VERSÃO EXPERIMENTAL BA JORNAL PARLAMENTO NACIONAL TIMOR-LESTE Sexta-feira, 20 de Março de 2015 I. Série Número III LEGISLATURA 3. a SESSÃO LEGISLATIVA ANO LEGISLATIVO (2014-2015) REUNIÃO PLENÁRIA, 02 DE FEVEREIRO DE 2015 Presidente : Ex. mo Sr. Adriano do Nascimento Vice-presidente : Secretária : Ex. ma Sra. Ângela M. C. de A. Sarmento Vice-secretária : Súmula Sr. Presidente loke sessão plenária iha tuku 09 liu minuto 51. Sr. Presidente lê agenda trabalho ba loron ohin nian no avisa katak loron tuirmai (aban) iha plenária extraordinária hodi fó homenagem de corpo presente ba Deputado Mateus de Jesus. Molok tama ba sessão plenária sei halo uluk execução ba hino nacional Pátria iha Plenária. Sr. Presidente convida Deputado sira halo um minuto de silêncio hodi fó homenagem ba Sr Deputado Mateus de Jesus nia falecimento. Sra. Vice-Secretária da Mesa (Ângela M. Corvelo de A. Sarmento) lê carta pedido substituição hodi muda Sr. Deputado Jacob de Araújo hussi Comissão A ba fali Comissão G no Sra. Ângela M. Corvelo de A. Sarmento hussi Comissão G ba fali Comissão A. Sr. Natalino dos Santos Nascimento (CNRT) hussu ba Mesa atu halo um minuto de silêncio ba falecimento Sr. Deputado Mateus de Jesus. Sr. Virgílio da Costa Hornai (PD) questiona sessão iha Período da Ordem do Dia ne ebé la regista kona-ba eleição ba comissário Comissão Homenagem i
nian, tan ne e nia hussu ba Mesa atu toma prioridade ba assunto ida-ne e. Sra. Benvinda Catarina Rodrigues (FM) chama atenção ba Mesa katak Período de Antes da Ordem do Dia, liuliu iha informações diversas, ne e demora de it horas ida. halo diagnóstico nacional, informa katak GOPAC sugere ba Comissão de Ética atu cria ona código de conduta no halo diagnóstico iha Parlamento Nacional, nune e serviço fiscalização bele eficaz no eficiente. Representante povo ne e mós sugere atu lista de presença ne e usa de it sistema eletrónico, tanba lista de presença atual ne e caducado ona. Sra. Olinda Morais (PD) discorda ho substituição Deputado Jacob de Araújo nian ba membro Comissão G, nune e nia sugere atu tau Deputado seluk de it ba Comissão refere. Sr. Natalino dos Santos Nascimento (CNRT) justifica kona-ba substituição entre Deputado Jacob de Araújo no Deputada Ângela M. Corvelo de A. Sarmento ho razão katak atu responde ba Comissão A nia necessidade. Sra. Isilda da Luz Pereira Soares (CNRT) informa katak Comissão F regista ona escola barak mak la hetan merenda escolar hahú hussi fulan janeiro to o março. Tan ne e, nia hussu atu Secretária de Estado dos Assuntos Parlamentares justifica. Além de ne e, nia hussu mós ba Ministério da Educação atu organiza merenda escolar iha horas disponível, nune e labarik sira bele han. Deputada ne e mós lamenta ho professor sira-nia comportamento tanba hanorin iha escola conforme sira-nia gosto. Tanba ne e, nia hussu ba inspetor escola nian atu toma atenção ba professor sira. Nia hatutan tan katak Escola Sérgio Vieira de Mello iha Becora haruka estudante sira selu ossan bainhira halo transferência. Ikusliu, nia hussu ba Ministério competente atu gere bee hemu nian ho didi ak iha bairro laran tanba iha ema balu de it mak hetan no balu lae. Sr. Presidente (Adriano do Nascimento) chama atenção ba Deputado sira atu usa tempo intervenção ne e ho loos. Sra. Jacinta Abucau Pereira (PD) informa katak estudante finalista sira hussi Escola Técnico Vocacional Fatumaca nia diploma iha erro iha redação no erro ida-ne e bele