidades financeiras. Progresiva visión integrada na xestión dos montes a través da Mancomunidade. As dificultades da xestión tradicional do monte poden facilitar a transformación do modelo de xestión. O incremento do risco de incendios constitúe un factor de incertidume para as producións do monte. Malas previsións no sector madereiro, tendencia ao incremento da competencia e escasa produtividade. Incremento da presión urbana en relación coas necesidades de solo para equipamentos e corredores de comunicación. O voluntarismo e ausencia de programación técnica e económica das iniciativas de mellora ambiental, produción de calidade ou servizos á comunidade dificultan a súa futura viabilidade. AMEAZAS 11

12 cara a prestación de servizos. Neste marco de diversificación das produccións, e especialmente na orientación cara a prestación de servizos, identifícase como fortaleza o compromiso de institucións e axentes económicos e sociais coa conservación dos valores ambientais do monte e o seu desenvolvemento sustentable. As debilidades da dimensión económica veñen marcadas pola insuficiencia dos recursos forestais como soporte dun modelo de xestión orientada ao desenvolvemento sustentable, especialmente nun contorno urbano que demanda actividades de carácter social, de conservación, educativas e recreativas. E, por outra parte, a orientación cara á prestación de servizos sociais que contribúan a rendibilizar a xestión integral do monte encóntrase coas limitación das determinacións do planeamento do solo. Por outra parte, os cambios de usos provocados pola presión urbana, e especialmente en relación coa actual fase de elaboración do planeamento urbano, xeran cambios de uso que provocan incertidume nos aproveitamentos forestais. Así mesmo, os traballos de explotación encóntranse cunha baixa capitalización das comunidades e nun contorno escaso en industrias de transformación que xeren valor engadido. No que respecta á análise do contorno, as oportunidades están marcadas pola riqueza e diversidade de recursos ambientais do monte susceptibles de aproveitamento mediante prestación de servizos e nun escenario de progresiva consideración das actividades de conservación, lecer e educación ambiental. E este escenario non afecta só á administración senón tamén a entidades privadas, especialmente financeiras, que teñen nestas actividades ambientais un instrumento de mellora da imaxe corporativa. Tamén o incipiente estado da integración da xestión do monte presenta unha perspectiva de incremento dun modelo mancomunado de xestión. As propias dificultades de xestión veciñal poden supor unha oportunidade para abordar esta xestión máis integrada. E en canto ás ameazas, compre salientar en primeiro lugar o risco de incendios, e que afecta non so á dimensión ambiental senón tamén á económica. Tamén as previsións de desenvolvemento no sector madereiro, co incremento da competitividade e escasa productividade dos montes derivada das deficiencias de xestión, constitúen unha ameaza para un modelo de xestión baseado fundamentalmente na explotación tradicional do monte. E, por último, a presión urbana non é un proceso que se peche co establecemento do planeamento 3. DIAGNÓSTICO SOCIAL ANÁLISE INTERNA ANÁLISE EXTERNA fortalezas As comunidades de montes son conscientes dos valores ambientais e sociais dos montes. Institucións comprometidas co desenvolvemento sustentable do monte. Contorno social e institucional de notable dimensión e densidade e elevada poboación no contorno do monte. Os montes acollen un rico patrimonio cultural, en especial arqueolóxico, sometido a unha protección explícita. Os especiais valores sociais, recreativos e educativos dos montes son recoñecidos polas administracións, axentes sociais e cidadanía. oportunidades A Mancomunidade de Montes de Vigo pode ser un instrumento que catalice as necesidades de xestión dos montes no marco de sustentabilidade. O incremento da sensibilidade ambiental e a percepción estratéxica dos montes no urbanismo pode contribuír a valorar os servizos potenciais dos montes. A aprobación do PXOM pode abrir un periodo de estabilidade urbanística que permita organizar a xestión integral dos montes A Mancomunidade, pola dimensión do seu espazo forestal, pode asumir o papel de defensa dos montes vigueses en xeral. debilidades Escasa cooperación en iniciativas concretas das comunidades de montes. Valores sociais dos montes, como o seu papel na conservación de recursos, non son considerados. O carácter do monte como espazo sometido a aproveitamento económico dificulta a súa percepción como espazo a preservar. Ausencia de estrutura e recursos na Mancomunidade para desenvolver un labor de xestión integrada e adecuado asesoramento técnico e administrativo das comunidades. Escasa participación e representatividade das comunidades de montes. ameazas As diferentes dimensións, sensibilidades, tradicións e recursos das comunidades de montes poden dificultar os traballos de xestión integrada. As lexítimas diferentes visións dos montes das xuntas directivas poden restar continuidade ás iniciativas de xestión integrada. A perda de interese na xestión comunal dos montes pode cuestionar a lexitimidade do modelo de xestión dos montes veciñais e a Mancomunidade de Montes. AMEAZAS 12

13 municipal. O dinamismo da cidade, como quedou de manifesto no actual periodo de redacción do plan xeral, xenera constantemente demandas de solo que obrigan a unha continua avaliación do seu impacto na superficie de montes veciñais. Dimensión social Respecto á análise interna, unha clara fortaleza dos montes veciñais vigueses é a conciencia por parte dos propietarios dos valores ambientais e sociais que acollen. Tamén o contorno institucional dos montes é consciente duns valores que van máis aló dos seus aspectos forestais. Este contorno ademáis presenta unha singularidade que constitúe unha fortaleza para os montes, a súa dimensión e densidade de poboación, o que supón unha elevada demanda potencial de prestación de servizos. Estes servizos basearíanse tamén nun rico patrimonio natural e cultural que as administracións teñen o compromiso de conservar e dar a coñecer, e que posúe unha relevancia que se traduce formalmente en figuras de protección da lexislación sectorial en materia de solo e patrimonio. Este valor é ademáis recoñecido tamén explicitamente polas administracións, axentes sociais e cidadanía. Pero na dimensión social dos montes de Vigo teñen tamén un peso forte as debilidades, en especial pola escasa tradición de cooperación das comunidades en iniciativas concretas, o que fai das comunidades un interlocutor moi pouco operativo para unhas administracións que contemplan os valores do monte desde unha perspectiva global. Outro aspecto da debilidade social dos montes é súa percepción como espazo sometido a aproveitamento económico, lonxe logo das visións máis ambientalistas do monte como espazo que acolle valores ambientais e culturais de importancia xeral. Esta percepción fai difícil transmitir a idea do monte como prestador de servizos ambientais de calidade. Outra clara debilidade dos montes en relación co horizonte de desenvolvemento sustentable é a case nula capacidade actual de xestión derivada de ausencia dunha xerencia técnica, medios e persoal na estrutura da Mancomunidade. Un último aspecto significativo é a escasa participación dos veciños nas comunidades de montes, o que transmite unha imaxe de baixa lexitimidade ás accións desenvolvidads polas Comunidades de Montes. Respecto ás oportunidades, identifícase á Mancomunidade, malia a súa aínda incipiente actividade, como un futuro instrumento catalizador dunha xestión integral máis eficiente dos montes. Outro aspecto que se considera unha oportunidade é o papel dos montes no avance do Plan xeral, ao que se lle outorga un carácter estratéxico como peza para a conservación da calidade ambiental no concello. Tamén respecto ao planeamento, a próxima aprobación definitiva do Plan xeral podería abrir un periodo de estabilidade urbanística que se pode aproveitar para a avanzar nun modelo de xestión integral. Tamén se presenta como unha oportunidade que a gran maioría dos montes do concello sexan montes veciñais, o que pode converter á Mancomunidade de Montes na entidade que lidere a conservación e xestión sustentable de todos os montes do concello. Respecto ás ameazas que se identifican sobre a dimensión social dos montes veciñais destácase a súa heteroxeneidade, unhas diferentes dimensións, sensibilidades e tradicións que poden dificultar o avance cara a unha xestión máis integrada. Tamén os conflitos entre as diferentes opcións e visións das xuntas directivas poden restar continuidade ás iniciativas de xestión integrada. Por último, a escasa participación ou implicación da xuventude no labor de xestión pode levar a cuestionar a lexitimidade das actuacións nos montes ou na Mancomunidade, especialmente nun contorno urbano no que o monte se percibe como un recurso que debe estar ao servizo de toda a cidadanía Diagnóstico de balance O exercicio de elaborar un diagnóstico aínda que ten unha clara utilidade descritiva, enténdese basicamente como 13

14 4. SÍNTESE DO DIAGNÓSTICO DE BALANCE POTENCIALIDADES DESAFÍOS un instrumento operativo. Un instrumento orientado a facilitar a toma de decisións por parte da organización, neste caso a Mancomunidade. Estas decisións se avalían e xerarquizan en forma de obxectivos, liñas de traballo e programas no Plan. Para orientar o diagnóstico cara á toma de decisións se emprega o instrumento técnico dos DAFOs de balance. Neste instrumento de síntese, que se sintetiza no cadro 4, as fortalezas e debilidades da análise interna conxúganse coas oportunidades do contorno para identificar as «potencialidades» e «desafíos» que afectan aos montes e á súa xestión integrada. De igual xeito, os descritores da análise interna confróntanse coas ameazas do contorno para identificar os «riscos» e «limitacións». Potencialidades As características físicas dos montes de Vigo fan posible aproveitamentos de calidade e producións secundarias de alto valor engadido. Os montes de Vigo posúen unha elevada capacidade de rexeneración natural que facilita a creación de hábitats naturais, en especial bosques climácicos e edafófilos. Os montes de Vigo posúen unhas características físicas que lle outorgan unha gran produtividade que permite reorientar a explotación cara a produtos primarios e secundarios de calidade e maior rendibilidade. A elevada poboación e densidade institucional do contorno sitúa aos montes de Vigo en capacidade de ofrecer servizos orientados á mellora da calidade de vida da cidadanía. A situación dos montes nun contorno de elevada poboación e alta densidade institucional o convirte nun importante prestador de servizos á cidadanía. A Mancomunidade, a través dun papel representativo e de xestión, é unha peza fundamental para a interlocución e negociación social e pode contribuír decisivamente á xestión integral e ao asesoramento técnico das Comunidades. A xestión mancomunada permite ás Comunidades de montes dispor de asesoramento técnico, capacidade de seguimento e mais recursos materiais As características físicas dos montes de Vigo fan posible tanto proxectos de rexeneración para a recuperación de hábitats naturais como aproveitamentos forestais de calidade e producións secundarias de alto valor engadido. A situación dos montes nun contorno de elevada poboación e alta densidade institucional o convirte nun importante prestador de servizos á cidadanía. A Mancomunidade, a través dun papel representativo e de xestión, é unha peza fundamental para a interlocución e negociación social e contribúe decisivamente á xestión integral e ao asesoramento técnico das comunidades de montes. Gracias á xestión mancomunada as comunidades teñen mellores recursos para levar a cabo con autonomía as súas propias iniciativas e proxectos. RISCOS Unha oferta de servizos, baseada naqueles de maior demanda e de carácter recreativo poden banalizar os recursos dos montes e comprometer o desenvolvemento orientado á sustentabilidade. A ausencia de xestión integral diminúe a eficacia das políticas de prevención de incendios forestais, un risco ambiental elevado nuns montes de gran accesibilidade e sometidos a usos de ocio e lecer. A escasa rendibilidade do actual modelo de explotación do monte favorece a introducción de ingresos atípicos e a atomización de iniciativas ambientais ou de prestación de servizos, co que se dificulta a súa visibilidade e posibilidades de financiamento. As diferencias entre Comunidades impiden chegar a acordos de xestión integrada dos montes e diminuíndo a confianza que as administracións e entidades económicas requiren para establecer compromisos de financiamento. LIMITACIÓNS para levar a cabo con autonomía as súas propias iniciativas e proxectos. Desafíos O monte debe aproveitar a súa capacidade para ofrecer servizos ambientais como instrumento contra o cambio de usos do solo. Conservar a integridade física da superficie do monte, contemplando incluso a intervención en enclavados ou zonas forestais privadas de relevancia natural ou ecolóxica. Diversificar os aproveitamentos complementando a explotación de recursos coa prestación de servizos susceptibles de ser financiados por administracións e entidades económicas. Converter a Mancomunidade nunha entidade con capacidade de autofinanciamento de proxectos integrais e prestadora de servizos técnicos ás Comunidades de montes. Cambiar a percepción do monte transformando a predominante visión de O monte debe aproveitar a súa capacidade para ofrecer servizos ambientais como instrumento contra o cambio de usos do solo e diversificar os aproveitamentos complementando a explotación de recursos coa prestación de servizos. Conservar a integridade física da superficie do monte, contemplando incluso a intervención en enclavados ou zonas forestais privadas de relavancia natural ou ecolóxica. Converter a Mancomunidade nunha entidade con capacidade de autofinanciamento de proxectos integrais e prestadora de servizos técnicos ás Comunidades de Montes, que deberán buscar maior representatividade e recoñecemento social pola xestión dos montes. Cambiar a percepción do monte transformando a predominante visión de espazo sometido a aproveitamento forestal cara a un espazo de calidade ambiental e prestador de servizos á sociedade. A ausencia de xestión integral e a escasa creación de valor público favorecen a continuación do proceso de fragmentación e perda de superficie de monte. A falta de recursos impide a evolución cara a uns montes dotados de maior calidade ambiental. A ausencia de xestión integrada impide acometer proxectos de relevancia que xeneren valor engadido. Baixa lexitimidade na percepción social das comunidades de montes derivada da conflictividade na xestión, a presenza de intereses políticos ou a escasa representatividade social. Os conflitos derivados da xestión das comunidades dificultan a presentación de candidaturas e a renovación dos equipos directivos. 14

