РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп МОДЕЛИРАЊЕ НА АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА ДЕЛОВЕН СУБЈЕКТ

Transcrição

1 РЕПУБЛИКА МАКЕДОНИЈА Универзитет Св. Климент Охридски Битола Економски факултет - Прилеп МОДЕЛИРАЊЕ НА АНАЛИЗА НА ПЕРФОРМАНСИТЕ НА ДЕЛОВЕН СУБЈЕКТ Кандидат: Мимоза Мијоска Бр. Досие 24/97 Февруари, 2013 Ментор: Проф. д-р Ѓорѓи Манчески

2 Содржина 1. Вовед Предмет на истражувањето Цели и задачи на истражувањето Методологија на истражувањето Досегашен начин на работа Решение на проблемот Дали системот е исплатлив за развој? Стандардизирани концепти на финансиска анализа на деловните субјекти Општи напомени за бонитетот на деловен субјект Финансиската анализа во функција на оценка на бонитетот на деловниот субјект Анализа на вкупниот приход и негова структура Финансиски извештаи Видови на биланси Биланс за состојбата АКТИВА ПАСИВА Биланс на успех Извештај за паричен тек Извештај за промените на капиталот Анализа на финансиските извештаи Аналитички показатели за финансиската состојба на деловниот субјект Анализа на ликвидноста Анализа на ефективната ликвидност Анализирање на перспективната (потенцијалната) ликвидност Анализа и показатели на финансиска сигурност Анализата на рациата на финансирање на постојаните средства Анализа на рентабилноста Информации за бонитетот на претпријатието Модел на автоматската анализа на перформансите на деловен субјект Анализа на трендот Регресиона анализа Временски серии Методи за одредување на типот на функцијата на трендот при анализа на временски серии Линеарен тренд

3 Нелинеарни модели Квадратен тренд Едноставен експоненцијален тренд Полулогаритамски тренд Степенест тренд Коефициенти на трендот и регресиона анализа во MS Excel Регресиона анализа во MS Excel Линеарна функција y = m1x+b Логаритамска функција y = m1ln(x)+b Степенска функција y = bx m Експоненцијална функција y=be m1x Квадратана функција y=m 1 x 2 +m 2 x+b Податочен модел Анализа на компонентите на моделот и негов софтверски модел Интерфејси Отворање на апликацијата Креирање на базата Предвидување Пресметување на индикаторите за одредување на бонитет Составување на текстот за извештајот Нефункционални побарувања Употребливост Сигурност Перформанси Системски (хардверски) побарувања Спецификација на софтверски дизајн Анализа на ризици Системски модел Системска архитектура Софтверска спецификација Спецификација на интерфејси Спецификација на компоненти Спецификација на податочни структури Спецификација на алгоритми Тест за верификација и валидација Верификација

4 5.2 Валидација Тест за потсистеми Тест на базата на податоци - табелите кои содржат биланс на успех и биланс на состојба Тест на апликациите Тест за системска интеграција Заклучок Заклучни согледувања Насоки за понатамошни истражувања Преглед на литература од соодветната област

5 1. Вовед 1.1 Предмет на истражувањето Живееме во свет на сосема нов вид на деловно работење-делување кое бара нови и свежи идеи, сосема нови видови на производи, кое отвора нови пазари, делување кое истовремено бара иновирање на организациските процеси, максимална флексибилност во начинот на водење и управување во сложени и ни малку еднообразни услови. Денес, нематеријалното надвладува над материјалното креативностa над традицијата, знаењето над импровизацијата. Компаниите мораат да ја следат и да ја надгледуваат околината за да можат да ги искористат предностите и можностите кои ги дозволува одредена средина и култура. Денес компаниите можат да победат или загубат во конкурентната трка во зависност од нивната брзина и флексибилност колку побрзо и полесно можат да го променат или прекројат начинот на кој ги извршуваат нивните активностии, за да одговорат на нивните конкуренти. Компаниите кои се брзи и флексибилни се агилни конкуренти. Предвидувањето на развојот на еден деловeн субјект во иднина е често неблагодарна и тешка задача за менаџментот на XXI век. Се карактеризира со голема неизвесност и нестабилност. Фундаменталните промени се голем предизвик за повеќето менаџери, а особено за оние во земјите во транзиција. Како особено акутен и актуелен проблем на денешниот степен на развиток на општеството се јавува управувањето. Како да се управува за да се постигнат зацртаните цели? Секако, подобро е да се предвиди кризата отколку да се реагира на неа. Многу е полесно да се создадат нови идеи за развој на компанијата кога нејзините позиции се силни, отколку да се пронајде иновативен пат за излез од настанатата криза. Компјутерската техника и информатичката технологија постепено заземаат трајно место во животот на човекот, создаваат нова работна средина, формираат нови карактеристики на личноста и на општеството. Нашето и светското искуство недвосмислено покажуваат дека компјутерската техника и информатичката технологија можат да се користат за најразлични намени. Тие претставуваат важна инфраструктура без која не може да се замисли современото работење на еден деловен субјект. Во оваа студија ќе биде прикажан проект кој се однесува на изработка на автоматски извештај за бонитет на даден деловен субјект со помош на софтверска апликација. 5

6 Во пазарни услови на стопанисување, деловните субјекти секогаш се доведени во ситуација да се цени нивниот бонитет, сфатен како збир на позитивни карактеристики во целокупното тековно работење. Денес секој инвеститор, физичко или правно лице кое располага со пари или капитал долгорочно испитува каде ќе го вложи од аспект на ризикот и сигурноста на вложениот капитал. Секој инвеститор долгорочно испитува со кој субјект ќе се поврзе во процесот на репродукција, преку набавка и продажба или во процесот на финансирање преку давање на трајни влогови, заеднички вложувања и сл. Денес финансиските показатели со право се нарекуваат финансиски вртлог и од него можат да се извлечат успешно само оние субјекти што имаат добар бонитет, односно што работат успешно. Со овој магистерски труд ќе им се помогне на менаџерите да добијат навремени информации за состојбата на компанијата и за нејзиниот тренд, за да можат брзо да реагираат и ако е можно да го спречат настанувањето на кризата која се предвидува. Или кои активности да се извршат за да се продолжи со успешното работење на компанијата. Во воведниот дел се елаборира предметот, целите и методологијата на истражувањето. Во вториот дел се елаборирани стандардизирани концепти на финансиска анализа на деловните субјекти. Ќе стане збор за финансирањето кое претставува сложен процес, којшто значи управување со вкупните парични текови, за финансиското планирање кое претставува процес на предвидување, насочување и соодветна распределба на средствата што се реализираат преку финансиските планови. Посебно се дискутира за сводното финансиско планирање, каде што од бројните поединечни планови произлегуваат неколку клучни плански извештаи за деловниот субјект, какви што се: Биланс на состојба Биланс на успех Извештај за паричен тек Извештај за промените на капиталот Исто така станува збор и за анализата и оценка на бонитетот на деловните субјекти врз основа на финансиските показатели. Во третиот дел е елабориран моделот на автоматската анализа на перформансите на деловен субјект. Со користење на анализа на трендот автоматски ќе се креира модел на перформансите на деловен субјект. Податоците за креирање на трендот се земаат од 6

7 извештаите за годишна сметка на конкретен деловен субјект за претходните 7-8 години. Вредностите за зададен показател од извештаите за билансот на состојба и билансот на успех се претставуваат во збирна табела. Потоа се формираат 5 табели во кои се анализираат регресионите модели кои ги поддржува MS Excel. Се пресметуваат коефициентите на секој модел и со помош на математички и статистички методи се одредува нивната значајност. Според тоа кој модел најдобро ги опишува реалните вредности се избира соодветниот модел и според него се пресметуваат идните вредности на зададениот показател. За важните показатели се креирани и графикони. Од добиените вредности на анализираните показатели се креира автоматски извештај со кој се оценува работењето на конкретниот деловен субјект. Во четвртиот дел се анализирни компонентите на моделот и неговиот софтверски модел. Софтверскиот модел е креиран во MS Excel со користење на Visual Basic for Applications (VBA) програмскиот јазик. Точно се дефинирани корисничките интерфејси, кои прозорци се појавуваат и кои податоци треба да се внесат или изберат. Се дефинираат базите на податоци кои се користат при моделирањето, кои полиња се содржат во табелите од базите и како ќе се постават релациите меѓу нив. Текот на активностите при креирање на моделот прикажан е со алгоритамски чекори. Од добиените показатели се креира автоматски извештај, кој содржи реченици кои автоматски се составуваат и ја прикажуваат успешноста на работењето на деловниот субјект. Добиените резултати се прикажани со графикони за подобра визуелизација. Во петтиотдел се тестираат перформансите на моделот на конкретни деловни субјекти. Овој тест се спроведува со цел да се утврди правилното функционирање на моделот. Се оценуваат и перформансите на изработениот модел. Во заклучниот дел се изнесени констатациите до коишто е дојдено со истражувањето. Целта на магистерскиот труд е преку разработка на претходните тези да се претстави суштината на процесот на финансиско планирање и известување, со цел да се помогне при донесувањето порационални одлуки, зголемувањето на перформансите и унапредувањето на успешноста во работењето. Со развивање на нови идеи и начини на согледување на идеите да се опстане и напредува во тешката конкурентска борба во време на неизвесност и тешка економска криза. 1.2 Цели и задачи на истражувањето 7

8 Овој проект е со главна цел, на менаџментот да му овозможи побрз и полесен пристап до информациите за бонитетот на деловниот субјект. Исто така со помош на овој проект ќе може да се помогне и за поточно предвидување на однесувањето на деловниот субјект во нареден период со тоа што ќе се овозможи лесно и брзо да се составува извештај за бонитет за иден период. На тој начин би можело поефективно и поефикасно да се управува со компанијата. Проектот е реализиран со помош на MS Excel и неговиот програмски јазик VBA. Корисници на оваа апликација можат да бидат сите вработени во една компанија кои се заинтересирани за економско финансиската состојба на субјектот, банките, други компании или физички лица кои сакаат да соработуваат со компанијата или да купат нејзини акции на берзата. 1.3 Методологија на истражувањето Досегашен начин на работа Досегашниот начин на работа кој функционира, во најголем дел е доста нефункционален. Еден деловен субјект за да добие информација за економско финансиската состојба треба да достави барање до централниот регистар на Македонија да уплати одередена сума пари (1700 ден.) и по неколку дена да му биде достапен извештајот. Одговорните лица во централниот регистар користејќи ги податоците од завршните сметки кои се доставуваат за секој деловен субјект секоја година, го изработуваат бараниот извештај за бонитет. Како недостатоци на ваквиот традиционален начин на работа можат да се наведат: Недоволна и ненавремена информираност на врвниот менаџмент за економско финансиската состојба на компанијата; загуба; Неможност навреме да се преземаат соодветни активности ако компанијата работи со Неможност да се предвиди работењето на деловниот субјект во иднина; Повисока цена на чинење Решение на проблемот Претходно наведените проблеми можат да бидат минимизирани со воведувањето на една ваква апликација. Со овој проект им се олеснува работата на менаџерите и им помага 8

9 навремено, брзо и ефикасно да преземаат соодветни активности кога се забележуваат недостатоци во работењето. Апликацијата се извршува на PC. Развиена е во MS Excel и Visual Basic for Applications. Базата на податоци е креирана во апликацијата MS Excel. Очекувани придобивки од имплементацијата на оваа апликација: Навремено и точно пресметување на идикаторите за одредување на бонитет на деловниот субјект; Брзо и автоматско креирање на извештај за економско финансиската состојба на деловниот субјект; Предвидување на работењето за иден период (пр.за наредна година) на компанијата Дали системот е исплатлив за развој? Пореди наведените недостатоци кои ги има досегашниот застарен начина на работење сметаме дека се исплатува реализацијата на една ваква апликација. По пуштањето на апликацијата во работа ќе треба да се обучат неколку вработени како да ја користат. Обуката ќе ја организира и спроведе одговорниот тим. За дополнителните средства кои ќе бидат потребни за обуката ќе се разговара при склучувањето на договорот. 9

10 2. Стандардизирани концепти на финансиска анализа на деловните субјекти 2.1 Општи напомени за бонитетот на деловен субјект За да се оцени бонитетот на деловен субјект, потребно е да се проучи етимолошкото потекло на зборот бонитет што потекнува од латинскиот збор bonus што значи добар и претставува збир на својства на еден деловен субјект, кои го прават добaр и сигурен должник. Според тоа сосема е прифатливо објаснувањето според кое бонитетот како економска категорија ја опфаќа вкупната позиција на претпријатието, вкупната активност, развојните и производните програми, солидната позиција на пазарот, добрата репутација во деловниот свет, како ликвидноста и кредитната способност. Бонитетот на деловниот субјект е променлива категорија и е зависна од низа внатрешни (ендогени) и надворешни (егзогени) фактори. Комплексните фактори што го детерминираат бонитетот на деловниот субјект и го карактеризираат како една необично комплексна и мошне динамична категорија се: структурата на средствата и изворите, обемот на производство и реализација, можноста за наплата на побарувањата, организацијата на работата, продуктивноста, економичноста, рентабилноста, ликвидноста, окружувањето, општите бизнис движења и сл. Постојат различни пристапи кон оценувањето на бонитетот на компаниите, во зависност од тоа дали оценката се однесува само на анализа на индикаторите кои потврдуваат дека компанијата е сигурен должник или на индикаторите со кои се потврдува статусот на компанијата на пазарот, покажуваат на нејзините перспективи за развој на бизнисот и бизнис ориентацијата. Со други зборови, бонитетот на деловниот субјект може да се разгледува во потесна и поширока смисла. Во потесна смисла на изразување бонитетот ја изразува кредитната способност и ликвидноста, а во поширока смисла на неговата вкупна позиција - организациона, кадровска и финансиска конституција, позиција на пазарот, бизнис репутација, развојни програми и бизнис перспектива, а со тоа и кредитната способност и 10