dificulta sira bainhira hakarak bá escola iha rai-li'ur, tan ne e nia hussu ba Comissão F atu haree assunto refere. Iha sorin seluk, nia mós questiona kona-ba semáforo iha supermercado Lider nia oin ne ebé aat fali ona no tinta passadeira nian ne ebé nia cor mós lakon tiha ona, maski tinan-tinan tau ossan boot hodi sossa sassán sira-ne e. Tan ne e, nia hussu atu hadi a ho qualidade. Sr. Agostinho Lay (CNRT) hussu ba Ministério da Educação atu hapara escola iha Ermera ne ebé la iha qualidade no la preenche critério hussi Ministério rassik, nune e ikusmai estudante sira sai vítima. Deputado ne e lamenta mós ho custo ba transporte público sira ne ebé halai ba distrito ne ebé sei karun nafatin no resulta sassán folin sa e iha mercado. Sr. Inácio Freitas Moreira (FRETILIN) lamenta tebes ho escola ne ebé loke arbiru no ikusmai finalista sira mak hassoru problema ba diploma. Nune e, nia hussu atu halo investigação kle an ba decisor no pessoal ne ebé imprime diploma incorreto ba estudante finalista sira. Sr. Francisco Miranda Branco (FRETILIN), liga ba Governo nia programa atu hamoos uma laran no Sr. Paulino Monteiro Soares Babo (PD) hussu atu doutor timoroan foun ne ebé formado iha Cuba ii
hetan lai experiência mak bele fó atendimento ba paciente sira. Além de ne e, Deputado ne e halo distinção ba qualidade serviço entre estudante formado hussi nação Indonésia no Cuba. Sra. Domingas Alves da Silva Bilou-Mali (CNRT) informa katak liutiha remodelação ba V Governo Constitucional, ex-ministro ka ex-secretário de Estado balu lori hotu equipamento Estado nian ba uma, tan ne e nia hussu atu toma atenção. Sr. Antoninho Bianco (FRETILIN) defende médico sira hodi hussu ba Deputado Paulino Monteiro atu ko alia lia-loos hodi la bele discrimina fali doutor formado iha Indonésia mak di ak liu fali doutor formado iha Cuba. Sr. Joaquim dos Santos (FRETILIN) halo crítica antecipada ba VI Governo Constitucional kona-ba falha iha sistema controlo ba mercado ne ebé la fó efeito positivo ka retorno económico ba Timor-Leste tanba sassán ki ikoan hanessan pop mie ne ebé fó moras ba comunidade tama to o ona iha aldeia sira. Nia mós sugere atu hadi a sistema de controlo ba transporte público ne ebé fó ameaça ba ema nia vida. Deputado ne e sublinha tan katak Governo atual sei iha falta de controlo ba importação ilegal no ba projeto de infraestrutura sira ne ebé ineficiente no ineficaz. Ikusliu, nia considera katak Timor-Leste la iha nia identidade rassik, nune e mak publicidade iha dalandalan nakonu ho lia-chinês, indonésia no inglês. Sr. Manuel de Castro (FRETILIN) hussu ba Ministério competente atu toma atenção ba Forças ne ebé halo operação conjunta, tanba halo agressão física ba comunidade inocente iha Quelicai. Tan ne e, nia sugere atu reforça serviço Inteligência sira-nian, atu sira mós iha profissionalismo ba atuação problema. Além de ne e, nia hato o katak Forças sira ne ebé halo operação conjunta ne e la o nadodon hanessan fali forças Indonésia nian. Iha sorin seluk, nia lamenta mós ho serviço EDTL nian, tanba fatin balu ne ebé hetan ona despacho desde 2011 hodi halo instalação, maibé la realiza no fó liu prioridade ba despacho hussi Primeiro-Ministro. Deputado ne e preocupa mós ho problema duração luta veterano sira-nian ne ebé fó sai hussi Comissão de Homenagem contradiz ho sira-nia processo de luta. Sra. Maria Lurdes de Sousa Bessa (PD) hussu atu Deputado sira la bele compara instituição F-FDTL