15 espazo sometido a aproveitamento forestal cara a espazo de calidade ambiental e prestador de servizos á sociedade. Facer das Comunidades de montes e da Mancomunidade entidades con maior representación e recoñecidas pola boa xestión técnica e económica dos recursos dos montes. Riscos Unha oferta de servizos, baseada naqueles de maior demanda, de carácter recreativo, e sen un programa de carácter integral poden banalizar os recursos dos montes e comprometer o desenvolvemento orientado á sustentabilidade A ausencia de xestión integrada reduce a eficacia da loita contra incendios forestais. A escasa rendibilidade do actual modelo de explotación do monte favorece a introdución de ingresos atípicos. A atomización de iniciativas de explotación de calidade ou de prestación de servizos dificultan a súa visibilidade e posibilidade de financiamento e seguimento. As diferenzas entre as comunidades impiden chegar a acordos que permitan levar a cabo un proxecto de xestión integrada dos montes de Vigo. A capacidade de decisión das comunidades de montes dificulta a confianza que as Administracións e entidades económicas requiren para establecer compromisos de financiamento Limitacións A ausencia de xestión integral e a escasa creación de valor público contribúe á continuidade do proceso de fragmentación e perda de superficie de monte. A falta de recursos impide a evolución cara a uns montes dotados de maior calidade ambiental. A ausencia de xestión integrada impide acometer proxectos relevantes que xeren valor engadido. Perda de lexitimidade na percepción social das comunidades de montes derivada da conflictividade na xestión, a presenza de intereses políticos ou a escasa representatividade social. Os conflitos derivados da xestión das comunidades dificultan a presentación de candidaturas e a renovación dos equipos directivos. Obxectivos En función do diagnóstico realizado identifícanse os seguintes obxectivos: Os montes se orientan cara a un espazo máis integrado desde a perspectiva da súa percepción social, de organización e de xestión. A Mancomunidade ten programas estables de financiamento con administracións públicas e entidades económicas ou financeiras para levar a cabo programas de actuación concretos, tanto de carácter social como ambiental. A Mancomunidade dótase de suficientes recursos técnicos e materiais para levar a cabo unha xestión eficiente en materia de asesoramento técnico ás comunidades de montes e de seguimento das súas actividades. A Mancomunidade e as Comunidades de montes loitan contra a fragmentación do monte e no posible incrementan o seu patrimonio forestal para actividades de conservación e mellora ambiental. A Mancomunidade contribúe a que a tradicional xestión do monte baseada na explotación de recursos naturais se complemente de forma significativa coa prestación de servizos á sociedade. A Mancomunidade desenvolve iniciativas que permiten ás comunidades de montes diversificar o aproveitamento dos seus recursos forestais. A Mancomunidade, en colaboración coas comunidades de montes e a Administración, promoven programas de rexeneración da cuberta vexetal orientada cara a formacións dotadas de maior biodiversidade e calidade ambiental. As Comunidades de montes convértense en garantes da preservación do patrimonio cultural relacionado co monte e a Mancomunidade colabora coas administracións na súa protección A Mancomunidade coordina as accións das comunidades en materia de loita contra incendios e colabora coa administración en prevención. 15

16 5. ASPECTOS CLAVE A Mancomunidade establece alianzas estables coa Universidade, centros de investigación e empresas tecnolóxicas para desenvolver proxectos de innovación. A Mancomunidade desenvolve iniciativas para incrementar a participación veciñal na xestión dos montes, en especial a de mulleres e da xuventude. A xestión integrada dos montes se leva a cabo respectando o principio de subsidiariedade e autonomía das comunidades de montes. Aspectos clave Os diagnósticos DAFO realizados xa supoñen unha síntese. Non obstante cómpre resaltar os aspectos clave que se recollen no cadro 5. En primeiro lugar cómpre situar o papel que cumpren os montes no contorno da cidade no seu xusto lugar. Un papel que non require especiais infraestruturas ou equipamentos recreativos para que se leve a cabo; chega con realizar un correcto traballo silvícola. Os invisibles beneficios ambientais e sociais do monte só se poñen en evidencia en situacións de crise. As cheas que asolaron este outono as vilas nas que houbo importantes incendios deberían facernos reflexionar sobre o calado papel de regulación hidrolóxica e conservación do solo que cumpren os montes, incluídos os eucaliptais. Se as zonas afectadas polas riadas derivadas dos incendios deste ano cómpre prestarlles axuda para a súa recuperación, sería lóxico premiar a aqueles montes que co esforzo dunha boa xestión se mantiveron a salvo dos incendios. E especialmente no caso dos montes da Mancomunidade de Vigo, que cumpren unha función ambiental e social da que se benefician unha elevada cantidade de poboación. Cómpre logo poñer de manifesto esta función dos montes para que as administracións e axentes sociais colaboren coa xestión da que se beneficia toda a cidade. É este un camiño fundamental para mellorar a xestión do monte sen obsesionarse con novos equipamentos de ocio ou lecer que se ben poden supor un complemento para a economía da Comunidades de montes, 1 Os principais servizos que produce o monte son de difícil cuantificación e se relacionan coa conservación dos recursos hídricos, a protección do solo, proporcionar hábitats naturais, a calidade do aire, o clima e a paisaxe. 2 A escasa percepción da sociedade do valor que teñen destes tipo de servizos ambientais e sociais pode levar a asociar exclusivamente o valor social do monte aos seus equipamentos recreativos. Cómpre facer un esforzo de información e difusión. 3 A prestación destes servizos está moi vinculada á superficie do monte, sendo necesaria a preservación integral da súa superficie e a interconexión entre os montes, así como levar a cabo os traballos de xestión forestal como un elemento clave da conservación. 4 O carácter necesariamente global destes servizos esixe unha perspectiva integral na xestión dos recursos do monte e o papel da Mancomunidade é fundamental tanto para a coordinación das actuacións como para a captación de recursos económicos. 5 Nesta perspectiva integral a participación das comunidades de montes nun marco eficiente e transparente de xestión son un requisito imprescindible para garantir unha estabilidade que faga posible o aproveitamento dos recursos dos montes nun horizonte de desenvolvemento sustentable. tamén constitúen un risco polos seus posibles efectos ambientais e necesitarían actividades parellas de seguimento e avaliación. Neste labor de transmitir o papel clave que desempeñan os montes é fundamental que a súa xestión se presente á sociedade como un ámbito de xestión integral, e neste aspecto é fundamental o papel dunha Mancomunidade cun carácter representativo e de xestión. Principios para a xestión integrada No cadro 6 recóllense os principios que en función do diagnóstico e os obxectivos deben presidir a selección de programas de acción e proxectos. Pódese salientar que o novo papel da Mancomunidade na xestión dos montes debe acompañarse dunha maior capacidade e autonomía das Comunidades de montes para levar a cabo proxectos concretos e os traballos de xestión forestal, prestando a Mancomunidade apoio técnico e financeiro. 6. PRINCIPIOS PARA UNHA XESTIÓN MÁIS INTEGRADA 1 Conservar a integridade do monte no seu conxunto como factor estratéxico para a conservación dos seus valores ambientais e sociais 2 Diversificar os aproveitamentos complementando de forma significativa a explotación de recursos coa prestación de servizos á sociedade en xeral 3 Promover unha xestión integrada e profesional para dotar de flexibilidade e capacidade de reacción á xestión dos montes de xeito que poida responder aos cambios derivados do contorno urbano 4 Desenvolver unha política de información e difusión que achegue a realidade dos montes á cidadanía, ás institucións e aos axentes sociais 5 Incrementar a participación da veciñanza nas comunidades de montes, especialmente da xuventude e a muller, e tamén da cidadanía en xeral a través de programas de voluntariado 6 Preservar e potenciar a autonomía das Comunidades de montes para que a xestión integrada sexa un proceso xerador de diversidade, dinámico e enriquecedor 16

17 PLAN DE USO E XESTIÓN DOS MONTES DA MANCOMUNIDADE (II) estratexia e programación 1. MARCO ESTRATÉXICO operativa G.L. MÁRQUEZ Odiagnóstico realizado, que contempla as tres dimensións básicas da sustentabilidade, é a base sobre a que se identificaron os obxectivos que permiten formular o Plan de uso e xestión. Este Plan é fundamentalmente un instrumento de planificación forestal, e como instrumento de planificación forestal está dotado de tres niveis de tratamento: estratéxico, táctico e operativo. O achegamento estratéxico determina a dirección na que debe avanzar o monte desde a perspectiva dunha xestión máis integrada promovida pola Mancomunidade. Este achegamento tradúcese nunhas liñas estratéxicas que responden aos obxectivos xerais que se propón a planificación. Desde o punto de vista táctico deséñanse instrumentos que permitan avanzar cara aos obxectivos estratéxicos, e que se traducen en planos de acción e programas. Na elaboración operativa estes programas desenvólvense en proxectos concretos que teñen como referencia o Proxecto de ordenación de montes. Neste punto descríbese en primeiro lugar o marco estratéxico do planeamento integral, un marco que loxicamente se establece desde a perspectiva da Mancomunidade como organización responsable das accións a levar a cabo desde esta perspectiva integral. Defínese Espazo comprometido coa calidade ambiental deste xeito a misión da Mancomunidade e a visión, entendida como o achegamento ao cumprimento dos obxectivos estratéxicos. Para levar a cabo as accións encamiñadas a acadar estes obxectivos asúmense uns valores cos que estará en sintonía a planificación e a xestión do monte. Liñas estratéxicas Misión, visión e valores INSTITUCIÓNS PÚBLICAS MELLORA AMBIENTAL Converter os montes de Vigo nun espazo recoñecido pola súa calidade ambiental, a vocación de servizo público e unha xestión integrada, Para o cumprimento dos obxectivos identificados no diagnóstico e avanzar PRESTACIÓN DE SERVIZOS 2 participativa e eficiente que colabora con institucións e entidades locais en iniciativas marcadas polo compromiso común co horizonte do desenvolvemento sustentable 3 COLABORACIÓN INSTITUCIONAL 1 Espazo cohesionado e prestixiado AXENTES SOCIAIS COMUNIDADES DE MONTES Espazo aberto á sociedade 4 CIDADANÍA EN XERAL XESTIÓN PARTICIPATIVA Espazo de servizos dinámico e innovador En función dos obxectivos identificados, a misión da Mancomunidade como organización responsable da xestión integral será converter os montes de Vigo nun espazo recoñecido pola súa calidade ambiental, a vocación de servizo público e unha xestión integrada, participativa e eficiente, que colabora con institucións e entidades locais en iniciativas marcadas polo compromiso común co horizonte de desenvolvemento sustentable. Esta misión da Mancomunidade organízase a través da indentificación de catro receptores das súas accións: comunidades de montes, institucións públicas, axentes sociais e cidadanía en xeral. A visión, que é a imaxe obxectivo que se desexa acadar, organízase en gran medida en función destes catro sectores sociais aos que se dirixe a acción da Mancomunidade: respecto aos axentes sociais, espazo cohesionado e prestixiado; respecto ás instucións públicas: espazo comprometido coa calidade ambiental; respecto á cidadanía en xeral, espazo de servizos dinámico e innovador; respecto ás Comunidades de montes, espazo aberto á sociedade. Os valores cos que se afronta a tarea de construír estas visións son a vocación da Mancomunidade como organización prestadora de servizos, a colaboración institucional, a xestión participativa e o compromiso coa mellora ambiental. O cadro 1 recolle unha síntese gráfica que representa a relación entre misión, visión e valores. 17

18 2. LÍÑAS ESTRATÉXICAS 1 O monte como espazo cohesionado e prestixiado cara a visión dos montes desenvólvense as seguintes catro liñas de acción estratéxicas relativas aos montes da Mancomunidade: o monte como espazo cohesionado e prestixiado; o monte como espazo de calidade ambiental; o monte como espazo dinámico e innovador e o monte como espazo aberto á sociedade. A formulación destas liñas e unha descrición de síntese recóllense no cadro 2. A primeira das liñas estratéxicas propón avanzar na integración das tarefas de xestión dos montes da Mancomunidade, especialmente aquelas máis relacionadas coa conservación do patrimonio natural ou cultural. Esta cohesión nos labores de xestión, ademais de mellorar a eficiencia, ten aquí un especial sentido como factor de apoio para o desenvolvemento de novas actividades de prestación de servizos e establecemento de convenios de financiamento con administracións ou entidades privadas. A segunda liña está orientada á mellora da calidade ambiental do espazo forestal, facendo fincapé na rexeneración de ecosistemas naturais e na valorización do patrimonio histórico. Estes labores enténdense fundamentais para cambiar a percepción do monte como espazo basicamente sometido a explotación forestal. A terceira liña, o monte como espazo de servizos, dinámico e innovador, contempla dotar de dinamismo á xestión do actual espazo forestal a través dunha postura activa de xeración de iniciativas de ocio e lecer, de aproveitamentos alternativos ou de investigación. Por último, o monte como espazo aberto á sociedade, é unha liña estratéxica orientada a dotar de visibilidade ao monte e a súa xestión, un labor que se orienta tanto á sociedade en xeral como á veciñanza, co propósito de incrementar a participación na xestión, especialmente de sectores sociais pouco representados. Cada unha destas liñas estratéxicas desenvólvese nun plano de acción no que se integran os programas operativos que se recollen no cadro 3 e se comentan no apartado seguinte. Programas operativos Os planos de acción se traducen en Fomentar a conservación de valores ambientais do monte baixo unha perspectiva integral, incluso máis aló dos montes veciñais, e que outorgue a cohesión e prestixio necesarios que precisa a súa vontade de interlocutor fronte institucións e axentes económicos e sociais 2 O monte como espazo comprometido coa calidade ambiental Desenvolver accións de restauración de hábitats naturais para transmitir a imaxe duns montes nos que hai lugar para a biodiversidade e caracterizados polas intervencións en materia de conservación do medio natural e cultural 3 O monte como espazo dinámico e innovador Promover a investigación, os aproveitamentos alternativos e os usos recreativos compatibles cun horizonte de desenvolvemento sustentable 4 O monte como espazo aberto á sociedade Difundir os valores ambientais do monte a través de accións de divulgación, educación ambiental, sinalización, promover a participación social na xestión e dar a coñecer a Mancomunidade 3. PLANOS DE ACCIÓN E PROGRAMAS OPERATIVOS Espazo cohesionado e prestixiado A B C D Conservación Promoción e mellora ambiental de novas iniciativas Organización e xestión mancomunada A1 Programa de organización e financiamento A2 Programa de información e asesoramento A3 Programa de seguimento e avaliación Espazo comprometido coa calidade ambiental B1 Programa de prevención de incendios B2 Programa de rexeneración de ecosistemas B3 Programa de conservación cultural C1 Programa de iniciativas de produción C2 Programa de iniciativas recreativas C3 Programa de iniciativas de investigación programas operativos, contemplándose tres programas por cada plano de acción. Estes programas, que se recollen nos cadros 4, 5, 6 e 7, propoñen unha solución aos obxectivos do Plan de uso e xestión. Dentro dos 12 programas son de especial importancia os tres enmarcados no plano de acción de organización e xestión mancomunada. Estes planos responden aos epígrafes de organización e financiamento, información e asesoramento e seguimento e avaliación. A súa execución é o alicerce fundamental para desenvolver o resto dos planos de acción e os seus correspondentes programas operativos. Organización e xestión mancomunada Este plano de acción é fundamental para desenvolver as accións da Mancomunidade de xestión integrada dos recursos dos montes veciñais. Esta composto este plano de acción por tres programas claves para o funcionamento da Mancomunidade: o Programa de Espazo dinámico e innovador Espazo aberto á sociedade Educación, divulgación e difusión D1 Programa de sinalización do monte D2 Programa de educación ambiental D3 Programa de difusión da Mancomunidade 18