11 ликвидност 1. Бонитетот на компанијата не може да се изедначи со неговата ликвидност. Еден деловен субјект може да биде неликвиден во одреден временски период, а да се донесе позитивна оценка за неговиот бонитет. Значително влијание на бонитетот на деловниот субјект имаат и квалитетот и реалноста на програмите за развој, степенот на искористеност на капацитетите, нивото на продуктивност на работењето, квалитетот на инвестиционите програми, развојот на бизнис функции и сл. 2 Утврдувањето на бонитетот на деловниот субјект секогаш претходи на донесувањето на некои важни деловни одлуки на компанијата или на неговите клиенти. Утврдување на бонитетот подразбира нормална пазарна економија и нормална бизнис средина. Бонитетот на компанијата е важна детерминанта во процесот на сопственичко преструктуирање на деловниот субјект, особено кога се емитуваат "екстерни" акции. Намалување на бонитетот на деловниот субјект ќе доведе до директно намалување на цената на емитираните акции. Бонитетот е релевантна категорија и се утврдува во сл. случаи: кога се врши трансформација на претпријатие- од општествено во акционерско друштво; при засновање на деловни односи со крупни деловни партнери во земјата и странство; при изработка на развојни програми краткорочни и долгорочни кредитирања; и поднесување на барања за при здружување на средства со деловни партнери во земјата и странство врз принципот на заеднички вложувања; при донесување на одлуки за финансирање со хартии од вредност, со лизинг аранжмани и сл. Оценка на бонитетот вршат и надворешни деловни субјекти и тоа во сл. случаи: 1 Богетић д-р Павле, Бонитет и анализа финансијског положаја фирме, зборник радова,бар Радовановић д-р Радиша, Пејић д-р Лазар, Станишић д-р Милован, Оцјена бонитета предузећа, Привредни Преглед, Београд 1991.стр15. 11

12 кога засноваат деловни и финансиски односи со претпријатија; кога се финансираат претпријатија преку сите форми на финансирање (кредитирање, финансирање со вложување, финансирање со хартии од вредност, со лизинг аранжмани, факторинг финансирање и сл.) кога се здружуваат средства за заедничко работење, во случај кога се купува целото или само дел од претпријатието; кога даваат согласност за емисија на долгорочни хартии од вредност; кога вршат разни форми на интеграција и деловна техничка соработка; Секој деловен субјект самостојно врши оценка на бонитетот на деловниот партнер со којшто стапува во деловни односи. Оценката на бонитетот со примена на пазарни критериуми претставува оценка за ризикот од кредитирање. Успехот на претпријатието во пазарна економија обично се дефинира како негова способност да ја зголеми вредноста на акциите коишто ги поседува акционерот, што е цел на целокупното работење на деловниот субјект Финансиската анализа во функција на оценка на бонитетот на деловниот субјект Финансиската анализа во функција на оценка на бонитетот на деловниот субјект како предмет ја има финансиската ситуација на еден деловен субјект како квантитет и квалитет на средствата и изворите на средствата и финансискиот резултат во одреден временски период. Според тоа финансиската ситуација е чувствителна на секоја промена од активноста на претпријатието ( пр.: секое купување, продавање, наплаќање, кредитирање, трошење и сл.) Финансиската ситуација во претпријатието најдобро може да се согледаа од билансните прегледи во одредени временски периоди. Со системско следење преку методот на пресеци на билансот, може правилно и навремено да се согледаат позитивните и негативните влијанија на одредени појави и навремено 12

13 да се преземат соодветни мерки. Така според професор Тодор Стојановиќ содржината на финансиската анализа е во: 3 анализа на изворите на средства; анализа на користење на финансиските средства; анализа на враќање на туѓите средства: анализа на финансиската сигурност; анализа на ликвидноста Во денешниве услови на пазарно стопанисување, пред финансиската анализа се поставуваат сл. основни цели: 1. да се помогне на менаџерскиот тим и целокупниот колектив во остварување на поставените финансиски планови; 2. да му помогне на колективот во унапредувањето на планираните задачи и откривање на внатрешни резерви, со цел за што порационално и поефикасно да се изврши финансирањето на процесот на репродукција; 3. критички да се разгледа вкупната деловна состојба, особено финансиската и да се потенцираат одделните елементи што се важни за развојот на финансиската политика; 4. да се приближи проблематиката на финансирањето до сите вработени, со цел да се активираат и непосредно да учествуваат во разрешувањето на финансиските проблеми и на тој начин да се продлабочи процесот на демократичност со финансиите; 5. да се подготват соодветни информации и истите да се достават до надлежните органи, пред се до финансискиот манаџмент, со цел да се унапреди финансиската функција во деловниот субјект. 3 Трајкоск и д-р Бранко, Деловни финансии со финансиски менаџмент - Економски факултет 2002, стр

14 Финансиската анализа во услови на пазарно стопанисување, се јавува како една од многу важните функции на управувањето, раководењето и контролата на финансиите во еден деловен субјект Анализа на вкупниот приход и негова структура Анализата на вкупниот приход и неговата структура ја опфаќа анализата на финансискиот резултат. Под поимот финансиски резултат се подразбира резултатот на некое работење изразено во пари. Според проф. Тодор Стојановиќ под поимот финансиски резултат се подразбира разлика меѓу вредноста на извршената задача и вредноста на трошоците направени за извршување на таа задача 4 Приходите се утврдуваат врз основа на продадените производи и услуги. Трошоците направени при создавањето на производи и услуги се вклучени во цената на чинење. а) Структура на вкупниот приход Редовни приходи Поаѓајќи од фактот дека редовните приходи се остваруваат со продажбата на производите и услугите создадени во претпријатието, за коишто е основано, разбирливо е истите да имаат доминантно учество. При анализата на редовните приходи од важност е да се констатира квантитетот и квалитетот остварен со продажбата. Тие се детерминирани со следниве фактори: големината на продажбата асортиман на продажбата цената на чинење и продажната цена Големината на продажбата е условена од обемот на производство наменето за продажба. Свој придонес во кванитетот има фактот каде се остварува продажбата, дали на домашниот или странскиот пазар, што влијае и на конкурентската способност на претпријатијата. 4 Стојановиќ проф. Тодор, Анализа на работењето на претпријатието, Скопје, стр

15 Асортиманот од своја страна влијае на висината на редовните приходи. Правилно утврдениот асортиман овозможува остварување на поголеми приходи и обратно. Цената на чинење и продажната цена т.е. разликата меѓу нив е поголема. Имено ако стварната цена на чинење како резултат на намалени трошоци е помала, а продажната цена е поголема, овозможена од конкурентската моќ, освоените домашни и странски пазари, добриот асортиман, маркетингот и сл. Вонредни приходи Вонредните приходи не се резултат на условите на редовното работење. Нив ги одредуваат вонредни околности кои имаат временски карактер и истите зависат од моменталните услови на пазарот. Затоа нивното учество во вкупниот приход треба да се сведе на минимум. б) Распоред на вкупниот приход Од вкупниот приход се надоместуваат сл. трошоци: трошоци за материјал, енергија и услуги: амортизација; лични доходи (плати); претежно фиксни трошоци; трошоци на финансирање; вонредни трошоци; Трошоци за материјал, енергија и услуги Трошоците за материјал, енергија и услуги бараат посебна анализа во работењето, зашто нивното учество зафаќа голем процент и нерамномерно може да го товари вкупниот приход, оптималната големина на обемот на производство, асортиманот, економичното работење и сл. Амортизација 15

16 Амортизацијата како трошок на основните средства го товари вкупниот приход во фиксна големина, затоа многу е важно на која количина производи се распределува, усовршеноста на опремата, потребата од ослободување од непотребните основни средства и сл. Лични доходи (плати) Како трошок можат да осцилираат во зависност од бројноста на луѓето како директни и индиректни учесници во производството, нивната правилна распределба, стручна подготвеност, правилно наградување и сл. Претежно фиксни трошоци Ги опфаќаат режиските трошоци. Нивното намалување или зголемување во однос на производството имаат големо влијание врз теретењето на вкупниот приход. Трошоци на финансирање Го товарат вкупниот приход со различен процент во зависност дали обемот на производство се остварува со повеќе или помалку позајмени средства во однос на сопствените и под кои услови се добиле истите (висина на каматна стапка, манипулативни трошоци, рок на враќање и сл.) Вонредни трошоци Резултираат како последица на невнимателно работење (ризични побарувања, отписи на истите, недомаќинско користење на предметите на трудот, неодговорно ракување со средствата на трудот и сл.). Тенденцијата треба да биде кон нивно минимизирање. Вкупните трошоци треба да бидат помали од вкупните приходи за да се оствари позитивен финансиски резултат т.е. добивка, во обратен случај загуба. 2.2 Финансиски извештаи Финансиските извештаи даваат информации за финансиската состојба, успешноста и промените во финансиската состојба во деловниот субјект. Комплетното множество финансиски извештаи ги вклучува следните составни компоненти: 1. Биланс на состојбата 2. Биланс на успехот 16

17 3. Извештај за паричните текови 4. Извештај за промените на капителот 5. Напомени за финансиските извештаи Во современиот економски живот билансите се користат кога треба да се изразат состојбата и резултатот на некоја економска активност. Во сметководството билансот се користи кога се искажува состојбата и резултатот на деловниот субјект, така да бизнис настаните, состојбата и резултатите на деловниот субјект се искажуваат преку парични единици како генерален критериум. Значајна карактеристика на билансот е билансната рамнотежа. Билансот на состојбата е финансиски извештај за состојбата на имотот, капиталот и обврските на денот на составување на пресметката, односно на денот на балансирање. Билансот на состојбата претставува двостран преглед кој го прикажува билансниот имот и капиталот (пасива) и начинот на инвестирање (вложување) на капиталот (актива); активата се прикажува на лева, а пасивата на десна страна или во вид на листа во која активата ѝ претходи на пасивата. Активата ги прикажува конкретните облици на средства со кои располага деловниот субјект, а пасивата ги претставува изворите на средствата. За разлика од билансот на состојбата, билансот на успехот се составува за одреден период во кој се прикажани сите приходи и расходи и врз основа на нив се утврдува добивка или загуба. Карактеристика на билансот на успехот е дека во него приходите, трошоците и резултатот се искажуваат во повеќе подбиланси и тоа: 1)оперативни приходи, трошоци и резултат; 2)финансиски приходи, трошоци и резултат; 3)неоперативни и вонредни приходи, трошоци и резултат. Со меѓусебно сумирање на резултатите од подбилансите се добива вкупниот бруто-резултат на деловниот субјект како бруто-добивка или бруто-загуба за пресметковниот период. Тоа значи дека во билансот на успехот деловниот субјект може да прикаже бруто-добивка или бруто-загуба. Позитивниот финансиски резултат се прикажува на страната на трошоци, а негативниот финансиски резултат се прикажува на страната на приходи со што се остварува билансната рамнотежа. Билансот на состојбата и на успехот претставуваат два поврзани, но различни по функција извештаи. Првиот овозможува увид во материјалната ситуација 17

18 и финансиската состојба на деловниот субјект, вториот овозможува увид во тоа колку компанијата е способна да оствари добивка. Компаниите се обврзани на крајот од секоја година, по книжењето на сите деловни промени, своите деловни книги да ги заклучат, со цел утврдување на точната и конечна состојба која се користи при составувањето на финансискиот извештај. Овој извештај содржи податоци за финансиската состојба, успешноста и сите промени кои се однесуваат на финансиската положба на деловниот субјект Видови на биланси Билансите меѓусебно се разликуваат по форма и содржина, односно се делат во зависност од времето кога се составуваат, целта за која се составуваат и законските основи врз кои се составуваат. Билансот може да биде составен врз основа на следните критериуми: - Според врската со книговодствените сметки биланс на состојбата и биланс на успехот; - Според целта на искажување на билансот имотен биланс, биланс на утврдување на успехот и биланс на движењето; - Според релевантноста на примената на правни норми при балансирањето оперативен биланс, даночен биланс; - Според подрачјето на информирање со помош на билансот интерен и екстерен биланс; - Според податоците на основа на кои е одреден книговодствен биланс, инвентарен биланс, плански биланс; - Според должината на билансниот период почетен биланс, меѓу биланс и краен биланс; биланс; - Според техниката на составување на билансот бруто биланс, нето - Според бројот на вклучени биланси индивидуален биланс, збирен биланс, консолидиран биланс; биланс; - Според односот на средствата и обврските активен и пасивен биланс; - Според односот на приходите и трошоците успешен и неуспешен 18

19 - Според регуларноста на составување на билансот редовен, специјален 5 ; Основни биланси кои се составуваат врз основа на книговодствените сметки се билансот на состојбата и билансот на успехот. Билансот на состојбата и билансот на успехот се двострани синтетички прикази, извештаи за работењето од аспект на користењето, ангажирањето и трошењето на средствата за производство 6. Финансиските извештаи мораат да ги содржат следните податоци: - Податоци за средствата на деловниот субјект - Податоци за обврските на деловниот субјект - Податоци за капиталот на деловниот субјект - Податоци за приходите и трошоците - Податоци за паричните текови Општата цел на билансирањето е запознавање со успехот и структурата на имотот и капиталот. Заради примена на различни формални и материјални правила за билансирање настануваат различни врсти на биланси кои се разликуваат по форма и содржина. Најважни критериуми според кои се групираат билансите се: а) врска со сметководството и б) правните норми кои чинат основа на билансирањето. 7 Билансите се користат кога треба да се изрази состојбата и резултатот на компанијата преку парични единици. Билансите се наменети и за интерни и за екстерни корисници. Интерен корисник е самиот менаџмент на деловниот субјект, чија задача е компанијата да биде ликвидна и да работи рентабилно. Со проучување на билансот на состојба управата на компанијата донесува одлуки за ангажирање на средства, ја согледува можноста за задолжување и сл. Екстерни корисници се: 5 Родиќ Ј., Теорија и анализа биланса, Економика, Белград, 1991, стр Јовановиќ Д. Виторовиќ В., Анализа пословања предузећа са контролом и ревизијом, Савремена администрација, Белград, 1989, стр.49 7 Родиќ Ј., Теорија и анализа биланса, Економика, Белград, 1991, стр