no TNI. Sra. Ilda Maria da Conceição (FRETILIN) informa katak veterano sira iha direito atu simu sira-nia pensão. Sr. Presidente (Adriano do Nascimento) hussu ba Senhor Deputado sira atu bainhira halo intervenção iha Plenária la bele minimiza Estado atu nune e nação ne e bele la o ho dignidade. Sr. Francisco Miranda Branco (FRETILIN) hussu ba Deputada Bilou-Mali atubele confirma filafali credibilidade informação ne ebé hato o tanba membro Governo sira balu dehan bossok. Sr. Presidente halo leitura ba guião de discussão ba relatório hussi Comissão de Inquérito Parlamentar. Sr. Inácio Freitas Moreira hanessan Presidente da Comissão de Inquérito Parlamentar fó explicação badak kona-ba serviço ne'ebé Comissão halo no conteúdo resumido hussi relatório ne e rassik. Sra. Maria Lurdes de Sousa Bessa (PD) hanessan Relatora halo leitura ba relatório Comissão de Inquérito Parlamentar iha parte conclusão ho recomendação. Sr. Joaquim dos Santos (FRETILIN) hussu atu halo leitura dala ida kedas ho Resolução ne'ebé prepara hussi Comissão de Inquérito. iii
Sra. Vice-Secretária da Mesa (Ângela M. Corvelo de A. Sarmento) halo leitura ba Projeto de Resolução n.º 21/III/3.ª - As Recomendações da Comissão de Inquérito ao Programa de Emergências de Junho de 2013 Sr. Arão Noé de Jesus Amaral (CNRT) fó explicação kona-ba conteúdo hussi Comissão nia Relatório no razão ne'ebé lori sira hodi hamossu Resolução. Sr. Aniceto Longuinhos Guterres Lopes (FRETILIN) elogia Comissão de Inquérito Parlamentar nia serviço tanba foin primeira vez mak Parlamento Nacional halo ida-ne'e. Sra. Albina Marçal Freitas (CNRT) secunda intervenção hussi Sr. Deputado Manuel de Castro kona-ba reverificação ba dados veterano sira-nian. Sr. Eládio António Faculto de Jesus (FRETILIN) questiona kona-ba serviço operação conjunta ne'ebé hala o hussi membro F-FDTL no PNTL iha Quelicai ne ebé halo agressão física hassoru estudante secundária ida. Iha biban hanessan mós, Deputado ne e fó apoio ba declaração hussi Sr. General Lere Anan Timor nian hodi captura Sra. Ângela Freitas. Iha sorin seluk, nia halo crítica ba companhia ne ebé halo muro iha bairro Bebora nian tanba taka dalan ba comunidade ne ebé usa transporte. Além de ne e, nia critica mós kona-ba atendimento no assistência saúde nian ne ebé la di ak ba paciente sira tanba ne e hussu ba Ministério Competente atu haree ba assunto ida-ne e. Ikusliu, nia hussu ba mídia sira atu pública notícia ne ebé loos no realidade. Sra. Anastácia da Costa Amaral (FRETILIN) questiona kona-ba projeto loke valeta ne ebé halo iha Bairro Pité, aldeia Tekiteki, ne'ebé taka dalan ba comunidade sira iha-ne ebá. Nia secunda mós ho intervenção hussi Sr. Manuel Castro nian kona-ba pulsa ahi e ko alia mós kona-ba linha de eletricidade iha subdistrito Uatucarbau ne ebé to o agora comunidade balu seidauk hetan acesso. Sr. Virgílio da Costa Hornai (PD) questiona konaba diploma hussi Escola Ensino Técnico Vocacional Fatumaca nian ne'ebé sei hakerek ho liman no dificulta aluno sira atu continua ba universidade iha rai-li ur. Sra. Secretária de Estado dos Assuntos Parlamentares (Maria Terezinha Viegas) hatán ba pergunta sira ne ebé coloca hussi Sr. Deputado sira, hahú hussi preocupação ne ebé mai hussi Sr. Deputado Virgílio da Costa Hornai no Sra. Deputada Jacinta Abucau Pereira nian relaciona ho diploma hussi Escola Ensino Técnico Vocacional Fatumaca nian, nia hato o katak encaminha tiha ona ba Ministério