19 organización e financiamento, o Programa de información e asesoramento e o Programa de seguimento e avaliación. O principal obxectivo do Programa de organización e financiamento é dotar á Mancomunidade de medios e recursos suficientes que lle permitan realizar as súas actividades propias e fortalecer a súa capacidade de interlocución coas administracións. Complementariamente cómpre levar a cabo traballos de organización que melloren a dimensión ambiental e territorial da Mancomunidade, tanto a través da asunción dun maior protagonismo na conservación dos recursos dos montes en xeral como na relación coas comunidades de montes de concellos veciños para outorgar unha maior fortaleza institucional á Mancomunidade. Loxicamente estes labores de fortalecemento da organización en canto a recursos humanos, materiais e económicos debe ser unha acción prioritaria que forme parte do proxecto de implantación do Plan de uso e xestión dos montes da Mancomunidade. Esta acción deberá realizarse por fases, buscando compromisos para dispor dos recursos mínimos que lle permitan avanzar no seu labor de prestación de servizos e colaboración con institucións e entidades. O Programa de información e asesoramento inclúe as accións que xustifican e lexitiman a Mancomunidade fronte ás Comunidades de montes, xa que comprende os labores tradicionalmente demandados á Mancomunidade, como información relacionada coa xestión forestal, asesoramento técnico e formación orientada ás Comunidades. Estes traballos de información, asesoramento e formación incluirán materias legais, administrativas e técnicas, tanto de carácter forestal como de conservación do patrimonio natural e cultural. O terceiro programa, o Programa de seguimento e avaliación, ten relación cunha concepción dinámica e adaptativa da xestión, baseada na avaliación e control das actuacións de xeito que se poidan introducir modificacións ou propor novas iniciaivas ou proxectos, convertendo a planificación nun proceso vivo. B: Conservación e mellora ambiental As accións dos tres programas deste plano de acción constitúen o elemento fundamental da imaxe que debe proxectar a Mancomunidade, e a súa eficacia e coherencia é decisiva como manifestación da súa capacidade de prestación de servizos. Neste sentido, as accións contempladas nestes programas son elementos clave para mostrar a capacidade de xestión e, en consecuencia, para garantir a colaboración financeira de institucións e entidades. Un dos programas é específico de prevención de incendios, a ameaza ambiental máis importante dos montes vigueses. Inclúe este Programa de prevención de incendios tanto accións de coordinación entre as comunidades como de colaboración coas institucións competentes nesta materia. O Programa de rexeneración do medio natural inclúe actividades, 4. OBXECTIVOS DOS PROGRAMAS OPERATIVOS: PLANO DE ACCIÓN A Programa de organización e financiamento A Plano de acción de organización e xestión mancomunada A1 A2 A3 Programa de información e asesoramento Fortalecer a organización da mancomunidade e dotala de recursos e capacidade de interlocución con institucións e axentes sociais Desenvolver accións de captación de recursos financieiros a través de convenios e proxectos Desenvolver unha entidade xurídica vencellada á conservación dos valores ambientais dos montes en Vigo Promover accións de coordinación cos montes dos concellos veciños Desenvolver actividades de información xeral orientada ás comunidades en materias legais, administrativas e técnicas. Desenvolver traballos de asesoramento técnico en materia de aproveitamento forestal e conservación do patrimonio natural e cultural Desenvolvemento de actividades de formación para cadros directivos das comunidades de montes Elaboración dunha memoria anual de actividades 5. OBXECTIVOS DOS PROGRAMAS OPERATIVOS: PLANO DE ACCIÓN B Programa de prevención de incendios B Plano de acción de conservación e mellora ambiental Programa de seguimento e avaliación Levar a cabo o seguimento dos programas e proxectos do plan de uso e xestión dos montes, e colaborar coas comunidades no seguimento dos seus proxectos Avaliar os resultados dos proxectos do plan e, no seu caso, redefinir os obxectivos. Desenvolver tecnoloxías de seguimento e avaliación baseadas en indicadores e con soporte nun Sistema de Información Xeográfico (SIX) B1 B2 B3 Programa de rexeneración do medio natural Elaborar un mapa de recursos e un protocolo de actuacións orientado á prevención e loita contra os incendios Levar a cabo actuacións no monte orientadas á prevención Coordinar as actuacións de vixilancia levadas a cabo nas comunidades de montes e colaboración con outras institucións Desenvolver un proxecto piloto de rexeneración dos hábitats fluviais e de ribeira dos montes comunais Desenvolver un proxecto piloto de rexeneración dun bosque climácico Desenvolver un proxecto integrado de loita contra a colonización de acacia Proxecto de limpeza de residuos sólidos Subprograma de adquisición de espazos forestais non veciñais Programa de conservación cultural Levar a cabo un programa de conservación de antigos camiños empedrados Promover accións de conservación do patrimonio etnográfico vencellado cos cursos fluviais, e en especial cos muíños Establecemento de criterios para a preservación do patrimonio arqueolóxico 19

20 6. OBXECTIVOS DOS PROGRAMAS OPERATIVOS: PLANO DE ACCIÓN C C Plano de acción de promoción de novas iniciativas iniciativas e proxectos encamiñados a mellorar a biodiversidade e naturalidade do monte, e en especial de ecosistemas singulares como ribeiras fluviais, carballeiras e matos. Complementariamente a estes labores de rexeneración tamén se inclúen accións de loita contra especies de forte comportamento invasor, como a acacia, e de limpeza de residuos sólidos, uns labores que requiren un esforzo e vixilancia constantes. Por último, contémplase un Programa de conservación do patrimonio cultural, un recurso moi relevante nos montes vigueses e cunha gran fraxilidade, en especial no relativo ao patrimonio arqueolóxico. Tamén se prestará unha especial atención ao patrimonio etnográfico, en especial a muíños e vellos camiños enlousados. C: Promoción de novas iniciativas Este plano de acción inclúe as actividades máis creativas da xestión do monte, incluíndo iniciativas ou proxectos de novos aproveitamentos de recursos, proxectos de carácter recreativo ou educativo e iniciativas de investigación. O Programa de iniciativas de produción contempla a explotación de recursos apenas aproveitados como os fungos, o aproveitamento da superficie do monte para un viveiro de especies ornamentais ou a produción de enerxías alternativas. Estas iniciativas de aproveitamento de recursos naturais compleméntanse con outras relativas aos recursos recreativos ou educativos do monte que se recollerán no Programa de iniciativas recreativas. Por último, estes montes de forte carácter urbano e no que se sitúa o campus da Universidade de Vigo, teñen que ser espazos de investigación. Cómpre dotar de carácter innovador ás iniciativas da Mancomunidade a través de proxectos en colaboración con entidades de investigación como a Universidade de Vigo ou a Estación Fitopatolóxica do Areeiro. O Programa de iniciativas de investigación é o marco de plaeamento no que se desenvolverán estas accións. D: Educación, divulgación e difusión O novo carácter dos montes como C1 C2 C3 Programa de iniciativas recreativas Programa de iniciativas de produción Desenvolver ou asesorar e facer o seguimento das actividades de xestión forestal recollidas no Proxecto de Ordenación dos Montes da Mancomunidade Desenvolver un proxecto de aproveitamento de fungos Desenvolver un proxecto de producción de especies ornamentais susceptible de aproveitamento educativo e que inclúa un viveiro de especies autóctonas Desenvolver un proxecto baseado na producción de enerxías alternativas Desenvolver unha iniciativa recreativa de paseos a cabalo Desenvolver un equipamento de actividades lúdicas vencelladas ao monte Desenvolver un espazo recreativo dotado de aloxamento e orientado a actividades en fins de semana e verán Desenvolver o proxecto dun auditorio integrado no contorno natural dos montes 7. OBXECTIVOS DOS PROGRAMAS OPERATIVOS: PLANO DE ACCIÓN D Programa de sinalización do monte D Programa de acción de educación, divulgación e difusión espazos prestadores de servizos esixe un labor específico de proxección cara á sociedade. Este plano de accción contempla tres programas orientados a incrementar a visibilidade dos montes veciñais, tanto cara á sociedade en xeral como á poboación das parroquias con monte e tamén da Mancomunidade a través dun Programa de difusión da Mancomunidade. O Programa de sinalización do monte ten como obxectivo acometer accións que personalicen o monte, sinalizando tanto elementos xeográficos, en especial regueiras, como elementos de interese natural e tamén recoller as normas que deben contemplar os visitantes e practicantes de actividades ao aire libre. O Programa de educación ambiental ten como obxecto desenvolver actividades educativas relacionadas cos valores naturais do monte, o aproveitamento de recursos forestais e non forestais, a problemática dos incendios, o patrimonio cultural ou con outros aspectos vinculados a equipamentos específicos. Programa de iniciativas investigación Establecer convenios coa Universidade para estudar a evolución dos proxectos de rexeneración de ecosistemas e contratación de becarios Establecer convenios coa Estación Fitopatolóxica do Areeiro para o control de pragas Desenvolver un viveiro de especies autóctonas D1 D2 D3 Programa de educación ambiental Levar a cabo a sinalización dos elementos xeográficos do monte Sinalizar as normas que afectan aos usos e actividades ao aire libre Sinalizar os elementos naturais e culturais máis relevantes Desenvolver programas educativos específicos sobre os valores ambientais e culturais do monte Desenvolver un programa educativo en relación co aproveitamento forestal e a prevención de incendios Desenvolver actividades educativas relacionadas cos equipamentos de aloxamento Desenvolver actividades educativas relacionadas con equipamentos temáticos Programa de difusión da Mancomunidade Levar a cabo accións de difusión orientadas á poboación en xeral sobre os valores dos montes Difundir o papel da Mancomunidade e das Comunidades de montes na xestión dos montes de Vigo Desenvolver un programa de captación de voluntariado para participar en labores de conservación e mellora dos montes 20

21 PLAN DE USO E XESTIÓN DOS MONTES DA MANCOMUNIDADE (II) modelo de xestión e a súa tradución en proxectos G.L. MÁRQUEZ OPlan de Uso e Xestión dos Montes da Mancomunidade é un instrumento de planificación forestal e ambiental, e como xa se dixo, require para a súa completa caracterización tres niveis de tratamento: estratéxico, táctico e operativo (1). Nos anteriores artigos partiuse do diagnóstico para facer un achegamento estratéxico que determine a dirección na que debe avanzar o monte desde a perspectiva dunha xestión máis integrada promovida pola Mancomunidade. Nos seguintes apartados desenvólvense aspectos da xestión do espazo forestal encamiñados a facilitar a execución táctica do proxecto de ordenación e das intervencións puntuais proxectadas no marco do proxecto «Natureza viva». Uns montes singulares A situación dos montes da Mancomunidade ao carón da cidade máis poboada de Galicia e nunha área metropolitana de gran dinamismo económico singulariza aos montes vigueses. Esta situación supón unha oportunidade para desenvolver a dimensión social e ambiental dos montes, ao participar dunha xeografía con gran densidade non só de poboación senón tamén institucional. Pero este carácter case urbano tamén é fonte de presións urbanísticas e conflitos sociais ou ambientais. Esta situación no ámbito da influencia urbana tamén lle outorga unha especial dificultade como obxecto de xestión, xa que é susceptible de analizar desde diferentes perspectivas. Así, os xeógrafos poden ver estes espazos como parcelas con modelos de desenvolvemento singulares onde se mesturan aspectos rurais e urbanos. Os xestores ambientais ven este espazo como unha área onde a influencia das actividades humanas se traduce en necesidades específicas de xestión de recursos naturais e de servizos. Tamén se poden percibir estes espazos forestais con forte interacción urbana como espazos de especial risco para a aparición de incendios, e polo tanto suxeitos prioritarios de accións de prevención e loita contra os lumes (2). Así mesmo, este espazo de transición se pode percibir como un singular ámbito sociopolítico onde se presenta unha tensa dialéctica entre diferentes percepcións sobre o espazo forestal e os seus valores ambientais e económicos. E dentro deste enfoque, os montes veciñais tamén son susceptibles de analizar desde a perspectiva dos comuneiros, unha percepción cun forte sentido patrimonial e unha relación íntima co seu contorno parroquial. Pero algo no que todas as diferentes visións están dacordo é que o espazo forestal desta interfase urbana e rural está cambiando. E tamén cambian as visións científica e da Administración en relación a estas zonas, conformando unha perspectiva máis integrada e completa sobre sobre a función e valor destes ecosistemas (3). Tradicionalmente, as intervencións forestais, a lexislación e as estratexias de xestión creábanse e aplicábanse por pezas. Recursos como a madeira, a vida silvestre ou o potencial recreativo eran illados, obxectivizados e o seu uso optimizado a longo prazo de forma independente. Ademais, asumíase tacitamente que na súa maior parte o uso do solo permanecía constante. Desta forma os conflitos sobre o uso dos recursos abórdanse adxudicando diferentes usos nun área forestal que permanece intacta. As limitacións desta solución evidenciáronse especialmente en 21