20 - Потенцијални инвеститори и инвеститори кои на овој начин можат да проценат дали инвестираниот капитал донесува доволно профит и дали да се повлече капиталот или дополнително да се вложува; - Кредиторите на овој начин добиваат податок дали деловниот субјект е веќе задолжен, висината на каматата, ликвидноста на деловниот субјект, изворите на готовина и дали обврските ги намирува навреме; - За државата и државните институции финансиските извештаи се важни за данокот, затоа што врз основа на овие информации ја проценуваат економската моќ на даночните обврзници. Исто така финансиските извештаи се важни и за ускладување на економската политика со состојбата во економијата, за економската политика да делува стимулативно на деловните субјекти; - Јавноста, затоа што успешноста на градовите и општините зависи од успешноста на деловниот субјект на територијата на градот или општината. Заклучок е дека различни корисници имаат потреба од различни информации. Но и покрај различните интереси, една одредена група информации ги задоволува потребите на сите корисници, а тоа се информациите за приносот, имотната и финансиската положба на деловниот субјект и информациите за нивните промени Биланс за состојбата Билансот на состојбата дава информации кои се однесуваат на ликвидноста и солвентноста на деловниот субјект на одреден ден. Анализата на ликвидноста вклучува споредба на краткорочната способност на компанијата да заработи пари и краткорочните побарувања што ги има. Ликвидноста покажува способност компанијата да одговори редовно на побарувањата и обврските кои мора да бидат намирени во наредните година дена. Ликвидноста првенствено ги интересира кредиторите и потенцијалните кредитори. 8 Средствата со кои компанијата работи се прикажуваат во билансот на состојбата. (Биланс потекнува од латински bilanxlibra = вага со два таса). Со билансот се добива јасна слика за позитивните и негативните резултати, успесите и неуспесите кои се 8 Stanko Brian, Zeller Thomas, Understanding of Corporate Annual Report, John Willey & Sons, 2003, str 32 20

21 јавуваат при работењето на деловниот субјект. Билансот на состојбата е сложен и се состои од биланс на сметката на активата и пасивата. Билансните позиции во билансната вредност претставуваат категории на средства и извори на средства. Со оглед на тоа што секое средство има свој извор, основна карактеристика на билансот на состојбата е билансната рамнотежа, која се гледа по тоа што вредноста на сите позиции на левата страна во активата е еднаква на вредноста на сите позиции на десната страна од билансот во пасивата, со што се изразува квантитативна рамнотежа на левата и десната страна од билансот. Ако билансот на состојбата не е во рамнотежа, тоа значи дека билансот и не постои. Ако финансискиот резултат не е расподелен, тој се покажува во билансот на состојбата, со што се воспоставува рамнотежа меѓу активата и пасивата. Позитивниот финансиски резултат, кој претставува вишок на активата над пасивата, се покажува во пасивата, додека негативниот финансиски резултат се покажува во активата, бидејќи претставува недостаток на активата во однос на пасивата. Билансот може да биде прикажан и во вид на еднострана сметка, при што прво се прикажува активата, а под нејзе пасивата. Или двострана сметка при што лево се прикажува активата, а десно пасивата. Билансните позиции во активата во билансот на состојба за деловниот субјект разделени се според принципот на растечка ликвидност, а сите позиции на пасивата според принципот на растечка стасаност. Тоа значи дека помал степен на ликвидност имаат позициите со постојан имот, од ставките кои го сочинуваат обртниот имот и според тоа, готовината и готовинските еквиваленти имаат највисок степен на ликвидност. Во пасивата, основниот капитал има најдолг рок на стасаност, односно најкратки се оние обврски кои се стасани, а не се подмирени кон доверителите. Постои пропишана форма, содржина и распоред на позициите на билансот, која се нарекува билансна шема. Билансот на состојбата мора да биде во рамнотежа, зашто се работи за двострана слика на средствата на одреден ден или во одреден момент. Овие две страни се нарекуваат актива и пасива. Активата го претставува имотот на деловниот субјект, а пасивата капиталот и обврските на деловниот субјект. 21

22 АКТИВА Активата претставува активна маса, односно средства кои кружат. Во активата се прикажува трансформацијата на средствата од еден облик во друг. Во активата настануваат ефекти, врз основа на промените кои настануваат во активата се изведуваат констатации за квалитетот и квантитетот на активностите кои се случувале во деловниот субјект и оние кои треба да се очекуваат во иднина. Се заклучува дека активата претставува Активата ја сочинуваат реални и фиктивни ставки. РЕАЛНА АКТИВА серија на самостојни показатели независни од пасивата. Реалната актива ги опфаќа бизнис и посебните средства. Секој деловен субјект има своја основна задача, а за нејзино извршување служат бизнис средствата, кои понатаму се делат на основни и обртни. Извршувањето на основната задача го потпомагаат средствата за посебна намена, кои се формираат во текот на работењето (со издвојување на дел од добивката како што се резервите и амортизацијата.) ФИКТИВНА АКТИВА Односите или бизнис трансакциите меѓу два деловни субјекти кои се јавуваат во вид на сомнителни, спорни и ненаплатливи побарувања имаат карактер на фиктивна актива и тие ги смалуваат обртните средства и изразуваат несолвентно работење на деловниот субјект. Смалувањето на обртните средства по оваа основа може да биде привремено (кога перспективата на наплатата е евидентна) и трајно (кога нема перспективи за наплата). Причините кои доведуваат до создавање на фиктивна актива можат да бидат интерни (несолвентност во работењето, нерентабилност, неажурност и сл. ) и екстерни (пропусти на системот) ПАСИВА Пасивата ја прикажува неактивната маса. Таа дава информации за потеклото на средствата и податоци за намената на средствата и ја изразува финансиската конституција на деловниот субјект. Финансирањето претставува активност која се однесува на обезбедување финансиски средства кои можат да бидат сопствени и позајмени. Од правна гледна точка, пасивата ги прикажува долговите или обврските на деловниот субјект. Вкупната пасива се состои од обврски на деловниот субјект спрема самиот себе, што за цел има рентабилно работење кое мора да оствари обврски кон трети лица. 22

23 Според намената на финансиските средства разликуваме финансирање во потесна смисла или финансирање на проста репродукција тековни бизнис активности и финансирање во поширока смисла или финансирање на поширока репродукција, односно нови вложувања. Финансирањето може да се разгледува како сопственичко, временско и наменско. Сопственичкото финансирање може да биде: сопствено или самофинансирање од резултатот на работењето и финансирање од туѓи извори како што се банки, деловни партнери и сл. Од позиција на стасаност, се разликуваат: долгорочни трајни извори, се финансираат вложувања во фиксни средства и постојани обртни средства и краткорочни повремени извори, се финансираат повремени потреби на обртни средства. Од аспект на намената, секој извор на финансирање мора да има дефинирана намена Биланс на успех До дваесеттите години на XX век, доминантно значење во прикажувањето на работењето на деловниот субјект имал билансот на состојбата, бидејќи ги прикажувал средствата и обврските на деловниот субјект. Со развојот на конкуренцијата, развојот на нови претпријатија и порастот на значењето на резултатот на работењето за иднината на претпријатието, расте и значењето на билансот на успехот. Билансот на успехот својот корен го влече од билансот на состојбата и се во постојана условеност и меѓусебна поврзаност. Билансот на успехот ги прикажува приходите, трошоците и резултатот кои се остварени во одреден временски период. Тоа е втор основен финансиски извештај. Билансот на состојбата и билансот на успехот се меѓусебно поврзани извештаи, не затоа што остварениот финансиски резултат искажан во билансот на успехот претставува промена на нето имотот на претпријатието и затоа што недовршените бизнис операции на денот на билансот бараат алокација на трошоците и предвидување на сметката, од една страна и одложување и предвидување на приходите од друга страна.бидејќи сите трошоци во билансот на успехот имаат како последица смалување на активата или раст на обврските, а сите приходи ја зголемуваат активата или ги 23

24 смалуваат обврските, јасно е дека пресметката на резултатот цврсто е поврзана со проценката. Билансот на успехот го покажува финансискиот резултат на работењето набљудуван од две перспективи. Позитивниот финансиски резултат, каде приходите се поголеми од расходите, означува зголемување на сопствените извори на средства, додека негативниот финансиски резултат, каде трошоците се поголеми од приходите, значи смалување на изворите на средства. Билансот на успехот може да биде годишен или периодичен и може да се составува по бруто или нето принципот, иако бруто принципот денес е општо прифатен. Како и билансот на состојбата, билансот на успехот може да се прикажува двострано- во форма на конто, или еднострано во форма на листа. Во форма на листа прво се прикажуваат приходите, а под нив расходите и како трет дел се прикажува разликата односно финансискиот резултат. Билансот на успехот во форма на листа губи од јасноста, но се појаснува со вертикалното расчленување на резултатот. Во двостраниот преглед, на левата страна се прикажани трошоците и позитивниот финансиски резултат, додека на десната се прикажани приходите и негативниот финансиски резултат. Овој начин е попрегледен, појасен и е во непосредна врска со книговодството. Формата на конто повеќе одговара на логиката на заклучниот лист и воспоставување на врска меѓу книговодството од една страна и билансот на успехот од друга. Еднострана форма или форма на листа: 9 Трошоци I Трошоци од основната дејност II Финансиски трошоци III Вонредни трошоци 9 Цветковић Н., Мегатренд универзитет, Анализа пословања предузећа,

25 IV Добивка Приходи I Приходи од основната дејност II Финансиски приходи III Вонредни приходи IV Загуба Двострана форма, форма на конто: 10 Трошоци Приходи I Трошоци од основната дејност I Приходи од основната дејност II Финансиски трошоци II Финансиски приходи III Вонредни трошоци III Вонредни приходи IV Добивка IV Загуба Во составот на билансот на успехот, приходите се соочуваат со трошоците настанати при остварувањето на приходот. Карактеристично за билансот на успехот е тоа што приходите, расходите и резултатот се прикажуваат во вид на повеќе подбиланси. На овој начин се издвојува редовниот резултат од работењето, кој е важен за оценка на успешноста на бизнис активноста. Со сумирање на резултатот на подбилансите се добива вкупниот бруто резултат на деловниот субјект како бруто добивка или збир на сите добивки или како бруто загуба, односно збир на сите загуби. Деловниот субјект во својот биланс на успех може да прикаже бруто добивка или бруто загуба. Ако бруто добивката е поголема од бруто загубата, во билансот на 10 Цветковић Н., Мегатренд универзитет, Анализа пословања предузећа,

26 успехот се искажува добивка и обратно, ако бруто добивката е помала од бруто загубата, во билансот на успехот се искажува загуба. ДОБИВКА Добивката претставува вишок на приходи над трошоците. Со анализа на добивката, најпрво треба да се констатира за реалноста на нејзината пресметка и карактер, за обемот на остварената добивка во тековната година, трендот на нејзината динамика во однос на претходната година и нејзино учество во вкупниот приход. Бидејќи добивката е сложена категорија треба да се врши анализа на елементите од кои е составена. ЗАГУБА Во случај кога остварените приходи се помали од трошоците, деловниот субјект работи со загуба. Појавата на загуба може да биде предизвикана од интерни и екстерни фактори. Интерните фактори се израз на нарушување на текот на репродукција на деловниот субјект, како на пр.: неискористеност на капацитетите, погрешен избор на технологија и средства за работа, неорганизираност на процесот на работење, недостаток на креативен кадар и сл. Екстерни фактори кои предизвикуваат појава на загуба се: инфлација, зголемување на курсот на странски валути, царинските стапки, ревалоризација на средствата и сл Извештај за паричен тек Иако билансот на успех и билансот на состојба обезбедуваат мерки за успех на компанијата во смисла на работењето и финансиската позиција, за компанијата од животно значење за долгорочен успех се паричните текови. Откривањето на изворите и употребата на готовината им помага на оние кои кредитираат, на инвеститорите и на другите корисници на извештаите, да ја проценат ликвидноста, солвентноста и финансиската флексибилност на компанијата. Финансиската флексибилност е способност да се реагира и да се прилагоди на финансиските неповолности и можности. Извештајот за паричните текови ги класифицира сите парични текови на компанијата во работење, инвестирање и готовински средства за финансиски активности. Работните активности се состојат од трансакции кои влегуваат во одредувањето на нето приходот и се првенствено активности кои се состојат од секојдневните деловни функции на компанијата. Инвестициските активности се оние 26

27 активности кои се поврзани со обезбедување и трошење долгорочни средства, како на пример опрема. Финансиски активности се оние, кои се поврзани со обезбедувањето или враќањето на капиталот кој треба да се употреби во деловните работи. Се врши анализа на промената на секоја билансна ставка, со цел да се определи влијанието на таа промена врз готовината. Извештајот за паричен тек се состои од два основни елементи: 1. Текови на готовината предизвикани од редовното работење, од оперативните активности; 2. Останати текови на готовината (од инвестициони активности и од финансиски активности); Оперативните готовински примања се состојат од примања на готовина од продажба во готово и од побарувања од купувачите, додека оперативните готовински издатоци се состојат од издавање за подмирување на добавувачите и плаќањата направени за оперативните трошоци. Разликата меѓу готовинските уплати и готовинските исплати претставува нето зголемување или намалување на готовината како резултат на оперативните и другите активности во пресметковниот период. За да може да се подготви извештајот, најпрво треба да се утврдат оперативните и другите текови на готовината. За таа цел се користат податоците од компаративните биланси на состојба и податоците во билансот на успех. Текови на готовината Позиција Износ/денари I. Оперативни готовински текови 900 Примања 1. Примања од купувачите Нето добивка Амортизација Намалување на однапред платените трошоци Зголемување на обврските спрема добавувачите Зголемување на вкалкулираните обврски 700 Вкупно: 8000 Издавања 27

28 1. Зголемувања на залихите Зголемување на постојаните средства Намалување на акумулираната добивка Наменска распределба на нето добивката 2000 Вкупно: 8900 II. Останати готовински текови 300 Примања 1. Зголемување на краткорочни кредити 800 Издавања 1. Намалување на долгорочни кредити 1100 Користејќи ги претходните податоци, извештајот за паричните текови е сл: Позиција Износ /денари I. Извори А. Салдо на готовината на почеток на годината 6200 Б. Оперативни готовински примања Намалување на купувачите Нето добивка Амортизација Намалување на однапред платени трошоци Зголемување на обврските спрема добавувачите Зголемување на вкалкулираните обврски 700 В. Останати готовински примања Зголемување на краткорочни кредити 800 Вкупно (А+Б+В): II. Употреба А. Оперативни готовински издавања Зголемувања на залихите Намалување на постојаните средства Намалување на акумулираната добивка Наменска распределба на нето добивката