competente atu foti medidas e recolhe filafali diploma ne ebé distribui tiha ona. Tuirmai, ba preocupação hussi Sra. Deputada Izilda nian kona-ba fiscalização ne ebé hala o iha tinan kotuk, merenda escolar, presença professor sira-nian iha escola no transferência aluno sira, nia hatete katak sei encaminha ba Ministério competente. Relaciona ho semáforos ne ebé la funciona ho di ak, nia hato o katak ne e tanba reabilitação ba estrada ne ebé la o hela. Kona-ba bee moos iha terreno, condição estrada ne ebé miserável tebes, nia promete katak sei encaminha ba Ministério competente. Liga ba máquina hodi produz chapa matrícula ba carreta, nia hatán katak máquina ne e iha no hahú produz ona chapa matrícula hirak-ne e hodi responde ba necessidade ne ebé iha. E ba sira ne ebé lakohi usa chapa matrícula sei hetan sanção ou pena $12 ba carreta ida. Liga fali ba carta condução nian, nia informa katak loke ona concurso atu fornece máquina hodi produz carta condução e sei iha processo implementação. Relaciona ba assunto ne ebé Sr. Deputado Agostinho Lay questiona kona-ba oinsá atu harii iv
escola, nia hatete katak tem que iha mós coordenação ho Ministério competente. Nune e mós ba Sr. Deputado Paulino Monteiro nia preocupação ba prática médico sira-nian no mós konaba tarifa ou mina, nia sei encaminha ba Ministério competente hodi fó resposta ba preço atual mina nian. Ba fali Sra.ª Deputada Bilou Mali nian kona-ba membro V Governo nian ne ebé bainhira sai, sira foti sassán Estado nian, nia hatete katak de facto la loos, tanba membro Governo sira simu mandato atu hala o knaar, la ós atu acumula fali sassán Estado nian. E liga ba Sr. Deputado Joaquim dos Santos nia preocupação no intervenção, nia hato o katak sei encaminha ba Ministério competente. Kona-ba preocupação hussi Sr. Deputado Manuel de Castro kona-ba operação iha Quelicai, ne ebé secunda hussi Sr. Deputado Eládio Faculto, nia dehan katak sei encaminha no hein hela resposta hussi Comandante-Geral PNTL. Ikusliu, liga mós ba gestão EDTL nian, liuliu ba pulsa eletricidade nian, nia hato o katak ne e depende ba comunidade oinsá atu consome ou usa pulsa refere. Sra. Carmelita Caetano Moniz (CNRT) hussu atu Ministério Público halo investigação kle an ba projeto ne ebé iha indício crime. Hussu mós ba membro Comissão de Inquérito Parlamentar atu explica razão sá mak projeto la iha indício de crime, maibé haruka ba Ministério Público atu halo investigação. Sra. Benvinda Catarina Rodrigues hanessan Presidente da Bancada FM aprecia Comissão de Inquérito Parlamentar nia serviço. Secunda mós Deputada Carmelita Moniz nia preocupação tanba Parlamento atu aprova resolução, maibé relatório em si la hatudu indício de crime. Sr. Adriano João hanessan Vice-Presidente da Bancada PD hateten katak mossu irregularidade barak iha Ministério das Obras Públicas. Nia aprecia mós Comissão Inquérito Parlamentar nia serviço. Além de ne e nia mós aprecia Governo nia intervenção bainhira iha situação emergência nia laran. Hussu atu Governo garante qualidade no hadi a gestão iha ida-idak nia serviço. Sr. Inácio Freitas Moreira (FRETILIN) hanessan Presidente da Comissão de Inquérito Parlamentar aceita Presidente Bancada FRETILIN nia sugestão katak iha erro iha parte redação. Hatán ba Deputado balu nia preocupação, nia hato o katak Parlamento Nacional la iha competência atu criminaliza ka foti decisão, maibé instituição competente mak iha competência atu