22 Os Satoyama Os bosques Satoyama no urbanizado Xapón proporcionan un exemplo moi estudado da interacción de espazos forestais con contornos urbanos. Estes bosques eran áreas forestais próximas a pequenas poboacións rurais utilizadas tradicionalmente de forma comunal para obter leña, carbón vexetal, esterco, cogumelos e outras producións forestais. Tamén se empregaban para realizar ocasionais actividades agrarias, como aquí as estivadas. Nos últimos 30 anos estes bosques foron destruídos pola expansión das cidades, fundamentalmente pola perda do valor comercial dos seus aproveitamentos (4). Así, unha vez que estes bosques perderon a súa utilidade tradicional, o seu uso foi transformado pola nova lóxica do desenvolvemento urbano. Só se conservan aqueles aos que se lle recoñeceu un novo valor como infraestrutura ambiental no novo contorno urbano. Una lección que se desprende do caso destes bosques é a necesidade de divulgar os valores dos espazos forestais nestas zonas de transición entre o espazo rural e o urbano. O feito de que estes bosques fosen historicamente espazos de utilidade económica e non espazos de carácter estritamente natural, os fixo pasar inadvertidos a xestores ambientais e incluso aos movementos conservacionistas. Os nosos montes periurbanos, ao igual que os citados Satoyama, son espazos fundamentalmente de aproveitamento económico, neste caso basicamente de madeira. O non conter apenas enclaves de especial biodiversidade ou ecosistemas singulares, os fai moi vulnerables fronte a expansión urbana. As afeccións aos montes veciñais que se producen por necesidades de infraestruturas de comunicación ou equipamentos son un exemplo deste proceso que se produce de forma clara baixo a lóxica do interese xeral. A incidencia do provisional PXOM nos montes da Mancomunidade é un exemplo deste proceso. Hoxe en Xapón existe unha forte actividade de recuperación destes Satoyama nas proximidades das grandes cidades, onde xa se consideran como espazos clave para o desenvolvemento de actividades ao aire libre e como recurso natural fundamental na mellora da calidade de vida da poboación. Pero a recuperación destes espazos na interfase rural-urbana non é doada e non hai solucións xerais. Estes enclaves presentan interaccións moi complexas e a única recomendación xeral é a mellora da información e a participación social na toma de decisións (5). En efecto, o contorno social é parte do ecosistema destes espazos forestais urbanos e a participación é necesaria para lexitimar accións e axustar as solucións á realidade cambiante. Pero se as solucións deben ser diferentes en función de circunstancias específicas, as dificultades de xestión dos propietarios de montes influenciados por un contorno urbano dinámico son comúns: a fragmentación e parcelación, a limitación dos mercados para produtos e servizos tradicionais, a regulamentación de actividades polo planeamento urbanístico, as dificultades de dispor de asistencia técnica específica para montes próximos a cidades ou diferentes problemáticas como vertidos incontrolados, ocupacións ilegais ou otros asuntos de natureza social que poden ser máis ou menos conflitivos (6). A consideración da especificidade dos montes da Mancomunidade de Vigo, derivada do seu forte carácter urbano, é un elemento necesario para situar a perspectiva desde a que propor un modelo de uso e xestión. espazos forestais próximos a áreas urbanas e sometidos ás súas dinámicas de desenvolvemento. Xestión adaptativa Un rasgo común da actual xestión dos recursos naturais é a incertidume que subxace tanto en relación ás causas como aos efectos das transformacións do contorno. Estas incertidumes son, en gran parte, produto do crecente énfase no longo prazo, das diferentes escalas de traballo e dos aspectos integradores da xestión de recursos. Isto implica múltiples perspectivas técnicas, diferentes competencias administrativas con obxectivos relacionados ou compartidos e unha preocupación crecente polas causas e efectos a diferentes escalas espaciais e longos periodos de tempo (7). Esta incertidumes que acompañan a xestión de recursos naturais en contornos sociofísicos complexos levou ao desenvolvemento da xestión adaptativa (8). Non habería necesidade de desenvolver novas políticas ou métodos se os xestores tratasen con sistemas ecolóxicos e sociais estables. Pero os xestores de recursos non viven neste tipo de mundo (9). As incertidumes son constantes no seu traballo e no ámbito da xestión forestal poden afectar, por exemplo, á variabilidade ambiental natural (clima, lumes, especies invasoras...), impactos derivados das actividades humanas e do desenvolvemento urbanístico, escaseza de coñecemento sobre moitos aspectos dos sistemas manexados ou variacións nos obxectivos sociais ou políticos, transformacións do contorno legal ou administrativo e cambios na demanda de produtos, servizos e valores estéticos do espazo forestal. Fronte a esto, a xestión adaptativa entende a xestión dos recursos naturais como un experimento que proba as respostas dos sistemas e as actitudes sociais fronte a eses cambios. O seu obxectivo é incrementar o coñecemento sobre os procesos e as estruturas dos ecosistemas e, en consecuencia, deseñar mellores políticas, estudos e programas de xestión. É logo un proceso que integra o deseño, xestión e seguimento dun proxecto para proporcionar un marco de 22

23 traballo en función de tres accións clave que se levan a cabo de forma sistemática: Probar diferentes intervencións para acadar o resultado desexado. Utilizar a información resultante do seguimento e control para mellorar o proxecto por medio da adaptación. Documentar o proceso levado a cabo e os resultados acadados. En coherencia con estes aspectos clave, na posta en práctica deste tipo de programas de xestión adaptativa de recursos naturais se deben de ter en conta os seguintes principios (10) : Axustar os procesos de xestión e políticas de intervención a medida que se avalía a situación e se obtén nova información. A divulgación da información e os espazos para a reflexión son outros elementos importantes. Comunicar as actividades e os seus resultados asegura o éxito das prácticas sucesivas de planificación da xestión dos recursos. Aprender por medio das accións e da experimentación. A xestión é activamente adaptativa cando os programas son tratados como experimentos con hipóteses explícitas e implícitas e os sistemas de resposta son monitorizados, preferentemente mediante indicadores específicos. Desenvolver un proceso participativo que involucre activamente aos actores locais nas prácticas de xestión e toma de decisións, segundo os intereses colectivos. Esto asegura que os coñecementos locais e a experiencia sexan integrados dentro dos procesos de planificación e xestión, o que supón unha mellor garantía para a calidade da toma de decisións. Así, o caracter local que caracteriza o deseño das intervencións na xestión adaptativa ten unha dimensión xeográfica pero tamén social, procurando a impicación e participación da comunidade (11). Aínda que as orixes da xestión adaptativa son anteriores, e teñen un claro referente no temperán traballo forestal de Aldo Leopold, este concepto está moi relacionado con disciplinas alleas á xestión de recursos naturais, como a xestión empresarial (calidade total, mellora continua, organizacións que aprenden,...), ciencia experimental, teoría de sistemas, ecoloxía industrial ou aprendizaxe social. É quizais a partir do traballo pioneiro de Holling (12) cando se comeza a aplicar á xestión de problemas ambientais complexos. O concepto de xestión adaptativa ven gañando unha ampla aceptación en xestión forestal, especialmente en Canada e EE.UU. Como híbrido entre investigación científica e xestión de recursos, a xestión adaptativa mestura métodos de investigación con intervencións deliberadas nos sistemas xestionados. A través de observación e avaliación das formas nas que as intervencións afectan aos sistemas xestionados, se obteñen novos coñecementos sobre as interrelacións do Os montes como obxecto de planificación urbanística O espazo forestal de Vigo, no que se inscribe a gran maioría dos montes veciñais da Mancomunidade, é un ámbito espacial sometido a unha xa forte regulamentación de usos como solo rústico en gran parte cualificado de protección forestal, aínda que tamén se inclúen superficies significativas de protección de enclaves naturais e de augas e leitos. Estas tipoloxías urbanísticas caracterízanse pola forte restrición de usos, só permitíndose aqueles directamente relacionados coa xestión forestal ou a conservación. As actividades construtivas teñen fortes restricións que incluso dificultan a promoción de equipamentos relacionados cun uso multifuncional que debería incluír a investigación, a conservación dos valores naturais e culturais, a educación, a promoción e difusión dos valores patrimoniais do monte e as actividades estruturadas de ocio e lecer. Estas limitacións constitúen en primeira instancia unha garantía para a preservación destes enclaves e para o desenvolvemento das súas básicas funcións ecolóxicas, sociais e paisaxísticas. Pero tamén este carácter agrario nun contorno urbano de gran dinamismo outórgalles aos montes un carácter pasivo desde a perspectiva urbanística. E esta pasividade réstalles capacidade de reacción e argumentos territoriais fronte a necesidades de espazo para o desenvolvemento do seu contorno urbano, especialmente no relativo a infraestruturas de comunicación e equipamentos dotacionais e incluso industriais. Así, malia a restrición teórica de usos deste solo rústico, os montes veñen experimentando a merma da súa superficie por intervencións xustificadas no interese xeral. Poderíanse citar tamén outros factores que dificultan un papel urbanístico máis activo dos montes. Un sería a distribución parroquial dunha propiedade comunal que non deu ata agora pasos decididos cara a unha xestión máis integrada e en consecuencia para a construción dun espazo forestal común e un futuro compartido. Ademais, o carácter predominantemente produtor e a presenza de espazos privados dentro destes tipos de solo rústico esfuma a percepción dos montes como obxecto urbanístico susceptible dunha planificación especial. 23

24 1. ETAPAS DA XESTIÓN ADAPTATIVA PLAN DE USO E XESTIÓN DOS MONTES Proxecto de ordenación Programas operativos e modelo de xestión Proxectos de intervención novo coñecemento obxectivos revisados nova tecnoloxía inventario sistema xestionado e a súa capacidade produtiva. Estes novos coñecementos son entón aplicados a futuras decisións nun ciclo de continua mellora de políticas e prácticas de manexo (13). Esta perspectiva adaptativa xa se empregou no proxecto piloto de micorrización realizado no marco da iniciativa «Natureza viva». 1 IMPLANTACIÓN DO PLAN DE USO E XESTIÓN execución de iniciativas seguimento e avaliación 2 CICLOS DE XESTIÓN ADAPTATIVA novos obxectivos Montes activos Un propósito principal do proxecto «Natureza viva» era outorgarlle coherencia funcional ao conxunto dos montes de Vigo e facilitar a súa visibilidade como espazo integral e fundamental como potencial prestador de servizos ambientais e sociais que contribúan á calidade de vida da cidadanía. En definitiva, un obxectivo deste proxecto era transformar uns montes pasivos en montes activos. Un instrumento básico para avanzar nesta transformación é o Proxecto de ordenación dos montes de Vigo, un documento técnico que dá resposta ao reto de elaborar unha planificación integral que plasma o compromiso entre o mantemento da actual planificación forestal dos diferentes montes e as novas orientacións de carácter máis ambiental e social. Este Proxecto de Ordenación marca logo o rumbo para avanzar cara a uns montes multifuncionais e cunha maior sustentabilidade. Pero nun contorno urbano dinámico e cunha complexa estrutura económica e social da propiedade, non vai ser doado manter unha planificación integral a salvo das perturbacións do contorno. A necesidade de compatibilizar os diferentes intereses das administración públicas, das particularidades e visións de cada unha das Comunidades de montes, da orientación das sucesivas directivas, de dar resposta adecuada ás expectativas puntuais de futuros socios ou colaboradores financeiros ou de satisfacer as demandas cambiantes da sociedade en xeral, son factores de difícil compatibilización cunha planificación ríxida. De feito, para que o sistema de xestión se adapte á dinámica do ecosistema os procesos formais de planeamento deben minimizarse ou cando 3 PRESTACIÓN DE SERVIZOS menos levarse a cabo desde unha perspectiva experimental (14). Neste contorno complexo e dinámico inevitablemente xurden os conflitos. Nos montes inciden moitos intereses, e non sempre compatibles. Aínda é frecuente recorrer aos técnicos en xestión forestal ou ambiental como portadores de solucións neutrais, malia que xa hai tempo que os estudos realizados sobre o papel dos expertos nos conflitos ambientais refutaron esta suposta neutralidade dos especialistas (15). Neste sentido, os xestores non poden asumir o papel dunha plataforma de intereses, senón ser un instrumento de solución de conflitos e en última instancia de aprendizaxe na complexa xestión dos montes urbanos de Vigo. A Mancomunidade ten a oportunidade de crear unha organización para a xestión integral dos montes como un instrumento que ademais de desenvolver as directrices da ordenación, canalize os conflitos a planificación e programación coñecemento obxectivos 2. INTEGRACIÓN DA PARTICIPACIÓN NA XESTIÓN ADAPTATIVA 1 IMPLANTACIÓN DO PLAN DE USO E XESTIÓN 3 PRESTACIÓN DE SERVIZOS Seguimento e avaliación execución de iniciativas Programas de financiamento Xestión monitorizada 2 XESTIÓN ADAPTATIVA Xestión participada tecnoloxía inventario Revisión de obxectivos planificación e programación Negociación con comunidades 24

25 través da negociación e a aprendizaxe. Esta función, ademais de traducirse en intervencións consensuadas transmite unha imaxe corporativa de credibilidade, lexitimidade e integridade imprescindible para converter ao montes nun espazo xerador de servizos de calidade. A este respecto, a relación entre negociación e xestión adaptativa reflicte unha proposición contraria ás expectativas lóxicas: a aprendizaxe require conflito. A perspectiva tradicional da planificación baséase nunha centralización de decisións e escenarios disciplinados que asumen os obxectivos convenidos. Pola contra a perspectiva adaptativa explora a sustentabilidade aprendendo a través da execución de iniciativas e distribúe o poder de decisión. A tensión entre planeamento e execución necesita ser xestionada na procura do desenvolvemento sustentable porque a execución aliméntase dos sinais que indican que é o que funciona e que se debe modificar na planificación xeral centralizada (16). Esta tendencia xeral faise explícita na xestión adaptativa, unha orientación especialmente apropiada para un planeamento integral dos montes no que é fundamental manter a capacidade das comunidades de montes para levar a cabo as súas propias iniciativas e proxectos sen necesidade de someterse a unha ríxida e restritiva planificación centralizada. Esquema do modelo de xestión Para que a execución dos programas e proxectos do Plan de uso e xestión dos montes da Mancomunidade avancen cara aos obxectivos propostos, cómpre que a Mancomunidade complemente o seu actual carácter representativo con actividades de xestión. Para levar a cabo a xestión desde a perspectiva adaptativa é necesario considerar o Plan de usos como un instrumento director pero flexible, no que se introducirán modificacións en función dos resultados do seguimento e avaliación das iniciativas a executar. A identificación de novos obxectivos debe encamiñarse cara a unha nova percepción do monte como espazo prestador de servizos. Pero este círculo de xestión adaptativa de carácter fundamentalmente técnico, que se recolle no cadro 1, debe complementarse coa importante dimensión social que ten que estar presente na xestión dos montes. Deste xeito, o círculo da xestión monitorizada debe complementarse cunha xestión participativa, proceso que se sintetiza no cadro 2. Esta participación das Comunidades de montes debe realizarse a través dun proceso de negociación que permita acordos estables para a posta en marcha de iniciativas. Só esta estabilidade pode garantir o financiamento de programas de acción a través do apoio de socios e colaboradores públicos ou privados. Áreas de xestión Este modelo que permite a tradución do planeamento en iniciativas xeradoras de servizos require da Mancomunidade un papel de xestión compartida coas Comunidades de montes. Como se recolle no esquema do cadro 3, pódense identificar catro áreas de xestión: execución, planificación, participación e financiamento. A primeira das áreas, a de Execución, pode ser tanto centralizada como descentralizada. Neste sentido as propias Comunidades promoverían os seus propios proxectos ou iniciativas e o papel da Mancomunidade sería o asesoramento técnico e o seguimento e control dos resultados de xeito que as experiencias contribúan a unha mellor planificación dos montes no seu conxunto. Deste xeito a recollida de información a través de 3. ÁREAS DE XESTIÓN SIMULTÁNEA DO PLAN DE USOS NOS MONTES ACTUALIZACIÓN DO PLAN PLAN DE USO E XESTIÓN Acordo sobre ámbitos de xestión COMUNIDADES DE MONTES planificación participación ANÁLISE DE RESULTADOS AVALIACIÓN E SEGUIMENTO INFORMACIÓN E ASESORAMENTO MEMORIA E DIFUSIÓN Sociedade RECOLLIDA DE INFORMACIÓN MANCOMUNIDADE (representación e xestión) CAPTACIÓN DE FINANCIAMENTO execución financiamento IMPLANTACIÓN DE INICIATIVAS PROXECTOS DE INTERVENCIÓN Convenios sobre servizos Concello, Deputación, Xunta de Galicia Entidades colaboradoras 25