29 Б. Останати готовински издавања Намалување на долгорочни обврски 1100 Вкупно (А+Б): III. Салдо на готовината на крајот од периодот 5000 Од овој извештај може да се направи и следната рекапитулација на примањата и издавањата на готовината: Позиција Износ /денари I. Извори А. Салдо на готовината на почеток на годината 6200 Б. Оперативни готовински примања 8000 В. Останати готовински примања 800 Вкупно (А+Б+В): II. Употреба А. Оперативни готовински издавања 8900 Б. Останати готовински издавања 1100 Вкупно (А+Б): III. Салдо на готовината на крајот од периодот 5000 Издвоеното согледување на готовинските текови од оперативните (редовните) активности од останатите примања и издавања на готовина е од посебно значење за согледување на способноста на претпријатието преку својата редовна активност да обезбедува континуиран тек на готовината. Во примерот, од тој аспект ситуацијата е мошне неповолна, приливот на готовина од оперативната активност е помал од одливот на готовина во оперативното работење. Менаџментот во претпријатието мора постојано да ја контролира состојбата и тековите на готовината со цел да не се загрози ликвидноста на деловниот субјект Косаркоска д-р Деса, Сметководство, Факултет за туризам и угостителство, Центар за научно истражувачка работа, 2006, стр

30 2.2.5 Извештај за промените на капиталот Извештајот за промените во сопственичкиот капитал обезбедува додатна информација која се однесува на промените во финансиската позиција на компанијата Анализа на финансиските извештаи Финансиските извештаи за работењето на претпријатието во определен период, најчесто се основен извор на информации за успешното или неуспешното работење на претпријатието. И покрај определени ограничувања кои ги поседуваат податоците во билансот на состојба и билансот на успех поради кои не е можно да се презентира целосно точна слика за состојбата и успешноста во работењето на претпријатието, сепак податоците во финансиските извештаи се единствена база за оценување на финансиската состојба на претпријатието во определен период. Преку пример за анализа на финансиските извештаи се согледува финансиската состојба на претпријатието. податоци: Средства По годишната сметка, билансот на состојба и билансот на успех ги содржат сл. Биланс на состојба на деловен субјект Х 12 : Обврски и капитал I. Долготрајни средства I. Сопствен капитал Нематеријални средства 2. Материјални средства 3. Долгорочни финансиски Акционерски капитал 5000акции х 222 ден Резерви II. Долгорочни обврски Косаркоска д-р Деса, Сметководство, Факултет за туризам и угостителство, Центар за научно истражувачка работа, 2006, стр

31 вложувања II. Тековни средства III. Краткорочни обврски 1. Залихи Краткорочни обврски по основ на Х.В. 2. Краткорочни Краткорочни побарувања обврски од работењето 3. Други краткорочни Други побарувања краткорочни обврски 4. Краткорочни финансиски вложувања Вкупно краткорочни средства 5. Хартии од вредност и други парични средства Вкупно средства: Вкупно обврски и капитал: Официјалната билансна шема на успех концепирана е на начин кој што овозможува утврдување на финансискиот резултат по методот на вкупни трошоци што подразбира корекција на почетните и крајните залихи на недовршеното производство и готовите производи за да се дојде до трошоците содржани во реализираните готови производи, односно до деловните расходи. Биланс на успех на деловен субјект Х 13 : 13 Косаркоска д-р Деса, Сметководство, Факултет за туризам и угостителство, Центар за научно истражувачка работа, 2006, стр

32 1. Приходи од редовно работење(а+б) а. Приходи од продажба на производи и услуги б. Приходи од финансирање Расходи од редовно работење(а+б+в+г+д) а. Материјални трошоци и амортизација б. Нематeријални трошоци в. Вкалкулирани бруто плати г. Зголемување на вредноста на недовршеното производство и на готовите производи д. Расходи на финансирање камати 3. Резултат од редовно работење(1-2) (добивка од редовно работење пред оданочување) 4. Вонредни приходи Вонредни расходи Резултат од вонредни активности (4-5) (загуба од вонредни активности) 7. Добивка за финансиската 8713 година (3+6) 8. Даноци од добивка Нето добивка (7-8)

33 2.3 Аналитички показатели за финансиската состојба на деловниот субјект Анализа на ликвидноста Под поимот ликвидност се подразбира можноста на претпријатието со расположливите парични средства, благовремено и целосно да ги исплати обврските. Да се исплатат обврските во определен рок значи да се стекне доверба кај кредиторите, тоа значи и да се избегнат трошоците што ги предизвикува неблаговремената исплата. На ликвидноста на претпријатието како и на самиот репродукционен процес влијаат видовите и големините на одделните извори од коишто таа се финансира. Претпријатието може да биде ликвидно, а истовремено да не биде сигурно, кога е во состојба да ги исплати само краткорочните обврски, но нема доволно финансиски средства да ги исплати долгорочните обврски. Ликвидноста на претпријатието ќе биде поголема ако тоа располага со повеќе средства од сопствени наместо од туѓи извори и доколку тие се повеќе од долгорочен отколку од краткорочен карактер. Исто така, ликвидноста на претпријатието ќе биде поголема ако процесот на репродукција се извршува во нормални услови, бидејќи во тој случај и финансиските средства се во границите на планираните. Може да се констатира дека ликвидноста е обезбедена во целокупното работење на претпријатието и таа е поголема ако тоа редовно ги извршува своите задачи, ангажира нормален износ на средства, редовно врши реализација на своите производи и услуги и редовно ја врши наплатата на таа реализација. Анализата на ликвидноста може да се извршува во потесна и во поширока смисла на зборот. Анализата на ликвидноста во потесна смисла, всушност претставува анализа на ефективната ликвидност под која се подразбира способноста на претпријатието да може да ги исплати втасаните обврски. Анализата на ликвидноста во поширока смисла, всушност е анализа на перспективната или потенцијалната ликвидност под којашто се подразбира способноста на претпријатието да може да ги исплаќа своите обврски во перспектива, односно во нареден период Анализа на ефективната ликвидност Анализата на ефективната ликвидност ги испитува ликвидните средства и краткорочните обврски и тоа по следнава формула: 33

34 Ликвидни _ средства 100 Краткорочни _ обврски За практично пресметување на ефективната ликвидност од посебно значење се две прашања: 1. Што спаѓа во ликвидни средства? 2. Како се врши усогласување на ликвидните средства со краткорочни обврски, според критериум на нивно втасување? Одговорот на првото прашање е дека во ликвидни средства на претпријатието спаѓаат: готовина во касата, разни хартии од вредност, парични средства на жиро- сметката на претпријатието, девизните средства на девизната сметка, валутите и др. Во врска со второто прашање, односно усогласувањето на приливот на ликвидните средства со обврските од аспект на роковите на нивното втасување, одговорот е: приливот на ликвидните средства треба да се усогласи со одливот и тоа во неколку степени на втасување. За анализата на ефективната ликвидност треба да се истакне и тоа што по извршеното мерење на степенот на оваа ликвидност треба да се пристапи кон проверување на квалитетот на остварениот резултат на ликвидноста. Најчувствителна ставка во овој поглед е позицијата побарување од купувачите. Најпогоден метод за проверување на квалитетот на побарувањата од купувачите е мерењето на брзината и циркулацијата на салдото на купувачите. Брзината на циркулацијата на побарувањата од купувачите се изразува преку следниов индикатор: Нето _ рализација Просечо _ салдо _ на _ купувачите Покрај овој индикатор може да се користи и друг однос за мерење на брзината на циркулација на салдото на купувачите, а тој е: Страната _ побарува _ на _ сметките _ од _ купувачите Просечо _ салдо _ на _ купувачите Овој посреден однос повеќе одговара на целта, бидејќи преку страната побарува преку наплатата од купувачите, се ликвидираат настанатите побарувања и се формира 34

35 определено салдо од купувачите. Тоа е начинот по кој што побрзо или побавно се ослободуваат средствата и тие од побарувања се претвораат во паричен облик Анализирање на перспективната (потенцијалната) ликвидност Анализата на перспективната (потенцијалната) ликвидност започнува со мерењето на степенот на перспективната ликвидност, којшто е познат под називот општ индикатор или општ racio на ликвидноста. Степенот на перспективната ликвидност се мери со помош на следниов однос: Залихи + Активни _ временски _ разграничувања + Побарувања безсомнителни + Готовина Краткорочни _ обврски Кај овој индикатор, односно кај степенот на перспективната ликвидност, карактеристично е тоа што големините од броителот, спрема големините од именителот треба да бидат најмалку два пати поголеми, бидејќи се смета дека финансиската состојба не е здрава ако трајните обртни средства во целост или само во еден нивни дел се финансираат од краткорочни извори. Ризично и негативно за перспективната ликвидност е ако тенденциите на овој индикатор, од период во период, имаат таква динамика што се доближува до единица, бидејќи тоа би значело дека од период во период расте учеството на краткорочните извори во финансирањето на трајните обртни средства, а аналогно на тоа опаѓа учеството на долгорочните извори. Анализата на перспективната ликвидност не се завршува само со односот меѓу обртните средства и краткорочните обврски, туку таа продолжува и во самата структура на обртните средства, испитувајќи го степенот на преобразување трансформирање на обртните во ликвидни средства. Доколку позициите од структурата на обртните средства се во таа фаза што ќе можат побрзо да се претворат во побарувања или во паричен облик, тогаш тој показател е подобар за перспективната ликвидност и обратно. следново: Аналитичкото испитување на структурата на обртните средства се сведува на % учество на залихите на материјалот % учество на недовршено производство 35

36 % учество на активните временски разграничувања % учество на залихите на готови производи 100 = вкупни трајни обртни средства На крајот, во врска со анализата на ликвидноста на претпријатието треба да се истакне дека аналитичарот мора да ги анализира сите индикатори на ликвидноста, како на ефективната, така и на перспективната ликвидност. Анализирајќи ги наведените индикатори на ликвидноста се доаѓа до сознание за финансиската рамнотежа и нејзината поврзаност со останатите финансиски квалитети и тоа од следниве причини: залагајќи се за ликвидноста претпријатието успева да одржи најмобилен вид финансиска рамнотежа, а тоа значи дека воедно и успешно се бори за финансиската стабилност; преку солидна ефектна и перспективна ликвидност, претпријатието остварува и финансиска сигурност, што е од особено значење за односот на доверителите кон претпријатието; солидно постигната ликвидност е еден од условите sineguanon за кредитната способност на претпријатието и тоа гледано од аспект на потенцијалните даватели на кредит. Банката што го разгледува барањето за кредит на некое претпријатие, најпрвин прави анализа на финансиските показатели и врши споредување со просекот на групацијата во која што спаѓа конкретното претпријатие. Резултатите во гранката се рангираат во три групи: највисоки средни најниски. Врз основа на споредувањата со групацијата, не само што се донесува одлука за кредитирање, туку и одлука за повлекување на кредитот доколку резултатите во претпријатието се под определено нормално ниво. Врз основа на анализата на финансиските показатели, може да се базира и пресмета вредноста на претпријатието. 36

37 Имено, со помош на овие показатели може да се утврди степенот на ризик на одделно претпријатие за потенцијалните инвеститори. Ако спрема овие финансиски показатели претпријатието е во подобра ситуација, тогаш и ризикот од вложувањата е помал и обратно. Според ова се определува и дисконтната стапка, како битен елемент при проценувањето. Пр.: рациата на ликвидност се јавуваат како инструмент за мерење на способноста на претпријатието без тешкотии да ги подмирува достасаните обврски, притоа без да бидат нарушени кредитниот бонитет и можноста за остварување на оптимална рентабилност. Математички интерпретиран, рациото од 1,29 покажува дека 1 денар краткорочни обврски се покриени со 1,29 денари обртни средства. Ако се направи компарација со традиционално прифатениот нормален однос помеѓу обртните средства и краткорочните обврски од 2:1, тогаш се заклучува дека општата ликвидност во претпријатието е ниска. Овој заклучок за ликвидноста може да биде и погрешен, бидејќи во голема мерка зависи од структурата на обртните средства. Затоа, за утврдување на ликвидноста се користи ригорозниот рацио на ликвидноста (ликвидност од I степен) како однос меѓу краткорочните побарувања, хартиите од вредност и готовината (во броител) и краткорочните обврски (во именител): Што значи дека еден денар краткорочни обврски е покриен со 0,75 денари ликвидни средства во моментот на билансирањето. Спореден со општо прифатениот однос 1:1 поставен како финансиско правило, може да се заклучи дека претпријатието од примерот се сретнува со тешкотии во подмирувањето на краткорочните обврски. Што значи на 1 ден. просечно ангажирани средства фирмата реализирала 0,83 денари од редовен приход или со просечно ангажираните средства направен е обрт од 0,83 пати. 37

38 2.3.2 Анализа и показатели на финансиска сигурност Финансиската сигурност се набљудува од два аспекти и тоа како: финансиска сигурност на деловниот субјект и финансиската сигурност за кредиторите. Под финансиска сигурност на деловниот субјект се подразбира она финансирање што обезбедува континуирано, несметано извршување на задачите, независно дали еден дел од средствата што потекнуваат од туѓи извори треба да биде вратен или не на финансиерите. Под финансиска сигурност за кредиторите се подразбира можноста на претпријатието да ги исплатува стасаните обврски. За финансиската сигурност е битно да постојат можности средствата да бидат вратени на кредиторите. Меѓутоа оваа можност не мора секогаш временски да се поклопува со рокот на стасување на обврските. Може да се заклучи дека поимот финансиска сигурност е поширок од поимот ликвидност, бидејќи за ликвидноста е битно обврските да се исплаќаат во предвидениот рок. Сепак меѓу ликвидноста и финансиската сигурност постои каузална поврзаност. Колку ликвидноста е поголема, толку е поголема и сигурноста и обратно. од: Финансиската сигурност, како за претпријатието, така и за кредиторите е зависна финансиска самостојност; финансиска задолженост; стабилност во финансирањето; процесот на репродукција; покриеноста на обртните средства со средства на резервите. Под финансиска самостојност се подразбира независност во работењето од туѓи извори, бидејќи финансирањето е од сопствени извори. За претпријатието може да се каже дека финансиски е самостојно, тогаш кога учеството на сопствените средства во вкупните извори на финансирање е поголемо и обратно. Финансиската самостојност може да се изрази со следнава формула: 38