criminaliza no foti decisão. Sr. Osório Florindo da Conceição (FRETILIN) hanessan membro da Comissão de Inquérito Parlamentar hatán ba Deputado sira-nia preocupação katak recomendação ne e foti tomak hussi conclusão, nune e implicitamente hatudu indício de crime. Tan ne e, nia recomenda ba Procurador-Geral da República atu halo investigação ba ato refere. Deputado ne e explica tan katak projeto balu consegue finaliza tanba hetan apoio hussi ONG, maibé balu ladauk hotu tanba Governo la selu. Nia informa tan katak iha recomendação ne e hussu ba membro Governo atu serviço hamutuk. Sra. Carmelita Caetano Moniz (CNRT) protesta ba uso termo linguístico iha relatório Comissão de Inquérito Parlamentar ne ebé la hatudu indício de crime, tan ne e, nia hussu atu oinsá mak Ministério Público bele foti decisão. Nia mós concorda ho número 5 hussi relatório Comissão de Inquérito nian ne ebé hussu atu cria Câmara de Contas. Sr. Presidente (Adriano do Nascimento) conclui Deputado sira-nia discussão hodi dehan katak iha relatório ne e implicitamente hatudu indício de crime, v
maibé Deputado balu hakarak karik iha sinal de crime tem que hakerek loos iha relatório. Sr. Eládio António Faculto de Jesus (FRETILIN) sugere ba Mesa atu hahú ona votação ba resolução. Sr. Pedro dos Mártires da Costa (CNRT) hanessan membro da Comissão de Inquérito Parlamentar hatán katak hakerek ponto negativo barak iha redação relatório Comissão de Inquérito nian. Tan ne e, nia sugere atu Ministério competente mak discrimina katak iha duni indício de crime. Sr. Joaquim dos Santos (FRETILIN) dehan katak Parlamento Nacional cumpre ona lei hodi halo Comissão de Inquérito, tan ne e nia hussu ba órgão competente atu toma atenção ba projeto refere. Deputado ne e concorda ho Comissão de Inquérito Parlamentar nia redação ba relatório, tanba, tuir nia, decisão política tem que decisão abstrata. Sr. Francisco Miranda Branco (FRETILIN) aprecia no considera redação ba relatório Comissão de Inquérito Parlamentar nian ne ebé hatudu ética moral ne ebé di ak, tanba, tuir nia, Ministério Público mak iha competência atu halo investigação. Sr. Virgílio da Costa Hornai (PD) hussu ba Ministério Público atu hakle an Comissão de Inquérito Parlamentar nia relatório. Nia hatutan tan katak orçamento liu $ 7 milhões, ne e la'ós ona ministro nia competência, maibé ministro sei pratica ato ne e. Sra. Maria Fernanda Lay (CNRT) hanessan membro da Comissão de Inquérito Parlamentar hatán ba Deputada Carmelita Caetano Moniz no Benvinda Rodrigues nia preocupação katak Comissão de Inquérito Parlamentar la bele julga maski iha indício de crime. Além de ne e, nia frisa tan katak iha conclusão ne e hatudu momoos indício de crime. Nia mós fó exemplo concreto katak Conta Geral do Estado, muito embora la menciona iha indício de crime, maibé Câmara de Contas haruka ba Procurador Geral da República. Sra. Carmelita Caetano Moniz (CNRT) hussu kona-ba razão sá mak iha número 6 relatório Comissão de Inquérito Parlamentar nian la tau indício de crime, tanba lei fó poder. Nia reforça tan katak karik ne e crime tau indício de crime. Sr. Presidente convida Deputado sira atu hahú ona votação ba Resolução ne e. Ikusliu, nia fó hanoin ba Plenário katak loron tuirmai (aban) tuku rua lokraik sei iha plenária extraordinária hodi hala o cerimónia de corpo presente ba Sr. Deputado Mateus de Jesus iha Parlamento Nacional. Sr. Presidente taka sessão plenária iha tuku 2 loraik. vi