26 4. FASES DA IMPLANTACIÓN DO PLAN DE USO E XESTIÓN etapa de lanzamento etapa de consolidación indicadores de resultado ou impacto e a súa difusión se integrarían no esquema xeral da xestión dos montes. A Planificación, xa cun documento básico elaborado (o Proxecto de Ordenación dos Montes de Vigo), sería unha segunda área de actividade que se alimentaría da análise dos resultados das intervencións realizadas tanto por parte das Comunidades como pola propia Mancomunidade. Estes traballos de actualización do Proxecto de Ordenación e das súas axendas a medio e curto prazo, así como dos proxectos dos programas operativos, se levarían a cabo dunha forma centralizada e coa participación das Comunidades de montes. Esta Participación das Comunidades, un elemento central neste modelo de xestión, constitúe a terceira das áreas. Cómpre interpretar esta área de xestión tendo en conta un labor básico a desenvolver pola Mancomunidade, a prestación de información e asesoramento ás Comunidades de montes en temas tanto especificamente forestais ou ambientais como administrativos ou financeiros. Sobre esta base, as Comunidades acordan ámbitos de xestión concretos a desenvolver pola Mancomunidade e que lle permitan ter estabilidade e seguridade xurídica para desenvolver iniciativas de financiamento de proxectos tanto da Mancomunidade como das Comunidades de montes. O última área de xestión, fundamental na consecución dun montes sustentables, é o Financiamento. Aquí o carácter representativo da Mancomunidade, reforzado pola participación e compromiso das Comunidades de montes, a converte nunha institución capacitada para acadar acordos de financiamento tanto con administracións como con entidades colaboradoras para a execución de proxectos ou actividades que se traduzan en servizos á cidadanía. Para este cometido é preciso desenvolver unha Mancomunidade representativa, sólida, lexitimada a través dunha xestión participativa e co necesario liderado para ser o interlocutor fundamental dos montes de Vigo. E para desenvolver este papel, ademais dunha estrutura organizativa e un modelo de xestión eficiente, cómpre levar a cabo FASE I REDEFINICIÓN DE ÁMBITOS DE XESTIÓN MANCOMUNADA Proceso de participación das comunidades Acordar ámbitos de xestión mancomunada e espazos para a execución de iniciativas e realizar o seguimento e avaliación das intervencións FASE II ASUNCIÓN DE SERVIZOS BÁSICOS DA MANCOMUNIDADE Proceso de negociación con administracións Centrar aspectos claves ou sinxelos: mantemento de parques, do sendeiro, educación ambiental e prevención de incendios FASE III ESTRUTURA E ORGANIZACIÓN DA XESTIÓN MANCOMUNADA Organización dos recursos materiais e humanos Establecer unha sede operativa e articular os recursos económicos, técnicos e humanos da xestión da Mancomunidade de Montes actividades de difusión das intervencións realizadas nos montes orientadas tanto á cidadanía como ás propias Comunidades de Montes, ás institucións públicas e aos axentes económicos e sociais Estrutura organizativa A estrutura que se resume a continuación está enfocada ao proceso de implantación da xestión mancomunada. Unha primeira necesidade é dispor dun local onde desenvolver as actividades de xestión, e especialmente adecuada para as reunións coas directivas das Comunidades de montes e dotada do equipamento necesario para desenvolver as funcións clave de información e difusión da Mancomunidade. A tipoloxía do espazo necesario pode responder a unha configuración típica: despacho de dirección, espazo de oficina, sala de reunión, espazo de arquivo e documentación e aseos. Pódese estimar unha superficie necesaria de m 2, en función da utilización compartida de zonas comúns. En canto a súa situación, é aconsellable que estea na cidade, como símbolo do significado dos montes como espazo de servizo aos cidadáns e de achegamento dos montes á cidade. No que atinxe aos recursos humanos considérase necesaria unha xerencia profesional e dous técnicos especializados. En función da evolución da actividade tamén pode ser necesario un técnico administrativo de apoio. A creación dunha xerencia profesional é fundamental para que a Mancomunidade poda desenvolver os seus obxectivos estatutarios: A información e o asesoramento FASE IV DESENVOLVER ACTIVIDADES BÁSICAS DE XESTIÓN Programación e creación de documentos de apoio Desenvolver unha programación de actividades de intervención e seguimento e documentos de patrocinio orientados ao financiamento FASE V ESTABLECEMENTO DE ALIANZAS E ACORDOS FINANCEIROS Presentación de propostas e marcos de financiamento Crear espazos de colaboración técnica e contratos de colaboración con empresas ou entidades financeiras en base a obxectivos 26

27 lexislativo, técnico e xurídico. O intercambio de experiencias que contribúan ao enriquecemento dos coñecementos que melloren a actividade de xestión. A promoción de plans de desenvolvemento global dos montes mancomunados. A prevención mancomunada contra os incendios forestais, pragas e enfermidades. A adquisición de maquinaria que sobrepase a capacidade individual das respectivas entidades para o uso colectivo en traballos de mellora do monte. A posta en marcha de proxectos formativos e educativos que teñan que ver coa súa actividade. Desenvolver calquera programa no eido dos servizos sociais, da cultura e o patrimonio, do deporte ou calquera outro que sexa de utilidade para conseguir os fins que ten establecidos a Mancomunidade. Esta xerencia, ademais de realizar as actividades propias de xestión, sería un factor de dinamización que estaría ao servizo da Asamblea Xeral da Mancomunidade, aportando a organización e información necesarias para facilitar a toma de decisións por parte da Xunta Executiva da Mancomunidade. Axenda de implantación da xestión mancomunada Aínda que como proceso negociado non é posible establecer un calendario estrito para a implantación da xestión mancomunada, propóñense cinco fases, que terían unha duración global de entre dous e tres anos. Estas cinco fases estrutúranse en dúas etapas, unha de lanzamento e outra de consolidación. 1. Etapa de lanzamento A etapa de lanzamento comezaría cun proceso negociado entre as comunidades para definir espazos de actividade ou proxectos de xestión mancomunada. A selección destes ámbitos de traballo estaría orientada á segunda fase, na que se establecerían marcos de colaboración coas administracións públicas que garantan recursos financeiros básicos para comezar a etapa de consolidación mediante a creación dunha estrutura organizativa. Acadados os acordos sobre os aspectos da xestión a poñer na mesa para a negociación coa Administración, elabórase un documento cos servizos de carácter público a desenvolver pola mancomunidade e as necesidades en materia de recursos materiais e humanos para xestionalas. Esta negociación se centraría sobre aspectos da xestión que ven realizando a administración local con carácter periódico ou esporádico. Exemplo de aspectos da xestión cos que traballar nesta etapa de lanzamento serían o mantemento de parques, do sendeiro panorámico e a súa sinalización, retirada de residuos de vertedoiros incontrolados, limpeza de cauces, iniciativas de educación ambiental e actividades de vixilancia e prevención de incendios. Dependendo dos resultados da Fase II, pódense pensar dous escenarios para acometer a fase de consolidación creando unha estrutura e organización da Mancomunidade. Nun primeiro escenario esta estructura se reduciría, en canto aos medios humanos, a un xerente con apoio administrativo. No segundo escenario estes medios básicos se complementarían con dous técnicos, un especializado en temas administrativos e financeiros e outro en temas forestais e ambientais. Neste segundo escenario a Mancomunidade xa podería comezar a desenvolver os traballos de información e asesoramento orientado ás comunidades, ademáis dos labores de seguimento e avaliación de programas e da elaboración de documentos técnicos orientados ao patrocinio ou a convocatorias de axudas financieiras das administracións local, rexional ou europea. Na hipótese de recursos limitados a xerencia se orientaría fundamentalmente á captación de recursos e construír estruturas provisionais en función de proxectos, o que provocaría a inestabilidade dos procesos de xestión mancomunada e unha complicada viabilidade. 2. Etapa de consolidación A primeira fase desta etapa, a Fase III, consistiría na creación da estrutura organizativa da xestión. Estes medios materiais e humanos se conxugarían na 27

28 5. PROBLEMAS DA XESTIÓN DO MONTE Escaseza de recursos materiais e humanos para desenvolver unha xestión do monte co horizonte da sustentabilidade Fase IV para desenvolver tres tipos de tarefas: Labores de información e asesoramento en materia administrativa, financeira e técnica orientada ás comunidades de montes. Xestión, seguimento e avaliación das actividades contempladas nos acordos coa administración Seguimento das actividades de xestión forestal derivadas do Proxecto de ordenación e promoción de proxectos dos programas operativos. Logo de programar e poñer en marcha estas actividades básicas da xestión mancomunada, cómpre buscar recursos para iniciativas específicas, tanto promovidas pola Mancomunidade como polas Comunidades de montes. Así, nesta fase V se desenvolverían tanto documentos e programas de patrocinio como proxectos específicos para participar en convocatorias europeas do novo marco financeiro Problemas comúns Para chegar a acordos de colaboración é fundamental que a Mancomunidade e as Comunidades de montes teñan ben definido cal é o problema de xestión dos montes que cómpre resolver e as solucións que se poñen na mesa de diálogo e negociación. Esta presentación da problemática da xestión dos montes debe estar en sintonía coas necesidades e expectativas de xestión das administracións. En función do diagnóstico realizado, apoiado polas percepcións recollidas nas entrevistas do estudo sociolóxico, o principal problema para levar a cabo unha xestión no marco do desenvolvemento sustentable é a precariedade, en xeral, de medios económicos e humanos. Malia que os recursos atípicos poden facilitar a posta en marcha de iniciativas ambientais ou sociais, non se crean estruturas estables de xestión que permitan desenvolver un proceso continuo de planificación, execución e monitorización. Non obstante cómpre salientar que as comunidades de maior extensión e recursos posúen unha dotación mínima que lles permite realizar as tareas elementais da xestión forestal. Pero este esforzo de xestión que Situación de vulnerabilidade ambiental e urbanística Perda paulatina do valor ambiental e social Sen compromisos públicos estables de financiamento Reducción de superficie dos montes Vulnerabilidade fronte a riscos ambientais Servizos e iniciativas sociais moi escasos Ausencia de proxectos conxuntos Orientación basicamente produtiva do monte Dificultade de seguimento das actuacións Dependencia de ingresos atípicos Prioridade da rendibilidade nos equipamentos Escasas accións de información e difusión Incapacidade para transmitir a imaxe dun monte como espazo de servizos sociais e ambientais para a cidadanía realizan as comunidades é desigual, e non se traduce polo de agora nunha política máis integrada dos montes de Vigo que permita crear unha nova imaxe dos montes como espazo de servizos ambientais e sociais de calidade orientados á cidadanía en xeral. Como se recolle no gráfico de síntese dos problemas da xestión do monte, a dificultade de cristalizar un proxecto común supón unha barreira para que unha xestión sustentable do monte acade acordos estables de financiamento baseados en compromisos concretos de prestación de servizos. Prodúcese polo tanto unha cadea de efectos que provocan unha inercia que lle impide ao monte saír da situación de escaseza de recursos para acometer unha xestión integrada e sustentable. Unha das consecuencias deste círculo vicioso é unha pouco perceptible pero paulatina perda de superficie dos montes, e en especial daquela de dimensión ambiental, onde radica a esencia dos seus valores ecolóxicos e sociais. De feito, 6. EVOLUCIÓN DA SUPERFICIE DOS MONTES VECIÑAIS E AFECCIÓNS DO PXOM Evolución da superficie dos montes veciñais COMUNAIS 1992 (hipótese) COMUNAIS ACTUAL Síntese das afeccións do PXOM nos montes veciñais Urbano Urbanizable Rústico VOCACIÓN AMBIENTAL (PXOM) 6% % 90% Risco de banalización dos recursos do monte Deterioro da imaxe xeral do monte e da súa xestión ESTRITO AMBIENTAL NO PXOM (forestal, cauces e enclaves) 28

29 8. CONTRIBICIÓN PÚBLICA AO ORZAMENTO DO PARQUE DE COLLSEROLA Total orzamento de ingresos do ano 2006 Desglose das transferencias correntes 7. PARTICIPACIÓN NA XESTIÓN DO MONTE Número de comuneiros en relación á poboación da parroquia 100% 80% 60% 40% 20% 0% considerando as ocupacións anteriores á declaración dalgúns montes, poderiamos estar ante unha perda de superficie próxima ao 40% tendo en conta as hipóteses sobre superficie de monte veciñal en 1992 (17), como se recolle no cadro 6. É de supoñer que a aprobación do PXOM supoña unha estabilidade urbanística para o solo rústico dos montes, aínda que tamén a escaseza de recursos e a súa cadea de consecuencias pode traducirse noutros efectos negativos como unha orientación prioritariamente recreativa na procura de recursos económicos que banalice o significado ambiental e social do monte ou o progresivo alleamento entre a xestión do monte e os veciños, especialmente a xuventude. A escasa participación da poboación da parroquia na xestión do monte, que se ilustra no cadro 7, pode ir 3,7% 14,0% 4,3% 0,4% 6,0% 6,5% 1,0% 5,2% 8,8% 1,9% 16,9% 17,5% Beade Cabral Candeán CastrelosComesañaCoruxo Matamá Oia Saiáns Teis Valadares Zamáns Número de comuneiros en relación aos núcleos familiares 100% 80% 60% 40% porcentaxe de non comuneiros 6,6% porcentaxe de comuneiros 20,7% 93,4% 79,3% 11,5% 44,0% 13,4% 1,4% 18,7% 20,5% 3,0% 16,3% 27,6% 6,1% 53,1% 55,0% Ingresos patrimoniais (0,9%) Taxas e outros ingresos (1,3%) Transferencias correntes (71,8%) FONTE: Memoria de xestión do parque de Collserolla Transferencias de capital (26,0%) Concellos (5,0%) Deputación de Barcelona (47,1%) deteriorando a imaxe do monte e a da lexitimidade da súa xestión. Cómpre facer esforzos de promoción da participación, tanto formal como informal, e especialmente da xuventude. En definitiva o monte permanece nunha situación de vulnerabilidade ambiental e urbanística. A saída deste tipo de círculos viciosos e polo xeral produto dunha crise ambiental ou das organizacións, o que afortunadamente non se produciu. Pero tamén se poden romper este tipo de inercias, a través dun cambio decidido no modelo de xestión, un golpe de temón a tempo que permita encamiñar aos montes de Vigo cara a un futuro de desenvolvemento sustentable. Este é o obxectivo das actividades levadas a cabo no marco do proxecto Natureza viva. E neste futuro probablemente será decisivo o carácter metropolitano dos montes de Vigo, cunha clara continuidade nos montes de Redondela, Nigrán e no complexo natural Galiñeiro-Aloia. A súa situación estratéxica nunha zona tan poboada e a súa gran capacidade para prestar servizos sociais e ambientais esixirá un esforzo das administracións públicas, que terán que asumir a estratéxica dimensión territorial dos montes. Aínda que cun entorno institucional e administrativo diferente pódese salientar o exemplo do Parque de Collserola, xestionado por un consorcio e cun orzamento composto basicamente de achegas públicas, como se recolle no cadro 8. Empresas privadas e outros (1,9%) Mancomunidade de Municipios da Área Metropolitana (45,9%) 20% 0% Beade Cabral Candeán CastrelosComesañaCoruxo Matamá Oia Saiáns Teis Valadares Zamáns porcentaxe de non comuneiros porcentaxe de comuneiros Natureza viva Ademais de ter claros os problemas a abordar, nun proceso de negociación cara 29