39 Сопствени _ извори _ на _ финансирање _ на _ претпријатието 100 Вкупни _ извори _ на _ средства Финансиската задолженост го покажува учеството на средствата од туѓи извори во финансирањето на репродукциониот процес. Се пресметува со следната формула: Туѓи _ извори _ на _ средства 100 Вкупни _ извори _ на _ средства Под финансиска стабилност се подразбира такво финансирање при коешто изворите на средства се усогласени со можностите за враќање на туѓи средства, а притоа враќањето не треба да се одрази врз нормалното извршување на планираниот обем на деловните задачи на претпријатието. За да ја обезбеди финансиската стабилност претпријатието мора да води сметка за условите под коишто ги обезбедува туѓите средства. Финансиската стабилност е условена од финансиската самостојност, бидејќи колку учеството на сопствените извори е поголемо толку претпријатието има помалку обврски за враќање на туѓите средства. односи: Како показатели на финансиската стабилност можат да се користат следниве Сопствени _ извори _ на _ финансирање _ на _ претпријатието _ и _ долгорочни _ туѓи _ извори 100 Вкупни _ извори _ на _ средства Плански _ извори _ на _ основни _ средства 100 Вкупни _ извори _ на _ средства Отплата _ на _ кредити _ за _ основни _ средства 100 Износ _ на _ средствата _ за _ амортизација Плански _ извори _ на _ обртни _ средства 100 Вкупни _ извори _ на _ обртни _ средства Краткорочни _ кредити _ за _ обртни _ средства 100 Вкупни _ извори _ на _ обртни _ средства Обврски _ за _ обртни _ средства 100 Вкупни _ извори _ на _ обртни _ средства 39

40 Процесот на репродукција е многу важен фактор за финансиската сигурност, бидејќи таа е условена од неговото нормално извршување. За нормално извршување на процесот на репродукција се планираат определени финансиски средства. Доколку во тој процес настане некое нарушување, тогаш и циркулацијата на финансиски средства ќе биде побавна. За да се утврди влијанието на процесот на репродукција врз финансиската сигурност треба да се констатира брзината на трансформацијата на одделните видови средства, како и големината на одделите видови средства што се ангажираат во работењето и тоа преку структурата на активата. Оваа структура ќе покаже кај кои видови средства дошло до нарушување на односите меѓу нив. Појавата на негативен финансиски резултат (загуба) на крајот на деловниот процес е најдобар пример за влијанието на процесот на репродукција врз финансиската сигурност. Ако загубата не се покрие со нови деловни средства таа ќе се реперкуира врз намалувањето на деловните задачи, односно врз неблаговременото ликвидирање на обврските на претпријатието и сл. Покривањето на обртните средства со резервни средства, претставува обезбедување обртни средства од средствата на резервниот фонд во оние случаи кога во работењето е покажана загуба. Бидејќи со загубата се изгубени во прв ред обртните средства, а со тоа се намалува финансискиот потенцијал за извршување на деловните задачи, односно се намалува финансиската сигурност. Недостигот изгубените средства се надоместуваат од средствата на резервите што се издвоени за овие цели во оние години кога претпријатието остварувало позитивен финансиски резултат. Покривањето на обртните средства со резервни средства се искажува со степенот на нивното ангажирање што се изнаоѓа со следнава формула: Средства _ на _ резервите 100 Просечно _ користени _ обртни _ средства Пр.: За оценување на сигурноста или финансиската независност се пресметува рациото на сигурност како однос помеѓу сопствените извори и позајмените извори: Вредноста на рациото скоро е во рамките на општоприфатениот однос од 1 што значи дека претпријатието поседува задоволителна сигурност. 40

41 2.3.3 Анализата на рациата на финансирање на постојаните средства Оценувањето на финансиската структура ќе го дополниме со анализата на рациата на финансирање на постојаните средства: Што значи дека еден денар постојани средства е покриен со 0,79 сопствен капитал. Што значи дека постојаните средства се целосно покриени со постојан капитал ( еден денар постојани средства е покриен со 1,14 денари постојан капитал) при што и дел од обртните средства се финансира од долгорочни извори. Според овие рациа, оценката за финансирањето на постојаните средства би била позитивна, додека за оценување на доволноста или недоволноста на делот на долгорочни извори од кои се финансира дел од обртните средства, треба да се располага со податок за висината на стално потребниот обем на обртни средства за континуирано извршување на репродукциониот процес Анализа на рентабилноста За да се утврди успехот на работењето потребно е да ја измериме рентабилноста во работењето. За таа цел ќе ги пресметаме стапката и деловниот резултат (добивка), стапката на нето добивката, стапката на принос на вкупните средства и стапката на принос на сопствените средства. Во примерот деловната добивка изнесува илјади денари, а нето добивката изнесува 6313 илјади денари. Финансирањето на претпријатието е од туѓи извори, големи финансиски расходи, кои во примерот изнесуваат илјади денари. Тоа зборува за големо финансиско оптеретување на претпријатието, односно за висок фактор на финансиски левераге. Тоа негативно се одразува на вкупниот успех на работењето во претпријатието што се заклучува од следните показатели: 41

42 Што значи дека претпријатието за секои 100 денари приходи од продажба на производи и услуги во тековната година, просечно остварило 6,076 денари деловна добивка. Што значи дека на секои 100 денари приходи од продажба на производи и услуги остварило 0,38 денари нето добивка. Стапката од 5,05 денари означува дека на секои 100 денари просечно вложени средства, претпријатието остварило прираст на тие средства за 5,05 денари. Што покажува дека на секои 100 денари сопствени вложени средства, претпријатието остварило прираст на тие средства од 0,48 денари. Од тука се заклучува дека прирастот на делот на деловните средства кој е финансиран од сопствени извори е мошне низок. Многу ниската рентабилност на сопствените деловни средства е резултат на многу високата цена на туѓите извори на финансирање на претпријатието и на негативните курсни разлики. Одредено влијание има и негативниот финансиски резултат од нередовното работење на претпријатието. 42

43 Остварената добивка во изминатата година овозможува заработка од 1,27 денари на 1 денар вложени во обични акции. Оваа заработка по обична акција е мошне ниска, што се заклучува од сл. показател: Овој показател покажува дека акционерите за 1 денар добивка по акција вложиле 174,8 денари во една акција. Еден од значајните показатели за финансиската состојба на деловниот субјект се нето обртните (тековните) средства, кои се добиваат како разлика помеѓу долгорочните извори на средства (капиталот и долгорочните обврски) и постојаните средства и го покажува делот од обртните средства кој е финансиран од долгорочни извори. Нето обртни средства Тековни (обртни) средства Залихи Релативен однос меѓу нето обртните средства и обртните Релативен однос меѓу нето обртните средства и залихите средства ,48% 53,61% Од табелата може да се заклучи дека, дел од обртните средства е финансиран од долгорочни извори и тоа од долгорочни туѓи извори со 22,48%, а покриеноста на залихите со долгорочни извори изнесува 53,51% 14. Со анализата на финансиските извештаи и покрај определени ограничувања ( дава информации за изминатите настани, не ги искажува пазарните вредности, туку историски вредности до кои се доаѓа со употреба на разни сметководствени методи за проценка) се доаѓа до значајни информации за ликвидноста, финансиската сигурност и 14 Косаркоска д-р Деса, Сметководство, Факултет за туризам и угостителство, Центар за научно истражувачка работа, 2006, стр

44 рентабилноста на претпријатието во определен период. Овие показатели се мошне значајни за согледување на финансиската состојба и успешност на претпријатието Информации за бонитетот на претпријатието За оценката на бонитетот на деловниот субјект треба да се изготви посебна информација. Информацијата ја изготвува планско- аналитичката, развојната или финансиската служба и ја доставува до корисниците. Во зависност од домицилот на корисниците, информацијата може да биде интерна или екстерна. Интерната информација се доставува до: директорот; управниот одбор; надлежните служби (набавна, продажна, развојна, финансиска) акционерското собрание. Интерните информации треба да се изготват врз основа на следниве принципи : постојаност континуитет: благовременост навремено доставување; стандардизација на показателите за оценка; рационалност (со помали трошоци); селективност (не на секој сè, туку секому спрема потребите и надлежностите). Екстерните информации ги подготвуваат екстерните органи и институти со или без надоместок. 44

45 3. Модел на автоматската анализа на перформансите на деловен субјект 3.1 Анализа на трендот Анализата на трендот спаѓа во динамички методи на анализата. Во доменот на финансиската анализа таа овозможува да се добие пореална претстава за развојот на појавата на долг рок, што во услови на поголеми колебања од година до година,тешко би можело да се оствари. Во доменот на финансиската анализа, анализата на трендот е погодна за следење на приходите од продажба, релативното учество на трошоците во продажбата, профитабилноста на фирмата, но и за согледување на развојот на некои детерминанти на профитабилноста, како што се вртењето на побарувањата, вртењето на залихите, вртењето на вкупните средства и други. Анализата на трендот е начин на предвидување низ екстраполација на трендовите од претходниот период, во иднината. Трендот ја претставува долгорочната тенденција на развој на некои променливи или нивната поврзаност во одредено време. е: За предвидувањето со помош на анализа на трендот да биде квалитетно потребно 1. Утврдување на некој показател на деловните активности кои најдобро го изразуваат нејзиното движење во подолг период; 2. постоење на висока и конзистентна поврзаност помеѓу избраниот показател на работењето и променливата која се предвидува (број на вработени); 3. утврдување на доволно долг период на следење на поврзаноста на избраните променливи во минатото, за да се предвиди нивниот тренд на движење во иднината (добар избор и одредување на временската функција); 4. висока стручност и стабилност на условите и поврзаност на променливите во минатиот и идниот период. 45

46 Visina na sinovite (Y) Пресметката на трендот се врши врз основа на податоци за појавата за подолг временски период, обично подолг од 5 години. Резултатот на пресметката е математичка функција на трендот во различни облици, која за појасно забележување, може да се презентира во форма на график. Пресметката на трендот бара посебни познавања, кои се добиваат со изучување на одделни програми од математичко- статистичката методологија. Примарно средство на анализата на трендот е регресионата анализа која предвидува една зависна променлива во однос на една или повеќе независни варијабли Регресиона анализа Поимот регресија за прв пат е воведен од страна на Френсис Галтон. Во својата анализа на висината на потомците, Галтон утврдил дека просечната висина на потомците од родители со дадена висина имала тенденција да се приближува кон средната висина на целата популација. Основни поими кај регресионата анализа се: - Дијаграм на растурање (scatter diagram) служи за графичко претставување на зависноста меѓу независната и зависната променлива во еден координатен систем. - Линијата што ја покажува тенденцијата на зависност се нарекува линија на регресија. Во зависност од бројот на независни променливи разликуваме: Едноставна регресија Повеќекратна регресија - Висина на синовите (Y) Linija Линија на na регресија regresija Visina na roditelite (X) Висина на родителите (X) 46

47 3.1.2 Временски серии Статистичката анализа на временските серии подразбира нивно изучување со помош на статистичките методи, со цел да се утврдат законитостите на развојот на набљудуваниот и предвидување во идниот период. Статистичката анализа на промените на набљудуваните појави во текот на времето се сведува на квантитативната анализа на варирањата на временските серии и нивните меѓусебни врски. Тие варијации изразени во апсолутни или релативни износи, се јавуваат како резултат на сложеноста и променливото влијание на бројни фактори. Затоа при анализата мора да се води сметка за тоа, ако сакаме да прибереме што е можно повеќе информации од една временска серија. Денес постојат бројни методи за анализа на временските серии. Едната група ја сочинуваат методите кои на анализата на временските серии и приоѓаат од аспект на времето (во функција на времето), а други од аспект на фреквенциите. Истражувањето на моделите на развојните тенденции на појавите, како и меѓусебните односи на временските серии и нивно предвидување нашле мошне широка примена, а во статистичката теорија и методологија мошне голем простор. Во општ случај, варијациите, односно нивоата на временската серија можат да се набљудуваат како резултат на дејствувањето на следните компоненти: Трендот (секуларна, односно развојна тенденција на долг рок); Циклични колебања кои се повторуваат најчесто во нееднакви интервали од повеќе години; Сезонски промени кои се повторуваат во секоја година; Случајни (резидуални) варијации- ги претставуваат случајните, односно ирегуларните промени во нивото на временската серија. Сите овие компоненти се јавуваат под влијание на бројни фактори. За начинот на нивното дејствување постојат три основни теории: мултипликативна, адитивна и хибридна. 47

48 Ако со Y го означиме нивото на временската серија, со Т трендот, со С- цикличната компонента, со Ѕ- сезонската и со R резидуалната компонента, поаѓајќи од мултипликативната теорија, варијациите на временската серија се јавуваат како производ на овие компоненти: Y = T C S R Според адитивната метода тие претставуваат нивни збир: Y = T + C + S + R Од стојалиште на хибридната теорија можни се различни комбинации: Y = (T C) + (S R) или Y = T + (C S R) Анализирањето на поодделните компоненти на временската серија овозможува да се согледаат факторите кои ги предизвикуваат промените на нивото во текот на времето. Со тоа всушност се издвојуваат нејзините компоненти, а ваквата основна постапка во анализата на временските серии се нарекува декомпозиција Методи за одредување на типот на функцијата на трендот при анализа на временски серии Временските серии претставуваат множество на мерки на променливата кои се временски подредени. Анализата на временските серии се обидува да ја пронајде и објасни регуларноста на флуктуациите на податоците во текот на еден временски период. Регуларното движење на временските серии може да резултира со тенденција да се зголемува или намалува во текот на еден временски период тренд, или од тенденцијата да следи одредена циклична варијација во текот на еден временски период сезоналност или циклична варијација. Предвидување претставува екстраполација на вредностите на серијата вон набљудуваниот период. Регуларните варијации на временските серии можат да се предвидат, додека случајните варијации не е возможно да бидат предвидени. Основниот тек на движењето на појавата во подолг (секуларен) временски период претставува тренд, односно развојна тенденција на појавата. За согледување на 48

49 динамиката на појавата се користи дијаграмот на растурање ( на апцисата се нанесува времето, а на ординатата големините на појавата). Распоредот на точките помага при изборот на типот на функцијата со која може најдобро да се изрази основниот тек на движењето. Трендот се дефинира како замислена права или крива линија, што ги изразува варирањата на појавата на подолг временски рок (производство, реализација промет и сл.). Бидејќи одредувањето на типот на трендот на временска серија е сложена постапка, во динамичката анализа развиени се неколку методи: - Графички метод; - Метод на апсолутни разлики; - Метод на најмали квадрати; - Метод на стандардни грешки. 15 Графички метод Графичкиот метод се состои во претставување на апсолутните вредности на податоците од набљудуваната временска серија (за i=1,2,...,n) во Декартов координатен систем, во вид на полигон на фреквенции. Според полигонот на фреквенции може приближно да се одреди типот на функцијата на трендот, која најмногу одговара на оригиналните податоци на набљудуваната временска серија. При одлучувањето треба многу да се внимава, бидејќи често за една временска серија може да апроксимираат повеќе типови на трендови, а тоа по визуелен пат не може да се открие. Овој проблем најдоследно се решава со таканаречената постапка на избор на најмалата стандардна грешка. 15 Сотироски проф. Д-р Коста, Статистика, Економски факултет- Прилеп, 2004, стр

50 Метод на апсолутни разлики Принципот на работа кај методот на апсолутни разлики е сл.: - Ако апсолутните разлики Δy i, за i= 1,2,,n, за набљудуваниот временски период се приближно еднакви, тогаш како репрезент може да се земе линеарен тренд. 2 - Ако квадратите на апсолутните разлики Δy i, за i= 1,2,,n, за набљудуваниот временски период се приближно еднакви, тогаш оригиналните податоци можат да се апроксимираат со квадратен тренд. 3 - Ако кубовите на апсолутните разлики Δy i, за i= 1,2,,n, за набљудуваниот временски период се приближно еднакви, тогаш оригиналните податоци можат да се апроксимираат со кубен тренд. - Ако набљудуваните податоци на временската серија се распоредени како геометриска прогресија и апсолутните разлики се приближно еднакви тогаш на временската серија и одговара експоненцијален тренд. - Ако квадратните разлики приближно се еднакви, тогаш оригиналните податоци можат да се апроксимираат со логаритамски тренд. Недостаток кај овој метод на одредување соодветен тип на тренд е неможноста за прецизно избирање на типот на функцијата на трендот. При избор меѓу повеќе типа на трендови, секогаш предност треба да му се даде на оној кој има помалку параметри кои се пресметуваат, бидејќи во тие случаи помалку се губат степените на слобода и потребното време за статистичко истражување. Метод на најмали квадрати Методот на најмали квадрати се однесува на тоа дека на оригиналните податоци y i, за i= 1,2,,n, треба да им апроксимира таков тип математичка функција, теоретски тип на тренд од кого отстапувањата од оригиналните податоци ќе бидат најмали. Ако се избере функција на трендот од која збирот на отстапувањата на оригиналните податоци y i, за i= 1,2,,n, е еднаков на нула, тогаш на оригиналните податоци на набљудуваната временска серија им е апроксимиран соодветен теоретски тип на функција на трендот i, за i=1,2,,n. Првиот услов е : 50

51 каде y i, за i= 1,2,,n, се оригинални вредности на податоците од набљудуваната временска серија; i, i=1,2,,n, теоретските вредности на трендот. Постои само една линија на трендот, права или крива која го исполнува горенаведениот услов. Избраниот тип на функција на трендот, мора до го задоволи и следниот услов: Што значи дека збирот на квадратните отстапувања на оригиналните податоци од линијата на трендот мора да биде минимален. Збирот на квадратните отстапувања на оригиналните податоци од линијата на трендот од соодветниот тип на трендот е помал од збирот на квадратните отстапувања од било која друга теориска линија на тренд. Метод на стандардна грешка За неколку типови на трендови- k за кои се претпоставува дека ќе апроксимираат на оригиналните податоци на временската серија y i,, за i= 1,2,,n, се пресметува вредноста на стандардната грешка. Потоа меѓу себе се споредуваат k-те стандардни грешки. Се избира оној тренд кој има најмала вредност на стандардната грешка, бидејќи најмногу одговара на набљудуваната временска серија. Ист заклучок може да се донесе и врз основа на коефициентите на варијација на трендот. Трендот со најмал коефициент на варијација најдобро ќе ја репрезентира набљудуваната временска серија. Одлука за најдобар тип на тренд може да се донесе и врз основа на коефициентот на детерминација R 2. Оној тренд што има најголем коефициент на детерминација е најсоодветен тип на тренд. 51

52 Линеарен тренд Праволинискиот (линеарен) тренд го објаснува линеарното движење на вредностите на временската низа низ времето (може да биде позитивно или негативно). Покрај тоа со оценувањето на моделот може да се врши предвидување на вредностите на појавата за некој иден период. Општиот облик на моделот на линеарен тренд е линеарна функција на една независно променлива големина и се определува со равенството: y i = a+bx i + e i под претпоставка дека распоредот на точките (x 1 ;y 1 ), (x 2 ;y 2 ), (x n ;y n ),е приближно праволиниски (линеарен). Во равенката y e зависна променлива, т.е. вредности на временската низа, x- е независна варијабла, т.е. време, е- случајна компонента. Моделот има случајна компонента е, која укажува дека врската меѓу вредностите на појавата на временската серија и времето во пракса не се функционални, туку статистички или стохастички, односно околу линијата на конкретниот линеарен тренд постојат позитивни и /или негативни отстапувања од оригиналните вредности. Оценетиот линеарен тренд модел е : Параметрите а и b се оценуваат на тој начин што правецот на поминува меѓу вистинските точки на временската серија и најдобро ја опишува врската меѓу нив, односно правецот мора да биде таков да отстапувањата e i бидат најмали. Постојат повеќе различни методи за оценка на овие параметри, но најчесто користена метода е методата со најмали квадрати, која ги проценува параметрите а и b, така да 52

53 отстапувањата e i бидат најмали. Оваа метода дава најдобри линеарни неприсрасни оцени и многу често се применува за оценка на параметрите. y i = Отстапувањата на оригиналните вредности од оценетите вредности можат да бидат позитивни и негативни. За да не се поништат меѓусебно позитивните и негативните вредности, со методата со најмали квадрати се минимизира сумата на квадратите од. Параметрите a и b се искажуваат во оние единици мерки во кои се искажуваат и апсолутните јавувања на појавата (кг, м, м 2, м 3, л итн.) За пресметување на праволиниската функција и за одредување на параметрите a и b се користи системот од две нормални равенки, користејќи го условот збирот на квадратите на отстапувањата да биде минимален: Со решавање на овој систем од равенки се добива: каде се едноставни аритметички средини на променливите x и y. 53

54 Параметарот а е константен член, т.е. очекувана вредност на временската серија кога независната променлива е еднаква на нула а=, кога x = 0. Регресиониот коефициент b ја покажува просечната промена на зависната варијабла y кога независната варијабла x пораснува за единица време. По оценките на параметрите на тренд моделот се поставува прашањето на репрезентативноста, односно способноста на моделот да го објасни движењето на зависната променлива на временската серија y низ времето x. За таа цел се користат некои апсолутни и релативни показатели. Овие показатели се темелат на распределбата на отстапувањата на вредностите на зависната променлива y i во тренд моделот од нејзината аритметичка средина и нејзините очекувани вредности.,каде SP e сума на квадратите на отстапувањата на оценетите вредности на променливата y од аритметичката средина. каде SR e сума на квадратите на отстапувањата на оригиналните или емпириските вредности на променливата y од оценетите вредности. Овие отстапувања ја претставуваат случајната грешка е i. каде ST e сума на квадратите на вкупното отстапувањата на вредности на променливата од временската низа y од аритметичката средина. Следи : 54

55 SP + SR = ST, Овој израз се нарекува равенка на анализа на варијансата и претставува темел на анализата на репрезентативноста на тренд моделот. Стандардната грешка на тренд моделот е апсолутен показатаел за репрезентативноста на тренд моделот, го покажува просечниот степен на варијации на вистинските вредности на зависната променлива во однос на очекуваните тренд вредности. Овој израз е стандардна грешка на линеарниот тренд модел. Овој показател е изразен во оригиналните единици мерки на променливата на временската низа y. Затоа е тешко да се споредува репрезентативноста на моделот врз основа на стандардната грешка со различни мерни единици. Тој проблем го елиминира релативниот показател коефициент на варијација на тренд моделот, кој претставува процент на стандардната грешка од аритметичката средина на променливата y. Најмала вредност на коефициентот на варијација е 0%, а најголема не е дефинирана. Колку коефициентот на варијација е поблизок до нула, толку моделот е порепрезентативен. Коефициентот на детерминација е показател на репрезентативбоста на тренд моделот во чија основа е анализата на варијансата. Се дефинира како однос на SP - сумата на квадратите на отстапувањата на оценетите вредности на променливата y од аритметичката средина и ST - сумата на квадратите на вкупните отстапувања: со замена за SP се добива 55

56 Вредностите на коефициентот на детерминација се движат во интервалот 0 R 2 1. Тренд моделот е порепрезентативен ако овој показател е поблизок до 1. Теоретската граница на репрезентативноста на моделот е 0,9. Во пракса понекогаш е многу тешко да се пронајде променлива која добро го објаснува движењето на временската низа во времето, затоа таа граница на репрезентативност се спушта и пониско до 0,6. Временскиот период х може да се земе по хронологија на развитокот на појавата, односно по сукцесијата на периодите во кои се истражува појавата или да се земе условно збирот на временските периоди да биде еднаков на нула ( x = 0). Тоа се постигнува кога ќе се постави скала при која почетокот (нултиот период) ќе биде поставен во средината. Вториот начин посебно се определува кај сериите со непарен број членови, а посебно кај сериите со парен број членови. За целосна реализација на линеарниот тренд во статистичките истражувања на економските појави покај познавањето на равенката, неопходно е и познавање на неговата : - Стандардна девијација - Интерполација и екстраполација - Интервал на доверба - Коефициент на детерминација. 16 Во статистичката анализа репрезентативноста на извадокот, поточно репрезентативноста на аритметичката средина на извадокот се мери со стандардна девијација. Колку нејзината вредност е помала, толку примерокот во динамичката анализа е порепрезентативен. 16 Сотироски, проф. Д-р Коста, Статистика, Економски факултет- Прилеп, 2004, стр

57 Интерполација претставува исцртување на линија на линеарниот тренд, i=1,2,3, n, помеѓу оригиналните податоци y i, i=1,2,3, n, на временската серија. Екстраполација значи пресметување на теоретската вредност на трендот, i=1,2,3, n, за годините кои претходат или за годините кои следат на набљудуваната временска серија. За повалидно екстраполирање, односно приближување на економските појави и процеси е одредување на интервалот на доверба кај линеарниот тренд. Со соодветна веројатност на сигурност (1-α), може да се пресмета интервалот на доверба во кој би се нашле прогнозираните вредности. Репрезентативноста на трендот, покрај со стандардната грешка, може да се мери и со коефициентот на детерминација R 2, што се пресметува со образецот: каде y i -вредност на оригиналниот податок за i=1,2,3, n, a на трендот и - аритметичка средина на набљудуваната серија. - теоретска вредност Врз основа на коефициентот на детерминација R 2 може да се донесе одлука за типот на трендот што најмногу одговара на набљудуваната временска серија. Оној тип на тренд што има поголема вредност на коефициентот на детерминација најмногу ќе одговара за разлика од другите трендови. За пресметување на параметрите a и b од линеарниот тренд во MS Excel при изработка на овој труд се користат следните функции: b= SLOPE (опсег на ќелии со вредности на променливата y, опсег на ќелии со вредности на променливата x) a=intercept (опсег на ќелии со вредности на променливата y, опсег на ќелии со вредности на променливата x) X Y

58 =SLOPE(D2:D9,B2:B9) =INTERCEPT(D2:D9,B2:B9) Нелинеарни модели Односот на зависната и независната променлива често не е линеарен (рамномерните промени на независната променлива не предизвикуваат рамномерни промени на зависно променливата). Во тој случај потребно е да се пронајде некоја друга функција (нелинеарна) која најдобро го покажува односот на зависната и независната променлива Квадратен тренд Општиот облик на квадратниот тренд е прикажан со следната равенка: y = a+bx+cx 2 под претпоставка дека распоредот на точките (x 1 ;y 1 ), (x 2 ;y 2 ), (x n ;y n ),е приближно на графикот на квадратна функција. Задачата е да се определат параметрите a,b и с во равенката со користење на методот на најмали квадрати, така што збирот на квадратите од отстапувањата да биде минимален: (а+bx 1 +сx 1 2 -y 1 ) 2 + (а+bx 2+ сx 2 2 -y 2 ) (а+bx n +сx n 2 -y n ) 2 =min Параметрите a, b и с се искажуваат во оние единици мерки во кои се искажуваат и апсолутните јавувања на појавата (кг, м, м 2, м 3, л итн.) 58

59 За пресметување на квадратната функција и за одредување на параметрите a,b и с, се користи системот од три нормални равенки, користејќи го условот збирот на квадратите на отстапувањата да биде минимален: Репрезентативноста на трендот, покрај со стандардната грешка, може да се мери и со коефициентот на детерминација R 2, што се пресметува со образецот: каде y i -вредност на оригиналниот податок за i=1,2,3, n, a на трендот и - аритметичка средина на набљудуваната серија. - теоретска вредност Едноставен експоненцијален тренд Практичните истражувања покажале дека динамиките на голем број економски временски серии можат најдобро да се апроксимираат со експоненцијална функција. Кога набљудуваната појава бележи развој на тенденција која од година во година покажува еднакви релативни промени, расте или опаѓа за приближно ист процент, го применуваме моделот на експоненцијален тренд. Земените параметри при динамичката анализа завршена со моделот на експоненцијален тренд се нарекува и просечно темпо на пораст односно средниот релативен пораст кој се изразува преку експоненцијалната стапка на пораст. 59