30 9. INTEGRACIÓN DOS PROXECTOS NATUREZA VIVA NA PROGRAMACIÓN OPERATIVA a acadar colaboracións estables coa xestión dos montes é necesario dispor de solucións concretas. O proxecto Natureza viva permitiu a elaboración destas solucións en diferentes escalas de planeamento. Realizáronse estudos, plans e proxectos concretos de intervención, que constitúen instrumentos para apoiar programas de colaboración financeira baseados na prestación de servizos ambientais e sociais. No cadro 9 se recollen os documentos ordenados nos programas dos catro planos de acción do modelo de uso e xestión: A. Plano de acción de organización e xestión mancomunada; B. Plano de acción de conservación e mellora ambiental; C. Plano de acción de promoción de novas iniciativas e D. Plano de acción de educación, divulgación e difusión. Conclusións Esta estratexia para a xestión sustentable dos montes non supón un novo deseño; a súa orientación e obxectivos están construídos coas aspiracións expresadas por comuneiros e Directivas das Comunidades de Montes. Unhas aspiracións que coinciden no fundamental coa visión que dos montes e o seu futuro como espazo urbano teñen Administracións públicas, cidadáns e axentes sociais. Incluso as actividades e proxectos que se veñen desenvolvendo nos montes veciñais encaixan de forma natural nos programas operativos deste modelo de uso e xestión. Aquí só se ordenan e formalizan estas vontades comúns para dispor dun marco global e coherente que permita establecer compromisos concretos de colaboración. Pero cómpre ter en conta que o desenvolvemento sustentable é un obxectivo móbil, que esixe un esforzo de xestión continuo que permita corrixir erros e identificar novas metas. REFERENCIAS 1. Pakkula, T Introduction to multi-objective forest planning, Kluger Academic Publishers. 2. Vince, S.W., M.L. Duryea, E.A. Macie & A. Hermansen (Eds.) Forests at the Wildland-Urban Intefaces. CRC Press. 3. Gordon, J From vision to policy: a role for foresters. Journal of Forestry 92: Takeuchi, K. et al Satoyama. The traditional rural landscape of Japan. Ed. Springer Verlag. Plan de Prevención e Extinción de Incendios Programa de iniciativas de produción B2 Programa de rexeneración do medio natural B3 Programa de conservación cultural C1 C2 C3 Programa de iniciativas recreativas Proxecto de Ordenación dos montes da Mancomunidade Proxecto de planta de enerxías fotovoltaicas Anteproxecto para a posta en valor do aproveitamento de cogomelos Proxectos de equipamentos temáticos Programa de sinalización do monte Estudo de normalización sinalética dos montes da Mancomunidade de Vigo A1 A2 A3 Programa de información e asesoramento Programa de organización e financiamento Marco estratéxico, programación operativa e modelo de xestión para a Mancomunidade B1 Programa de prevención de incendios Proxecto de Ordenación Plan de Formación para a Mancomunidade de Montes Caracterización do medio físico e natural Estudo de protección e fomento da fauna e a flora dos montes Estudo sobre control de acacia Manual de boas prácticas ambientais Proxecto de picadeiro e estudo creación de rutas a cabalo. Proxecto de zona de acampadaalbergue Proyecto de creación dun auditorio natural Proxecto de creación dun centro de ocio Proxecto de execución da senda do serradoiro do río Eifonso Proxectos de equipamentos temáticos Plan de usos e rendibilización cultural do patrimonio arqueolóxico Catálogo das árbores singulares dos montes do concello de Vigo Programa de iniciativas investigación D1 D2 D3 Programa de educación ambiental Proxectos de equipamentos temáticos Estudo da avifauna con potenciación a través de instalación de caixas niño 5. Gordon, J.C., R.N. Sampson & J.K. Berry The Challenge of Maintaining Working Forests at the Wildland- Urban Interface. In S.W. Vince et al. (Eds.): Forests at the Wildland-Urban Intefaces, Hubbard, W.G. & D.A. Hoge Managing private nonindustrial forestlands at the interface. In S.W. Vince Ed.: Forests at the wildland urban interface. Conservation and Management, Ed. CRC Press. 7. Stanley, G.H., R. N. Clark & B.T. Borman Adaptive Management of Natural Resources: Theory, Concepts, and Management Institutions. USDA, Forest Service. 8. Walters, C.J Adaptive management of renewable resources. Ecology 71: Hilborn, R Living with uncertainty in resource management. N. Am. J. Fish. Manage., 7: Torell, E Adaptation and Learning in Coastal Management: The experience of Five East African Initiatives. Coastal Management, 28: Norton, B.G Sustainability. A Philosophy of Adaptative Ecosystem Management. The University of Chicago Press. 12. Holling, C.S. (Ed.) Adaptive environmental assesment and management. J. Wiley. 13. Sit, V. & B. Taylor (Eds.) Statistical methods for Adaptive Management Studies. B.C. Ministry of Forests. 14. Westley, F Governing Design: The Management of Social Systems and Ecosystems Management. In Gunderson, L.H., C.S. Holling & S.S. Light (Eds.): Barriers and Bridges to the Renewal of Ecosystems and Institutions, Dewey, J The Public and its Problems: An Essay in Political Inquiry. Ohio University Press. 16. Lee, K.N Compass and Gyroscope. Integrating Science and Politics for the Environment. Island Press. 17. ARISGAL, S.L Estudio de bases de ordenación de usos dos montes do concello de Vigo. Concello de Vigo, documento inédito. Programa de seguimento e avaliación Creación dun Sistema de Información Xeográfica dos montes no marco do Proxecto de Ordenación Proxecto piloto de micorrización e plantación de castiñeiros e piñeiros micorrizados Programa de difusión da Mancomunidade Edición do boletín Vacaloura 30

31 SÍNTESE DO PLANO DE USOS DOS MONTES DE CERVEIRA (II) usos de lazer, desportivos e turísticos. LANDPROJECT 21. Viveiro florestal Entre as propostas para a implementação dos usos múltiplos da floresta optamos por reservar um espaço, próximo a uma das casas florestais existentes, para a instalação de um viveiro florestal que dê apoio aos trabalhos de reflorestação quer nos aspectos de produção quer de investigação e salvaguarda genética. O viveiro e o edifício serão concebidos como um conjunto num contexto científico e cultural para a divulgação das práticas de conservação e melhoramento das florestas. 22. Convento e quinta Por tratar-se de uma propriedade privada, encontrando-se actualmente num processo de recuperação e com uma actividade cultural própria que contribui à sustentabilidade deste espaço, julgamos que o uso actual deve ser preservado e apoiado. ser acompanhadas de escavações e processos de controlo. Com esta premissa é possível desenvolver tratamentos paisagísticos que tornem o conjunto arqueológico, escultórico e natural num ponto de elevado interesse turístico, com um grande potencial de vista e valor intrínseco. 25. Núcleo patrimonial da Encarnação A situação da capela num esporão da serra da Gávea com elevado potencial de vistas e com uma topografia bastante plana, aconselham manter o uso que na actualidade tem como centro de concentração da população para actividades de lazer, nomeadamente para merendas e descanso. A proposta de actuação deve ter em consideração o património natural existente na actualidade, com árvores folhosas bem desenvolvidas e incrementar o grau de integração paisagística dos elementos materiais da área de lazer e unificação de critérios e estilos. 23. Núcleo patrimonial do Espírito Santo Este núcleo encontra-se localizado num promontório que ressalta da envolvente. Propõe-se converter o local num miradouro que se vai modelando à medida que se realizam os trabalhos de salvaguarda patrimonial. O controlo que desde este ponto se obtêm sobre o vale do Minho, e que fazem do local um lugar com elevado potencial de vistas, aconselham a sua valorização com metodologias próprias do paisagismo. 24. Núcleo patrimonial do castro da Lovelhe e Cervo Dadas as características patrimoniais do local, com a necessidade de projectos específicos de arqueologia e tratamento paisagístico posterior, as actuações devem 26. Envolvente das esculturas Propomos a potenciação da envolvente das gravuras rupestres, como meio de ligação entre os núcleos do Espírito Santo e o núcleo da Encarnação, construindo percursos pedestres e elementos que realcem e convidem o turista. A área das esculturas propriamente dita deve ser protegida as agressões humanas. 27. Parque de campismo A proposta de implementar um parque de campismo no centro geográfico dos montes objecto de planificação, visa o desenvolvimento económico, através do turismo associado aos usos múltiplos da floresta. Igualmente persegue a potenciação da presença de actividades e 31

32 pessoas que contribuam para o controlo dos incêndios e uma maior optimização e funcionalidade do espaço florestal. Para a localização desta infra-estrutura foi escolhido um local fora da REN com características de acessibilidade directa à rede viária principal dos montes de Cerveira, declives suaves, proximidade de água e elevada qualidade intrínseca da paisagem. 28. Campo de tiro e envolvente Trata-se de uma infra-estrutura de desporto e lazer, já implementada, que propomos manter e potenciar com a integração nos núcleos patrimoniais do Espírito Santo e da Encarnação. 29. Outros elementos pontuais. Na proposta de uma estrutura física para os montes de Vila Nova de Cerveira incluem-se também um conjunto de elementos patrimoniais, como o núcleo dos moinhos da Gávea, o dos Moinhos do Ribeiro do Castro ou de modo disperso as casas florestais que foram abordados no inventário patrimonial a nível de caracterização e propostas de intervenção. No plano aludido todos eles aparecem com o seu perímetro de protecção aos incêndios florestais. Dentro das medidas de defesa ao fogo, foram propostas uma série de actuações, nomeadamente a construção de dois açudes que poderão ser utilizados também como áreas de incremento da biodiversidade, lazer e recreio para actividades balneares. A proposta concreta de actuação deverá ser desenvolvida com escalas e técnicas próprias da engenharia e do paisagismo, tendo como base as propostas gerais feitas no capítulo de rede de defesa florestal, mais em concreto nas infra-estruturas de pontos de água para o combate ao fogo. 32

33 PROJECTO DE VALORIZAÇÃO AMBIENTAL EN VILA NOVA DE CERVEIRA (I) parque ribeirinho da lenta PORMIN TRABALHOS DE ARQUITECTURA E ENGENHARIA, LDA Esta intervenção insere-se em espaço natural que importa valorizar paisagística e turisticamente por forma a atingir os objectivos propostos e que passam pela melhoria da qualidade de vida das pessoas, tornando-o num espaço privilegiado para o lazer, convívio, desporto ao ar livre e para cultura ecológica e paisagística. O projecto teve por isso mesmo a intenção de intervir de forma harmoniosa e compatível com o uso do espaço, atendendo à proximidade da Praia da Lenta e complementaridade com o Parque de Lazer do Castelinho e Aquamuseu. A intervenção paisagística terá por isso mesmo objectivos de potenciação da vegetação ripícola do baixo Minho, controlo das numerosas acácias que apresentam um ritmo de expansão e difusão muito elevado, invertendo o equilíbrio do ecossistema ligado à água e adoptar medidas complementares à educação ambiental. Será importante também recuperar o potencial de vistas sobre o Rio Minho, a densidade de arvoredos baixos e matos tornam necessária uma intervenção de limpeza e poda, integrando o rio no campo visual da área de intervenção e na própria filosofia de outros espaços ribeirinhos de Vila Nova de Cerveira. O acesso a este espaço faz-se por caminho público, Rua da Lenta, que vem de Vila Nova de Cerveira, zona da INATEL, e que continua pela Rua do Pousado, derivando neste local para a Praia da Lenta e dando acesso a este Parque Ribeirinho. Na Praia da Lenta, zona fluvial do tipo praia vigiada, existe um estabelecimento de bebidas do tipo café/bar e uma instalação sanitária de apoio aos banhistas. Este parque tem a particularidade de ser um espaço de merendas e de descanso com potencial elevado para a prática de jogos e convívios da população e ao turismo. A configuração morfológica deste espaço resulta num desenho pouco habitual da natureza, o qual consiste num pedaço de terra quase individualizado no meio do Rio Minho, formando uma espécie de lingueta, sendo que na sua parte poente temos o caudal principal do rio, na parte nascente uma baía de água que é alimentada pelo sul quando a maré sobe, situando-se a norte o espaço do parque que importa valorizar. A baia assim formada, tem no ponto mais a norte uma ilha que está rodeada por água estagnada com alguma dificuldade de regeneração por falta de circulação e consequente oxigenação, pelo que é possível em alturas do ano sentir-se um cheiro menos agradável. Esta baía transforma-se no entanto num santuário para os pescadores, pois é bastante procurada para actividades desportivas piscatórias. No espaço natural onde se prevê o desenvolvimento principal da intervenção, assiste-se ainda ao seu atravessamento por uma linha de água ribeiro que se crê ter água corrente todo o ano e o terreno tem um relevo muito suave, quase plano. O Parque O caminho público que aqui dá acesso está pavimentado em cubo de granito e na sua continuidade procurou-se resolver a problemática do estacionamento, pois os carros invadem de uma forma aleatória e selvagem o espaço natural, perturbando o local. Nesse propósito formou-se uma zona de estacionamento oblíquo para veículos ligeiros circundada por passeio e num outro local próximo, definiu-se uma zona para estacionamento de autocarros, permitindo-se no caminho público uma zona para inversão de marcha e acesso a campos que são propriedade privada. As zonas de estacionamento serão pavimentadas em grelha de enrelvamento, sendo o passeio aí formado pavimentado com cubo de granito 0,11m*0,11m e lancil ou guia em betão na sua delimitação. 33