60 Тоа се временски серии од кои воочуваме дека набљудуваната појава секоја година (месец, квартал) расте или опаѓа за приближно ист процент. Со трансформација на податоците на набљудуваната серија се добива прилагоден линеарен логаритамски тренд. Ваквата трансформација е погодна од две причини: прво, се остварува поедноставно и појасно решение во апроксимацијата на динамиката на конкретната сесија и второ, вака трансформираниот облик на експоненцијален тренд изразува постабилен однос кој успешно се екстраполира. Основа за определување на апроксимацијата на динамиката на секоја појава со експоненцијална функција е графичкиот приказ на серијата на полулогаритамски дијаграм. Ако точките на графички прикажаната серија се распоредуваат во ист правец, примената на експоненцијалната функција е оправдана. Утврдената линија на трендот со експоненцијален облик, ако е добро одредена, претставува добра основа за анализа на развојната тенденција на набљудуваната појава и предвидувањето на нејзиното идно однесување, со ограничувањата кои важат за секоја екстраполација на трендот. Предвидувањето со помош на линијата на трендот од било кој облик, се заснова на претпоставката дека факторите кои го определиле однесувањето на појавата во набљудуваниот период ќе делуваат и понатаму во приближно ист правец, со ист интензитет и без позначајно влијание на нови фактори. Имајќи ги предвид овие и другите ограничувања, јасно е дека експоларираните вредности на трендот на идниот период можеме да ги прифатиме како хипотеза на развојната тенденција на конкретната појава, која може да се прифати како доволно сигурна само ако со квантитативната анализа се заклучи дека не противречат на логиката на развојот и на познатите факти од искуството. Стандардниот облик на равенката на едноставниот експоненцијален тренд модел гласи: y=a b x, каде a, b > 0. Значењето на параметрите а и b e сл.: 60

61 а - очекувана (тренд) вредност на зависната променлива y, кога вредноста на независната променлива x e еднаква на нула, т.е. во почетниот период на набљудуваната временска серија. b претставува просечна релативна промена на зависната променлива во набљудуваниот период; кога X се зголемува за 1 се очекува зголемување (смалување) на променливата Y за b пати (ако b>1, со зголемување на променливата X се зголемува и променливата Y; ако b<1, со зголемување на променливата X, променливата Y се намалува). За да може да се оценат параметрите и да се употреби методата на најмали квадрати, потребно е почетниот модел со логаритамска трансформација да се преведе во логаритамско- линеарен облик: log y = log a + x log b се пресметува минимум на сумата на квадратите на резидуалните отстапувања: Со примената на математичката постапка за барање на минимум се добива: Каде се едноставни аритметички средини на променливите x и log y. Со трансформацијата: се добиваат оригиналните вредности за параметрите од моделот. Стандардната грешка и коефициентот на детерминација се пресметува на истиот начин како и кај претходниот модел. Во MS Excel равенката на експоненцијалниот тренд се користи во обликот 61

62 y=aе кx Очигледно е дека b= e k, затоа вредноста на овој параметар ја добиваме со функцијата b=exp(k). За предвидување на очекуваните вредности за одделни години во одреден временски период со помош на експоненцијалниот тренд се користи функцијата: =GROUTH(опсег на вредности на променливата y, опсег на вредности на променливата x, опсег на нови вредности на променливата x) Полулогаритамски тренд Ако на вредностите на податоците од набљудуваната временска серија y i, i=1,2,, n им одговара оценетата функција во облик:, i=1,2,,n Тогаш се јавува полулогаритамски тренд. Горната равенка се користи во случаите кога вредностите на податоците од набљудуваната временска серија се однесуваат на изводи. Вредностите на параметрите а и b се пресметуваат врз основа на методот на најмали квадрати со решавање на следниов систем од равенки: Кај овој тренд мора да биде исполнет условот : x i >0, i=1,2,,n. Останатите информации на полулогаритамскиот тренд се добиваат од стандардната грешка, коефициентот на варијација и детерминација што се пресметуваат на истиот начин како кај експоненцијалниот тренд. Во MS Excel се користи сл. функција како логаритамски тренд: 62

63 y= aln(x)+b, каде a и b се константи, a ln природен логаритам. За да може оваа тренд линија да задоволува ни една x- координата во серијата не смее да биде негативна или еднаква на нула. И оваа тренд линија се пресметува со условот сумата на квадратите на отстапувањата да биде минимална Степенест тренд Во економските истражувања често се користи овој модел на регресија. Стандардниот облик на равенката на степенестиот тренд (Power)e сл: y=ax b Значењето на параметрите е сл.: а - очекувана вредност на зависната променлива кога вредноста на независната променлива е 1. b - очекувана промена на зависната променлива (изразена во проценти), кога независната променлива се зголемува за 1%. Ако претходната равенка ја логаритмираме, се добива следната равенка на тренд со логаритамска основа: ; i=1,2,,n Вредностите за log a и b логаритамски равенки: се пресметуваат врз основа на системот од две Кај овој тренд за нулта година не смее да се земе x i =0, бидејќи log 0=. Ни една година во временската серија не смее да биде негативна (-x i ), бидејќи логаритам од негативен број не постои. Затоа на почетната година на временската серија и се доделува број 1. 63

64 Со овој модел се овозможува мерење на еластичноста на зависната променлива во однос на независната променлива. Функцијата е еластична ако b > 1,a нееластична ако b <1. Останатите информации на степенестиот тренд се добиаат од стандардната грешка, коефициентот на варијација и детeрминација што се пресметуваат на истиот начин како кај претходниот тренд Коефициенти на трендот и регресиона анализа во MS Excel Тренд линијата го покажува трендот во множество од податоци и најчесто се поврзува со регресионата анализа. Креирањето на тренд линијата и пресметувањето на нејзините коефициенти овозможува квантитативна анализа на основните податоци и можност за интерполација и екстраполација на податоците со цел- предвидување. Во MS Excel постојат сл. трендови: - Линеарен; - Логаритамски; - Експоненцијален; - Степенски; - Полиномски; При пресметката на коефициентите на трендовите и нивната значајност во овој труд користени се следните функции во МS Excel 17 : Функција LINEST Функцијата LINEST ја пресметува статистиката за линија со користење на методот на најмали квадрати за да одреди права линија што најдобро одговара на зададените податоци и потоа враќа матрица што ја опишува линијата. Функција LINEST може да се комбинира со други функции, за да се пресмета статистиката на другите видови на модели кои се линеарни за непознати параметри, како што се логаритамска, експоненцијална, степенска и полиномска серија. Бидејќи оваа функција враќа низа на вредности, мора да се внесе како низа - формула. Синтакса на функцијта: 17 Microsoft Excel Help Online 64

65 LINEST(познати_вредности_y, [познати_вредности_x], [константа], [статистика]) Кадешто : -познати_вредности_y- е задолжителен параметар (множеството на y вредности што се познати во релацијата y=m 1 x+b); - познати_вредности_x опционален параметар (множеството на x вредности што можеби се познати во релацијата y=m 1 x+b); ако овој параметар е испуштен се зема низата {1,2,3,..}, која е со иста големина како познати_вредности_y; - константа - опционален параметар неговата логичка вредност одредува дали параметарот b во равенката y=m 1 x+b да се пресметува или не. Ако константа=true или е изоставена, параметарот b се пресметува нормално. Ако константа=false, параметарот b=0; - статистика- опционален параметар неговата логичка вредност одредува дали да се пресметуваат дополнителните регресиони параметри. Ако статистика=true, LINEST ја пресметува дополнителната регресиона статистика која е претставена со матрицата {mn,mn-1,...,m1,b;sen,sen-1,...,se1,seb;r2,sey;f,df;ssreg,ssresid}. Ако статистика=false или е изоставена LINEST ги враќа само M коефициентите и параметарот b; Дополнителната статистика која се пресметува го има следното значење: Статистика Опис mn,mn-1,...,m1,b Вредности за коефициентите во равенката на моделот (b е слободниот коефициент) sen,sen-1,...,se1 Вредности на стандардната грешка за коефициентите mn,mn-1,...,m1 Seb Вредност на стандардната грешка за параметарот b r2 Коефициент на детерминација. Ги споредува проценетите и вистинските вредности на y, и се движи во интервал од 0 до 1. Ако е 1 постои совршена корелација во примерокот- не постои разлика помеѓу проценетите y 65

66 вредности и вистинските вредности на y. Ако коефициент на детерминација е 0, регресионата равенка не треба да се користи во предвидувањето на вредноста на y. Sey стандардната грешка на проценетата вредност на y F F статистика, која се користи за да се утврди дали набљудуваниот однос меѓу зависните и независните променливи се случува случајно. df Степени на слобода. Се користат за да се пронајдат F- критичните вредности во статистичка табела или да се пресметаат. Со споредба на пресметаната F статистика и F- критичните вредности се одредува валидноста на разгледуваниот модел. Ssreg Регресиона сума на квадрати Ssresid Резидуална сума на квадрати Сл.слика го прикажува редоследот по кој се враќа дополнителната статистика: Функција LOGEST Функцијата LOGEST ја пресметува статистиката за експоненцијална крива линија што најдобро одговара на зададените податоци и потоа враќа матрица што ја опишува линијата. Бидејќи оваа функција враќа низа на вредности, мора да се внесе како низа формула. Равенката на кривата е y=b*m^x. Синтакса на функцијта: LOGEST(познати_вредности_y, [познати_вредности_x], [константа], [статистика]) 66

67 Кадешто : - познати_вредности_y - е задолжителен параметар (множеството на y вредности што се познати во релацијата y=b*m^x); - познати_вредности_x опционален параметар (множеството на x вредности што можеби се познати во релацијата y=b*m^x); ако овој параметар е испуштен се зема низата {1,2,3,..}, која е со иста големина како познати_вредности_y; - константа - опционален параметар неговата логичка вредност одредува дали параметарот b во равенката y=b*m^x да се постави на 1. Ако константа=true или е изоставена, параметарот b се пресметува нормално. Ако константа=false, параметарот b=1; - статистика- опционален параметар неговата логичка вредност одредува дали да се пресметуваат дополнителните регресиони параметри. Ако статистика=true, LOGEST ја пресметува дополнителната регресиона статистика која е претставена со матрицата {mn,mn-1,...,m1,b;sen,sen-1,...,se1,seb;r2,sey;f,df;ssreg,ssresid}. Ако статистика=false или е изоставена LOGEST ги враќа само m коефициентите и параметарот b; Дополнителната статистика која се пресметува го има истото значење како и кај функцијата LINEST. Функција INDEX Функцијата INDEX враќа вредност или референца до вредноста во табела или опсег. Постојат две форми на оваа функција: - низа: се користи за да се издвои еден резултат за функции кои даваат повеќе резултати или кои работат на аргументи кои се наредени во редици и колони; таков пример е функцијата LINEST; - референца: се користи за одредување на дел од некој зададен опсег. Синтакса на функцијта: INDEX (низа, број_на_ редица, [број_на_колона]) 67

68 Кадешто : -низа- е задолжителен параметар (опсег на ќелии или постојана низа- матрица). Ако низата содржи една редица или една колона соодветните број_на_ редица или број_на_колона не се задолжителни. Ако низата има повеќе од една редица и повеќе од една колона, а се користи само број_на_ редица или број_на_колона, функцијата INDEX ја враќа целата редица или целата колона во зададената матрица; - број_на_ редица е задолжителен параметар со кој се прецизира редицата во матрицата од каде се зема бараниот резултат. Ако овој параметар е испуштен, тогаш е потребен параметарот број_на_колона; - број_на_колона - опционален параметар со кој се прецизира колоната во матрицата од каде се зема бараниот резултат. Ако овој параметар е испуштен, тогаш е потребен параметарот број_на_ редица; Ако се наведени и двата параметри број_на_ редица и број_на_колона функцијата INDEX ја враќа вредноста на ќелијата што е пресек број_на_ редица и број_на_колона. Функција SLOPE Функцијата SLOPE- ja враќа вредностa на наклонот на линеарна регресиона линија во зависност од внесените податоци познати_вредности_y и познати_вредности_x. Наклонот го претставува вертикалното растојание поделено со хоризонталното растојание помеѓу било кои две точки на линијата, што всушност претставува стапка на промена на регресионата линија. Синтакса на функцијта: SLOPE (познати_вредности_y, познати_вредности_x) Кадешто : -познати_вредности_y - е задолжителен параметар (опсег на ќелии или постојана низа од нумерички зависни податоци); - познати_вредности_x е задолжителен параметар кој претставува множество на независни податоци; 68

69 Аргументите на функцијата мора да бидат броеви или имиња, низи или референци што содржат броеви. Функција INTERCEPT Функцијата INTERCEPT ja пресметува точката во која линијата ја сече у оската, користејќи вредности на х и у. Точката на пресек лежи на регресионата права која најдобро одговара на познатите х и у вредности. Синтакса на функцијта: INTERCEPT (познати_вредности_y, познати_вредности_x) Кадешто : -познати_вредности_y набљудувања или податоци); - е задолжителен параметар (зависно множество од - познати_вредности_x е задолжителен параметар кој претставува множество на независни податоци; Аргументите на функцијата мора да бидат броеви или имиња, низи или референци што содржат броеви. Функција TINV Функцијата TINV ja пресметува критичната t вредност со која се споредува набљудуваната t вредност за одреден параметар и на тој начин се одредува статистичката значајност на параметарот со кој се опишува регресиониот модел. Синтакса на функцијта: TINV (веројатност, степени_на_слобода) Кадешто : -веројатност- е задолжителен параметар( веројатност поврзана со двострана t - дистрибуција); - степени_на_слобода е задолжителен параметар кој го претставува бројот на степените на слобода со кој се карактеризира дистрибуцијата; 69