34 A Praia da Lenta posssui a sua própria infra-estrutura de estacionamento automóvel. Projectaram-se passadeiras em pontos considerados estratégicos para a travessia de peões na estrada, as quais ligam a uma ecopista que se prevê constitua um prolongamento já previsto para Vila Nova de Cerveira e para norte deste local. A ecopista será realizada em material drenante do tipo tapete betuminoso a frio de cor do saibro claro, sendo delimitada por uma chapa de aço galvanizada dos terrenos contíguos em terra e vegetação natural. Serão ainda asseguradas protecções nas zonas de circulação pedonal ou de bicicletas pela cravação de estacas de madeira no solo e colocação de guias também de madeira, formando balizamentos de protecção nas áreas de menor proximidade da estrada com a ecopista, que assim impedirão o avanço dos carros para zonas onde o seu acesso se pretende proibido. A ecopista que vem de V. N. de Cerveira atravessa a Rua da Lenta na derivação desse arruamento para a praia do mesmo nome, prevê-se a execução de uma ligeira elevação do piso dessa rua dando continuidade de nível à ecopista e obrigando o trânsito automóvel a diminuir de velocidade. As zonas de percurso pedonal à face do arruamento, na zona do parque, serão pavimentadas com pranchas de madeira e desse modo espera-se controlar a acessibilidade de veículos automóveis. Os percursos pedonais no interior do parque serão constituídos sobre os já consolidados e delineados pelas pessoas ao longo do tempo, pelo que serão realizadas pavimentações com o material já previsto na ecopista e noutros casos pela utilização de pranchas de madeira e saibro, o que minimizará o impacto sobre o solo vegetal. A linha de água do ribeiro que desagua no Rio Minho e que atravessa este espaço será vencida pela formação de uma pequena ponte pedonal em madeira, que permitirá o desenvolvimento da ecopista para terrenos mais a norte. Aproveitando a divisão do parque pelos trajectos pedonais, definem-se sectores que irão ter diferentes utilizações, a saber: zona das merendas; zona de jogos tradicionais; zona de actividades desportivas e jogos; e zona das diversões dos mais pequenos, parque infantil. A zona das merendas terá pavimentação drenante à base de saibro, e proporcionará por módulo de forma individualizada, o uso de mesas, bancos, assadores com controlo de saída de faúlhas e pios de água, v.p.f. desenhos. A sua localização será ao longo do ribeiro que aqui vem desaguar no Rio Minho, sendo a sua margem convenientemente limpa e podada, aumentando as perspectivas visuais, continuando a proporcionar sombras e consolidação das margens da linha de água através da rica galeria ripícola que ostenta. Prevê-se ainda neste ribeiro a formação de um pequeno açude nas imediações da ponte pedonal, o qual, para além de provocar o som refrescante do murmurar da água, servirá para criar uma pequena represa de água que irá alimentar um sistema automático de rega de espaços verdes de relva tratada. Para apoio a este complexo projectouse nas imediações deste local um conjunto de sanitários separados por sexo e preparado para deficientes com espaço técnico para apoio às captações de água e rega automática. Na proximidade deste núcleo da zona das merendas, prevê-se também a formação de um sector onde seja possível praticar jogos tradicionais como seja a malha, pelo que se pretende desse modo favorecer o convívio e ajudar à preservação e passagem do testemunho de actividades mais populares. As antigas mesas e bancos de merendas, anteriormente colocados aleatoriamente no local da intervenção em função das proximidades das árvores/ sombras existentes, serão recuperados e 34

35 colocados ordenadamente segundo alinhamentos com enquadramento arbóreo adequado, donde resultarão ritmos e marcações interessantes no conjunto do espaço. No sector de actividades e jogos desportivos, favoreceu-se a formação de dois grandes relvados com rega automática para que as peladinhas, entre outras práticas desportivas, se possam realizar em local polivalente com um mínimo de condições, um de cada lado do ribeiro. Existirá ainda, para os mais aficcionados pela manutenção de uma boa forma física, um circuito de manutenção de grandes dimensões do tipo A que obedecerá às normas do Instituto do Desporto Ministério da Educação, resultando neste espaço a colocação de diferentes aparelhos para prática de exercício. O parque infantil será um local com aparelhos simples para os mais novos se poderem entreter, sendo que o piso neste sector será de protecção, realizado em caixa de areia com altura apropriada. Nos pontos considerados mais estratégicos, mas com a inserção adequada para não se tornarem dissonantes, foram colocados contentores para recolha de resíduos sólidos urbanos e ecopontos, estruturados em linha com enquadramento vegetal adequado. Existindo um local neste parque onde a presença de carvalhos é notória, prevê-se o favorecimento do carvalhal, aliás convém referir que nesta intervenção não se fará o derrube de quaisquer árvores indígenas existentes para além da recomendada eliminação de algumas espécies exóticas invasoras pelas suas características de infestação. Prevê-se ainda o transplante de algumas árvores que colidam com a implantação de alguns pavimentos e equipamentos. Será ainda favorecida a plantação de novas espécies de árvores conforme indicações dadas nos desenhos, as quais serão perfeitamente identificadas por sinalética adequada, prevendo-se fazer o mesmo em outras espécies existentes, contribuindo-se assim para um processo de educação ambiental, ecológico e pedagógico das populações. Reforçando o aspecto pedagógico, na entrada do parque, está este projecto a prever o local para futura colocação de um painel temático alusivo ao Rio Minho como lugar de vida e encontro do homem com a natureza. Prevê-se a aplicação de vários bancos de jardim para fortalecer o convívio e descanso das pessoas e papeleiras para ajudar à manutenção do asseio do local, tudo estrategicamente colocado e estudado para se conseguir o melhor desempenho. Lembrando o problema inicialmente referido da baía, para obstar à estagnação dessa água que está sempre dependente do movimento das marés e que pouco se faz sentir no seu ponto mais a norte dada a sua considerável extensão, previram-se espaços destinados a moinhos de vento a colocar na proximidade ao Rio Minho, estruturas tradicionais para captação da água, os quais encaminharão água directamente captada no rio para a baía, o que certamente irá minimizar esse desagradável fenómeno, esta intervenção será no entanto alvo de estudos mais aprofundados. Na baía e atendendo á sua forte solicitação pelos pescadores para a prática de actividades piscatórias de cana, prevêse a formação de diversos cais pesqueiros em estrutura de madeira para apoio da dessa actividade desportiva. Ao nível da iluminação pública prevêse a transferência de candeeiros colocados à face do caminho na zona da Praia da Lenta para a zona da Rua da Lenta onde estão previstas as zonas de estacionamento, pois aí tornava-se necessário beneficiar essa infra-estrutura, assegurando-se desse modo a melhor unidade. Lembramos que esses candeeiros de iluminação pública já tinham sido inicialmente utilizados na iluminação pública de ruas de Vila Nova de Cerveira. Nos restantes espaços foi então pensada a iluminação com material mais actual e mais adequado para integração no Parque Botânico, sendo utilizados candeeiros com acabamento em madeira e outros sistemas de iluminação como seja o de projecção de luz, o que traduz-se sempre em efeitos cénicos muito interessantes. 35

36 PROJECTO DE VALORIZAÇÃO AMBIENTAL EN VILA NOVA DE CERVEIRA (II) parques e miradouros PORMIN TRABALHOS DE ARQUITECTURA E ENGENHARIA, LDA Son tres os projectos devalorização turística en Vila Nova de Cerveira: Arranjo Urbanístico do Miradouro do Alto da Baogoada, Arranjo Urbanístico do Miradouro do Alto do Crasto e Requalificação do Parque da Senhora da Encarnação. Arranjo urbanístico do Miradouro do Alto da Baogoada A presente intervenção localiza-se à face de caminho público com características excepcionais de enquadramento paisagístico, onde surgem locais que possibilitam a contemplação de uma vista deslumbrante sobre paisagem natural, onde a intervenção do homem também é uma realidade. O caminho público está pavimentado em semi-penetração betuminosa e em curva fechada, situada entre a Capela da Senhora da Pena e Casa Florestal, localiza-se um dos melhores sítios de observação sobre o vale do Rio Minho na direcção da foz. Deste local é possível avistar Vila Nova de Cerveira e povoados diversos em que o de Loivo é o mais próximo, pode-se ainda assistir ao traçado sinuoso de diferentes vias e caminhos, campos agrícolas, zonas de matas e florestas, tudo numa paisagem fortemente marcada pelo vale que é cortado pelo Rio Minho que desagua em estuário sobre o Oceano Atlântico. Torna-se a imagem da paisagem ainda mais mística quando se olha para o outro lado do vale, margem noroeste do rio, e se percebem as terras do país vizinho agora amigo, Espanha, onde o Monte de Santa Tecla se ergue como um elemento de forte presença no horizonte. O Rio Minho é uma imagem forte pelo grande caudal de água que transporta e pela ilhas a que deu origem, donde se destaca a ilha dos Amores, a ilha da Boega e diversas ínsuas. O espaço que se pretende valorizar é já conhecido pela sua estratégica localização nos Montes de Vila Nova de Cerveira e pretende-se inserido num projecto conjunto de Valorização Turística de sítios de qualidade excepcional que importa requalificar. O miradouro No sítio estruturalmente definido pela intuição das populações e visitantes do concelho, surge o lugar do miradouro natural que se forma com reduzidas condições de acessibilidade e estabilidade, mas potenciado pela sua estratégica localização de enquadramento na paisagem. No lugar do Alto da Bagoada, quem vai pelo caminho público da Capela da Senhora da Pena em direcção da Casa Florestal, local onde a pavimentação termina e o betuminoso dá lugar à terra batida, em curva fechada do troço ainda pavimentado, localiza-se o miradouro. O local definido como sendo o espaço de miradouro desenvolve-se pela cota 250m e usufrui da mudança das vertentes 36

37 do monte, localizando-se como o vértice de dois planos que se intersectam num ponto elevado do espaço sobranceiro a um precipício. A interpretação do sítio e as necessidades físicas do espaço, inspiram a formação de uma plataforma horizontal e um local seguro para estacionamento, ligados por um percurso pedonal protegido, tudo numa ligação estreita de unidade e funcionalidade quer pelos materiais previstos utilizar quer pela articulação dos espaços. Condição por nós imposta ao projecto foi também o de potenciar a utilização do espaço por pessoas de acessibilidade condicionada e possibilitar uma utilização mais radical a pessoas que nestes passeios sempre procuram uma componente de aventura, isto é, a observação que se torna necessário conquistar pela irreverência, pelo atrevimento, pelo exercício físico extra da escalada. A imagem do MIRADOURO tem por isso mesmo de ser um elemento que se integre na paisagem natural e resulte num conjunto ecléctico que se afirme como um elemento escultórico que realce a sua função e seja uma referencia arquitectónica, até porque este miradouro para além de ser um lugar de observar é também um local de forte incidência visual. Relativamente à sua integração no meio, optou-se pela utilização de materiais solidários com a envolvente, por isso mesmo mais tradicionais, e outros desde sempre utilizados, mas agora tornados mais actuais com a característica de serem elegantes, nobres e duradoiros com fácil manutenção. A zona do estacionamento e o percurso pedonal são os espaços complementares do miradouro que importava formar para a utilização cómoda e eficaz pelo visitante, pelo que foram tratados com o cuidado e a qualidade necessárias para o desempenho eficaz dessa infra-estrutura. O conjunto arquitectónico do miradouro desenvolve-se numa primeira plataforma de nível que se consolida com a execução de um muro em alvenaria de granito, projectando-se de uma forma suspensa na direcção do vale, uma estrutura em perfilados de ferro com pavimento em pranchas de madeira que termina num painel que ilustrará e prestará esclarecimentos sobre a paisagem que será possível desfrutar. A prancha que se desenvolve de uma forma levitada sobre o vale com orientação nascente/poente, semelhante à do Miradouro da Encarnação, utiliza como elemento estrutural de compensação um pórtico que se eleva acima do tabuleiro, definindo um local estratégico para colocar e favorecer a iluminação da plataforma e do painel anteriormente referido. Esse elemento possibilita ainda, através de escada vertical com guardacorpos e uma pequena plataforma que se desenvolve a nível superior, formar um outro nível de percepção da paisagem, permitindo agora observar também para trás do cenário principal e explorar assim a vista sobre uma paisagem mais montanhosa e muito diferente da que é possível desfrutar no vale do Rio Minho. Este será o espaço que resulta da composição da obra e de necessidade de iluminação conveniente do espaço, desafinado os adeptos de experiências e descobertas diferentes. O muro em alvenaria de granito que forma a plataforma base de observação, estende-se pela face do caminho para garantir a cota do passeio e acaba no parque de estacionamento para estruturar essas infra-estruturas e dar unidade ao conjunto da obra. Esse muro eleva-se aproximadamente 0,50m acima do percurso de circulação pedonal por três motivos, um que é o de protecção, outro que é o de não embaraçar a vista de quem circula sentado no automóvel e por último o de constituir zona de possível descanso pelo improvisado assento que forma. As zonas de passeio e plataforma são protegidas da zona do caminho pela aplicação de prumos de madeira de forma regular quadrada, pois assim protege os percursos de peão do atrevimento e invasão de alguns carros que poderiam ser tentados a não se estacionar no local devido. As pavimentações a realizar em solo firme do percurso pedonal e zona de estacionamento serão, respectivamente, em cubo de granito nas dimensões 37

38 0,11m*0,11m e grelha de enrelvamento. A obra projectada, para além da função pretendida, constituirá também um elemento distinto e marcante do espaço em que se insere, assumindo-se como uma obra emblemática com características apelativas para atenção das gentes e fixadora da curiosidade e interesse popular. A utilização de materiais nobres, madeira e ferro, perfeitamente integráveis na paisagem local pela sua leveza, naturalidade e equilíbrio, e a utilização de uma iluminação com características cénicas, fará realçar à noite a sua forma. Prevê-se a colocação de papeleiras perfeitamente integradas no espaço da intervenção por forma a ajudar a que o asseio do local seja mais facilmente garantido. O local em redor do miradouro, conforme previsto pelo Plano de Usos dos Montes de Vila Nova de Cerveira, terá de ser limpo num raio de 50 metros de modo a formar uma faixa de interrupção de combustível em caso de incêndio. Para possibilitar as vistas sobre outro local de miradouro mais situado a norte, Senhora da Encarnação, prevê-se ainda o derrube de alguns eucaliptos que para além de descaracterizarem a nossa paisagem natural, interferem no ângulo de visão que convém potenciar, pelo que esses trabalhos serão incluídos nos mapas de trabalhos. Arranjo urbanístico do Miradouro do Alto do Crasto Em zona fortemente marcada pela presença da escultura do CERVO, obra da autoria do artista escultor José Rodrigues, símbolo de Vila Nova de Cerveira que se avista de muitos pontos do vale do Rio Minho, tem esta intervenção por objectivo a realização de benfeitorias no miradouro. O acesso a este local é realizado através de caminho público pavimentado em tapete a quente que aqui termina, existindo um largo que é utilizado como zona de estacionamento e de inversão de marcha, o qual é pavimentado em calçada à portuguesa. O percurso até ao miradouro do Cervo é realizado em lajes de granito de forma irregular que formam plataformas de acentuada inclinação separadas por degraus e que inviabilizam o acesso autónomo a pessoas de mobilidade condicionada. O traçado desse percurso pedonal até ao miradouro desenvolve-se nas costas de um relevo montanhoso do tipo afloramento granítico. Do local do miradouro, pedestal do Cervo, não é possível ter perspectiva sobre a totalidade da paisagem devido ao afloramento rochoso a poente que reduz o campo de visão mais próximo sobre a encosta para o Rio Minho. As vistas deslumbrantes que se podem desfrutar deste local incidem com muita atenção sobre a povoação de Vila Nova de Cerveira, outros aglomerados populacionais de diferentes dimensões, alguns monumentos de certa dimensão como é o caso das antigas fortificações, avistam-se obras mais recentes com forte presença como é o caso da ponte e alguns edifícios, a hierarquização das vias de comunicação, o vale que é sulcado pelo Rio Minho, campos de cultivo, zonas de matas e florestas, o recorte dos montes e serras no horizonte e as terras de Espanha. O Miradouro Dado o interesse da Autarquia Municipal em proceder à Valorização Turística do local, importava para além das previsíveis habituais benfeitorias, potenciar a utilização do espaço por pessoas de mobilidade condicionada. Neste contexto o percurso da zona de estacionamento em calçada de granito assente à portuguesa, será organizado para potenciar a sua rentabilização com estacionamento automóvel ligeiro e de autocarro, favorecendo-se o espaço com 38

39 um estacionamento para deficientes em local cuja pavimentação que lhe dá acesso é formada por cubos de granito de dimensão regular. A pavimentação do caminho público, a partir do local do estacionamento de deficientes até ao início do percurso consolidado para acesso ao miradouro, será reformulada para cubo de granito por questões de unidade e de acessibilidade mais cómoda. O acesso ao miradouro do Cervo, percurso consolidado, será também beneficiado com uniformização dos patamares por forma a que os degraus entre plataformas apresentem aproximadamente o mesmo número de espelhos, continuando a manter as actuais lajes de granito que serão reposicionadas nas cotas necessárias, devidamente niveladas e estabelecendo percurso de mais fácil circulação pedonal. No entanto o percurso tradicional para acesso ao miradouro, devido à topografia do terreno, continuará a não permitir acessibilidade autónoma a pessoas de mobilidade condicionada, nem a evitar o obstáculo visual dos afloramentos rochosos já referidos. Surge então aqui oportunidade de resolver essas situações e melhorar também a relação de escala dos observadores da paisagem com o símbolo escultórico edificado neste local. Projectou-se para tal um elemento ziguezagueante que acompanhando a relação topográfica das curvas de nível do monte, nasce na zona do caminho público agora previsto pavimentar a cubo de granito e que se desenvolve em oposição ao antigo percurso na vertente mais exposta a poente, logo com melhores vistas, praticamente de nível para favorecer acessibilidades sem restrições de utilização. A concretização deste percurso que se inicia amarrado ao terreno em plataforma que se desprende num último apoio em pequeno muro de encontro a realizar em betão branco, desenvolver-se-á a cota regular de modo serpenteante na encosta, o que provocará a levitação do corpo principal da estrutura acima do terreno no seu movimento de avanço tal como um réptil de rochedo do ecossistema local, terminando numa plataforma que será o miradouro, cabeça do animal, sobre um promontório de granítico. A supremacia do cervo sobre a cobra está garantida pela relação de cotas, respectivamente, mais alta e mais baixa, que de uma forma figurativa coabitam no seu habitat natural e que aqui são representados na paisagem. O novo percurso do miradouro será realizado com a utilização de materiais de expoente recomendável para estes tipos de intervenções quer pela sua adequabilidade a espaços naturais quer pela leveza e facilidade de concretização de formas, pelo que se projecta a utilização de pranchas de madeira, perfilados de ferro, estruturas tubulares, chapas e o uso de mini-quadrículas. O desenho do réptil não sendo o principal objectivo, é no entanto o meio para conseguir potenciar o cenário, oferecer paisagem sem restrições a qualquer visitante e resolver situações de escala e de enquadramento com interferência mínima no espaço natural. A estrutura base deste novo percurso será um elemento tubular corpo da cobra, que pousado no encontro dos muros junto ao caminho, projecta-se pela encosta do monte recorrendo ao apoio de pequenos pilares de ferro, sendo o percurso pedonal formado com pranchas de madeira pele desprendida da cobra, que irá terminar numa plataforma cabeça da cobra, cuja estabilidade estará garantida por uma discreta estrutura metálica e parede de betão branco. O percurso pedonal que se inicia logo à face do caminho, em pranchas de madeira, será em todo o seu desenvolvimento mantido com a mesma largura, imagem de regularidade que é parcialmente interrompida na sua parte final pelo alargamento da plataforma, o que se consegue pela utilização de pavimentos em mini-quadrícula. Na nova plataforma de observação será possível desfrutar de uma maior amplitude da paisagem relativamente à vista que se avista do miradouro tradicional e tem-se uma nova percepção da escultura que simboliza Vila Nova de Cerveira, o Cervo. Prevê-se no novo miradouro, v.p.f. desenhos, que seja colocado no futuro um painel temático com esclarecimentos sobre 39

40 a origem de Vila Nova de Cerveira, o mundo animal dos cervos e outras explicações sobre a fauna local. Para usufruto pelos visitantes projectou-se também a localização de bancos de descanso e a colocação estratégica de papeleiras que ajudarão certamente ao melhor asseio do local. O miradouro tradicional do local do cervo será também objecto de obras de benfeitoria como seja a colocação de pedras para melhor camuflar os pilares da estrutura da escultura, formação de um banco para descanso e contemplação e pavimentações. Porque existe um caminho pedonal de interesse muito relevante que estabelece ligação entre este espaço e o local do Parque da Senhora da Encarnação, trajecto que passa a cota inferior ao percurso do novo miradouro, tornou-se também importante valorizar essa ligação. Assim, através de escada, efectuar-se-á ligação entre esse percurso e o traçado do novo miradouro, sendo que a ligação ao miradouro tradicional, agora reformulado, continuará a realizar-se com os ajustes necessários do modo habitual e em serviço. O local em redor do miradouro, conforme previsto pelo Plano de Usos dos Montes de Vila Nova de Cerveira, terá de ser limpo de modo a formar uma faixa de interrupção de combustível, sucedendo o mesmo ao longo do percurso da linha de água próxima que será objecto de regeneração ecológica, tornando-se no futuro próximo num elemento de compartimentação a incêndios. O troço entre o parque de estacionamento e a zona de derivação para os agora previstos dois miradouros, será ainda beneficiada pela marcação do percurso pelo acompanhamento em linha de árvores de elevada resistência ao fogo, resultando daqui consequências pedagógicas sobre as populações que visitam este local turístico, as árvores deverão possuir a identificação científica e comum com descrição das suas principais características. Requalificação do Parque da Senhora da Encarnação O Parque da Senhora da Encarnação aparece consolidado no tempo como um espaço de contemplação de vistas e de prazeres de convívio entre as gentes e a natureza, local onde se realizam excursões, jogos, piqueniques, cujo potencial turístico é importante. Sendo uma área de características excelentes para o lazer e contemplação, poderá também transformar-se numa área didáctica pela presença da floresta com as suas espécies de carvalhos, carvalhos americanos, acácias, acácias robinia, vidoeiros, acer, pinheiros, tílias, etc. Este local torna-se ainda mais enriquecido pela presença de uma linha de água temporal que circulando livremente em parte do seu traçado, favorece o desenvolvimento da vegetação ribeirinha onde sobressaem os salgueiros, freixos, amieiros, fetos, etc. O potencial de vistas é excelente e situando-se entre os miradouros do Alto do Crasto e da Baogoada, apresenta motivos de interesse que sendo comuns, suscitam também outras perspectivas e cenários que importa explorar. Enquanto local de convívios, festas e celebrações, oferece infra-estruturas que importa registar, a saber: uma Capela que dá nome ao lugar, Senhora da Encarnação; um coreto onde bandas de música actuam, sendo no piso de cota inferior oferecidas instalações sanitárias públicas; mesas e bancos de pedra; um fontanário e espaço para ocupação livre cujo acesso a este local é garantido por caminho público. Ao nível de infra-estruturas e gestão do espaço, torna-se notória a pouca organização e hierarquização quer ao nível de estacionamentos, circulações quer na utilização do próprio espaço destinado a pessoas, ainda a falta de uma instalação 40

41 sanitária que permita acessibilidade a deficientes com condições para poder funcionar como tal, entre outros muitos aspectos que importa melhorar. O caminho público, pavimentado em tapete a quente, que dá acesso a este paradisíaco espaço natural vem de Vila Nova de Cerveira e continua serra acima, derivando para o Miradouro do Cervo. O parque surge também em derivação do referido caminho e pode-se considerar propício a uma divisão em duas áreas principais, uma de chegada e estacionamento e outra para usufruto pelas pessoas, onde importa restringir a acessibilidade do carro para não perturbar o meio. O Parque Inserindo-se esta intervenção num projecto que tem por objectivo a Valorização Turística do local, importa estruturar este plano numa perspectiva de requalificar e valorizar os espaços por forma a que se potencie também a sua utilização por pessoas de mobilidade condicionada. O percurso viário que deriva do caminho público e que serve este local, está pavimentado parte em tapete a quente e outra em calçada à portuguesa, sendo que os percursos principais condicionam ainda a sua utilização por determinas faixas da população quer pelas inclinações quer pelos revestimentos. Percebem-se neste local ainda diversas carências quer ao nível da organização dos espaços quer ao nível de infra-estruturas de apoio, nomeadamente pela precariedade dos sanitários existentes, falta de elementos para recepção de resíduos sólidos urbanos (indiferenciados e valorizáveis) e papeleiras, zonas de estacionamentos automóvel ligeiro e de autocarros. Ao nível de características mais específicas, percebe-se a falta de um local formalmente assumido como zona de miradouro onde se prestem esclarecimentos sobre a paisagem, o local para as merendas com condições mínimas aceitáveis e projectado com segurança contra ignição de fogo, um lugar para a realização de jogos tradicionais, outro local para os mais novos poderem brincar num parque infantil, uma zona de descanso e de observação, uma instalação sanitária de fácil acessibilidade e preparada para deficientes. Nesse contexto manteve-se a organização do espaço do Parque da Senhora da Encarnação em dois sectores, sendo que o primeiro, para mais fácil identificação neste documento chamado como Átrio do Parque, será o local de circulação automóvel, estacionamentos, cargas e descargas e o outro sector, para mais fácil identificação neste documento chamado como Sala do Parque, será o local do culto, das festas, do convívio, das diversões, dos jogos, das refeições, das sestas e das contemplações. Os sectores não serão estanques nas suas funções, dado que existem aspectos comuns a ambos os espaços, entre eles a paisagem, a sombra, o verde, a natureza que é o elemento de unidade. O átrio do Parque Neste sector, em forma de ilha se considerarmos a envolvente do actual caminho de serventia, prevê-se a formação de um arruamento interior para ampliar a capacidade de estacionamento automóvel ligeiro, um outro local onde será realizado o estacionamento de veículos de maior comprimento como é o caso dos autocarros, sendo que a parte sobrante será mantida como espaço natural. Na zona contígua do parque de estacionamento automóvel serão realizados passeios e será favorecida a arborização, situação que também será objecto de benefícios equivalentes na marcação da outra margem deste arruamento circundante. O arruamento circundante está pavimentada em tapete betuminoso a quente em bom estado e assim será mantido por uma questão não de gosto ou de adequação, mas de ordem económica. O arruamento interior será consolidado definitivamente com base em granulometria extensa e acabamento superficial em saibro. Os percursos pedonais, passeios, serão delimitados por lancis ou guias de betão e pavimentados em pedra de chão de com forma de paralelepípedo regular de cor amarela. Os estacionamentos automóvel ligeiro 41

42 serão finalizados com uma grelha de enrelvamento e nas zonas de autocarros em calçada à portuguesa de granito da região. Os espaço naturais serão limpos, favorecidos com o alinhamento de árvores à face do caminho, favorecendo-se ainda o local com alguns bancos de jardim, papeleiras e uma mesa com bancos. A iluminação deste local é periférica e mantém-se nas condições actuais porque se julga minimamente suficiente para o tipo de uso previsto. A Sala do Parque O acesso ao núcleo principal deste parque terá início num arruamento com inclinações controladas que será pavimentado a cubo de granito de dimensão 0,11m*0,11m, sendo por sinalização adequada no início desta via, restringido o acesso a circulação automóvel que não seja estritamente para cargas e descargas. Nas imediações do início desta percurso localizam-se os contentores dos resíduos sólidos urbanos e os ecopontos, estruturados em linha com enquadramento vegetal adequado. O percurso inicial em cubo dará acesso a um local de miradouro, elemento com orientação nascente/poente, em pranchas de madeira e perfilados de ferro com estrutura discreta para não despertar protagonismo que interfira na edificação mais importante deste local, a Capela da nossa Senhor da Encarnação. No local agora formado para funcionar como miradouro, prevê-se a colocação futura de um painel temático onde se prestarão esclarecimentos sobre a história da capela e da serra com referência a toponímia dos principais sítios geográficos observáveis com pormenores relativo ao casco de Vila Nova de Cerveira. Deste primeiro patamar a poente, retiram-se as mesas e bancos existentes de granito, pois pretende-se que este espaço seja mais vocacionado para a contemplação, para o passeio e convívio, prevendo-se a reutilização desses elementos em algumas pavimentações depois de convenientemente preparadas para esse efeito. Neste local forma-se um espaço de brincadeira dos mais novos, um parque infantil com aparelhagens adequadas com caixa de areia no mínimo de 0,40m, e outro que será um espaço de contemplação, namoro, convívio, onde o piso terá um relvado verde que dará vontade de deitar e relaxar, pelo que será dotado com um sistema de rega automático. O percurso actual em calçada à portuguesa será mantido no seu espaço central, pelo que se acautela convenientemente a transição deste pavimento a cota precisa e actual, para a cota do novo pavimento projectado em cubo de granito e já referido. Este caminho provoca no seu término uma praça que é um relevo natural trabalhado por forma a transformar-se numa plataforma de dança e observação dos grupos que possam actuar no coreto, sendo que o seu efeito de espiral permite a escalada e o murete de contenção de terras, pela sua suficiente elevação acima do pavimento, permitirá a formação de um convidativo banco de descanso. O coreto que deverá ser objecto de uma próxima intervenção quer para melhorar a sua imagem quer para beneficiar as instalações sanitárias que se desenvolvem em piso inferior, foi desde já dotado com algumas benfeitorias ao nível de infra-estruturas exteriores de abastecimento de água da rede pública e ligações para o saneamento com formação de uma nova fossa séptica e adaptação da infra-estrutura existente para poço sumidouro. O acesso ao piso das instalações sanitárias foi também já beneficiado, mas porque era impossível assegurar o funcionamento de uma instalação sanitária 42