70 Ако имаме еднострана t дистрибуција, тогаш вредноста на аргументот веројатност во функцијата TINV се множи со 2. Пример, за двострана дистрибуција со веројатност 0,05 и 10 степени на слобода критичната t вредност која се пресметува со функцијата TINV(0.05,10)= За еднострана дистрибуција критичната t вредност е TINV(2*0.05,10)= Функција FINV Функцијата FINV ja пресметува критичната F вредност со која се споредува набљудуваната F вредност. Aко набљудуваната F вредност е поголема од критичната F вредност, тоа значи дека регресијата е значајна како целина. Синтакса на функцијта: FINV(веројатност, степени_на_слобода1, степени_на_слобода2) Кадешто : -веројатност - е задолжителен параметар (веројатност поврзана со F кумулативна дистрибуција). Веројатноста најчесто е еднаква на =0.05, бидејќи типично ниво на значајност е 95% ; - степени_на_слобода1 е задолжителен параметар кој се пресметува на сл. начин: ако константата b е вклучена во регресијата: степени_на_слобода1 =n- df- 1, каде n - го претставува бројот на набљудуваните податоци, df- степените на слобода со кој се карактеризира дистрибуцијата; Инаку ако константата b не е вклучена во регресијата степени_на_слобода1 =n- df; степени_на_слобода2=df - е задолжителен параметар кој го претставува бројот на степените на слобода со кој се карактеризира дистрибуцијата. Функција OFFSET Функцијата OFFSET- дава референца до ранг од ќелии што е со одреден број на редови и колони над или под почетната ќелија или опсег на ќелии. Адресата што се враќа може да биде единечна ќелија или ранг од ќелии.може да се одреди бројот на редови и бројот на колони кои ќе бидат вратени. Синтакса на функцијта: 70

71 OFFSET(референца,редови, колони, [висина], [ширина]) Кадешто : -референца - е задолжителен параметар (адреса на ќелија или опсег на соседни ќелии кои се основа за дефинирање на офсетот; - редови е задолжителен параметар кој го наведува бројот на ќелии нагоре или надолу од зададената почетна референца кои се потребни за горната лева ќелија што треба да се врати како резултат. Овој параметар може да биде позитивен (што значи подолу од почетната референтна адреса) или негативен (што значи погоре од почетната референтна адреса); - колони е задолжителен параметар кој го наведува бројот на ќелии лево или десно од зададената почетна референца кои се потребни за горната лева ќелија што треба да се врати како резултат. Овој параметар може да биде позитивен (што значи десно од почетната референтна адреса) или негативен (што значи лево од почетната референтна адреса); - висина е опционален параметар кој ја наведува висината во редови што сакаме да ја има опсегот што ќе биде вратен како резултат на функцијата. Висината мора да биде позитивен број; - ширина е опционален параметар ја наведува ширината во колони што сакаме да ја има опсегот што ќе биде вратен како резултат на функцијата. Ширината мора да биде позитивен број; Функција COUNTA Функцијата COUNTA- ги брои ќелиите кои не се празни во зададениот опсег од ќелии. Синтакса на функцијта: COUNTA (опсег1,[опсег2],...) Кадешто : -опсег1- е задолжителен параметар (адреси на ќелиите кои треба да се избројат ); 71

72 - опсег2 е опционален параметар во кој се наведуваат други несоседни адреси на ќелии кои треба да се избројат. Функцијата може да има максимум 255 аргументи. Функцијата COUNTA - ги брои ќелиите кои содржат било каков тип на информација, вклучувајќи вредности за грешка или пазен текст. Функција IF Функцијата IF - враќа една вредност ако условот кој е зададен е точен, а друга вредност ако зададениот услов е неточен. Синтакса на функцијта: IF (услов,[вредност_ако_е_точно], [вредност_ако_е _неточно]) Кадешто : -услов било која вредност или израз кој може да се оцени како вистинит или невистинит. Овој израз може да го користи било кој оператор за споредба; - вредност_ако_е_точно е опционален параметар во кој се наведува вредноста што сакаме да ја врати функцијата ако зададениот услов е точен. Ако условот е точен а овој параметар е испуштен, функцијата враќа вредност 0. - вредност_ако_е_неточно е опционален параметар во кој се наведува вредноста што сакаме да ја врати функцијата ако зададениот услов е неточен. Ако условот е неточен, а овој параметар е испуштен, функцијата враќа вредност Регресиона анализа во MS Excel Линарна функција Логаритамска функција Степенска функција Експоненцијална функција Квадратанафункција y = m 1 x+b y = m 1 ln(x)+b y=bx m1 y=m 1 e bx y=m 1 x 2 +m 2 x+b Линеарна функција y = m1x+b 72

73 Во трудот кај предвидувањето со линеарната функција параматрите m 1 и b се пресметани со функциите SLORE и INTERCEPT. Потоа t- статистиката на I и II коефициент се пресметува по формаулата: Соодветната стандардна грешка се пресметува со помош на функцијата LINEST и INDEX. За да може бројот на години кои се основа за предвидувањето да биде променлив (различен број на години и различна почетна година), при повикувањето на функцијата LINEST секаде се користат функциите OFFSET за да се земе во пресметката само опсегот каде се внесени потребните податоци во базата, а со COUNTA- се брои за колку години има внесено податоци. Програмата може да работи за различен број на години внесени во базата и различна почетна година, кои потоа служат за основа на предвидувањето. Степените на слобода df се пресметуваат со функциите LINEST и INDEX. Критичната t вредност за коефициентите се пресметува со функцијата TINV. Потоа со функцијата IF се испитува значајноста на пресметаните коефициенти. Ако барем еден од нив има t статистика која е помала од критичната t вредност, тогаш овој модел нема да биде валиден. F статистика на моделот се пресметува со функциите LINEST и INDEX. Критичната F вредност се пресметува со функцијата FINV и потоа со функцијата IF се одредува дали F статистика на моделот е поголема од критичната F вредност. Ако не е поголема тогаш овој модел нема да биде валиден. И коефициентот на детрминација R 2 кој е мерка за тоа колку добро регресијата одговара на набљудуваните податоци, се пресметува со функциите LINEST и INDEX. Потоа со функцијата IF се земаат вредностите од табелата со која се испитува значајноста на коефициентите на линеарната функција и на моделот со испитувањето дали F статистика е поголема од критичната F вредност и се одредува дали R 2 да се земе во предвид при понатамошните испитувања или линеарниот модел да се исклучи бидејќи не ги задоволува потребните статистички критериуми (R 2 добива вредност 0). 73

74 Логаритамска функција y = m1ln(x)+b При анализата на логаритамската трендовска функција y = m 1 ln(x)+b, повторно се користи линеарната зависност само што се користи замената z=ln(x) (y = m 1 z+b). Во овој случај при користењето на функцијата LINEST, за познатите вредности на независната променлива x се зема нивниот логаритам: LINEST(y_опсег, ln (x_опсег)) и на тој начин ќе се пресметаат потребните параметри m 1 и b. Останатите параметри се пресметуваат на сличен начин како и кај линеарната функција Степенска функција y = bx m1 При анализата на степенската трендовска функција y = bx m1, повторно се користи линеарната зависност ln(y) = m 1 ln(x)+ln(b), ln(x) се заменува со z. Во овој случај при користењето на функцијата LINEST, за познатите вредности на независната променлива x и на зависната променлива y, се зема нивниот логаритам LINEST(ln(y_опсег), ln (x_опсег)). Ќе се пресметаат потребните параметри m 1 како наклон на правата и ln(b) како пресек со оската. Бараниот параметар b ќе се добие со формулата EXP(добиениот параметар - пресек) Останатите параметри се пресметуваат на сличен начин како и кај линеарната функција Експоненцијална функција y=be m1x При анализата на eкспоненцијалната трендовска функција y= be m1x се користи функцијата LOGEST((y_опсег), (x_опсег)). Ќе се пресметаат потребните параметри m 1 како наклон на правата и b како пресек со оската. Бараниот параметар m1 ќе се добие со формулата LN(добиениот параметар - наклон). Останатите параметри се пресметуваат на сличен начин како и кај линеарната функција со помош на функциите LOGEST и INDEX Квадратана функција y=m 1x 2 +m 2x+b Во MS Excel постои специфична функција која се занимава со полиномски функции. Тоа е функцијата LINEST. За оваа функција мора да се каже дека се занимава со полиномски функции на тој начин што се додава друг параметар на нејзиниот влез. Екстра параметарот се додава со степенување на познатите вредности на x-опсегот на степен од низа од броеви 1..n, каде n е степен на полиномот што се користи: 74

75 LINEST(познати_Y_вредности, познати_x_вредности^{1,2,3,..n}) За полином со степен 2 се користи следниот облик на функцијата: LINEST(познати_Y_вредности, познати_x_вредности^{1,2}). А парамертите на полиномската квадратна трендовска функција се пресметуваат со функцијата INDEX: INDEX( LINEST(познати_Y_вредности, познати_x_вредности^{1,2}),1), за првиот параметар, INDEX( LINEST(познати_Y_вредности, познати_x_вредности^{1,2}),2) за вториот параметар и INDEX( LINEST(познати_Y_вредности, познати_x_вредности^{1,2}),3) за независниот трет параметар. Потоа t- статистиката на I, II и III коефициент се пресметува по формаулата: Соодветната стандардна грешка се пресметува со помош на функцијата LINEST и INDEX. Останатите параметри за одредување на t- статистиката и F - статистиката на моделот се пресметуваат на сличен начин како и кај линеарната функција. 75

76 Eksponen cijalen не a да/ Ознака на АОП Стаус избран модел 3.2 Податочен модел Како основа за креирање на базата на податоци во овој труд се користат формуларите за биланс на состојба и биланс на успех од новиот образец што го нуди Централниот регистар на Македонија за пополнување на годишна сметка. Врз основа на тие формулари табелата што претставува база на податоци за креирање на предвидување го има следниот облик: Биланс на состојбата на ден 20 год. е д. Б р. Позиција АКТИВА: А.НЕТЕКОВНИ СРЕДСТВА ( ) 0 1 а Во табелата е прикажан само податокот кој има АОП број 1. А табелата ги содржи сите параметри од АОП број 1 АОП број 293. И за секој параметар ако има внесени податоци во базата може да се предвиди неговата идна вредност, ако полето Статус се постави на Да. 76

77 Претворање на табелите од биланс на успех и биланс на состојба од новиот образец што го нуди Централниот регистар на Македонија за пополнување на годишна сметка во образец што се печати во извештајот за економско финансиската состојба на деловниот субјект. 20 год. Биланс на успехот во периодот од до Износ Б д.бр. Ре Позиција Озна ка на АОП рој на беле шка Тек овна година ходна година Пред I. ПРИХОДИ ОД РАБОТЕЊЕТО ( ) Приходи од продажба Останати приходи Промена на вредноста на залихи на недовршено производство готови производи и. 4.а Залихи на готови производи и недовршено производство на почетокот на годината 204 б. 4. Залихи на готови производи и недовршено производство на крајот на годината Капитализирано сопствени производство и услуги II. РАСХОДИ ОД РАБОТЕЊЕТО ( ) Трошоци за суровини и други материјали Набавна вредност на продадените стоки Набавна вредност на продадените материјали, резервни делови, ситен инвентар, амбалажа и автогуми

78 10. Услуги со карактер на материјални трошоци Останати трошоци од работењето Трошоци за вработени ( ) 213.а. 12 Плати и надоместоци на плата (нето) 214.б. 12 Трошоци за даноци на плати и надоместоци на плата 215.в. 12 Придонеси од задолжително социјално осигурување 216.г. 12 Останати трошоци за вработените Амортизација на материјалните и нематеријалните средства средства Вредносно усогласување (обезвреднување) на нетековни средства Вредносно усогласување (обезвреднување) на тековните Резервирања за трошоци и ризици Останати расходи од работењето III. ФИНАНСИСКИ ПРИХОДИ ( ) Финансиски приходи од односи со поврзани друштва ( ) 224.а. 19 Приходи од вложувања во поврзани друштва 225.б. 19 друштва Приходи по основ на камати од работење со поврзани Приходи по основ на курсни разлики од работење со

79 .в. поврзани друштва.г. 19 друштва Останати финансиски приходи од работење со поврзани Приходи од вложувања во неповрзани друштва друштва Приходи по основ на камати од работење со неповрзани Приходи по основ на курсни разлики од работење со неповрзани друштва Нереализирани добивки (приходи) од финансиски средства Останати финансиски приходи IV. ФИНАНСИСКИ РАСХОДИ ( ) Финансиски расходи од односи со поврзани друштва ( ) 235.а. 26 друштва Расходи по основ на камати од работење со поврзани 236.б. 26 Расходи по основ на курсни разлики од работење со поврзани друштва 237.в. 26 Останати финансиски расходи од поврзани друштва друштва Расходи по основ на камати од работење со неповрзани Расходи по основ на курсни разлики од работење со неповрзани друштва Нереализирани загуба (расходи) од финансиски средства вложувања Вредносно усогласување на финансиски средства и Останати финансиски расходи

80 32. Удел во добивката на придружените друштва Удел во загуба на придружените друштва Добивка од редовното работење ( )-( ) Загуба од редовното работење ( )-( ) Нето добивка од прекинати работења Нето загуба од прекинати работења Добивка пред оданочување ( ) или ( ) Загуба пред оданочување ( ) или ( ) Данок на добивка Одложени даночни приходи Одложени даночни расходи ) НЕТО ДОБИВКА ЗА ДЕЛОВНАТА ГОДИНА ( ) НЕТО ЗАГУБА ЗА ДЕЛОВНАТА ГОДИНА ( Просечен број на вработени врз основа на часови на работа во пресметковниот период (во апсолутен износ) Број на месеци на работење (во апсолутен износ) ДОБИВКА/ЗАГУБА ЗА ПЕРИОД Добивка која им припаѓа на имателите на акции на

81 .а. матичното друштво.б. 47 Добивка која им припаѓа на неконтролирано учество 261.в. 47 друштво Загуба која се однесува на имателите на акции на матичното 262.г. 47 Загуба која се однесува на неконтролирано учество ЗАРАБОТУВАЧКА ПО АКЦИЈА 264.а. 48 Вкупна основна заработувачка по акција 265.б. 48 Вкупна разводнета заработувачка по акција 266.в. 48 Основна заработувачка по акција од прекинато работење 267.г. 48 Разводнета заработувачка по акција од прекинато работење 268 ИЗВЕШТАЈ ЗА СЕОПФАТНА ДОБИВКА 1. Добивка за годината Загуба за годината Останата сеопфатна добивка ( ) - ( ) Останата сеопфатна загуба ( ) - ( ) работење Добивки кои произлегуваат од преведување од странско работење Загуби кои произлегуваат од преведување од странско Добивки од повторно мерење на финансиски средства

82 расположливи за продажба 8. Загуби од повторно мерење на финансиски средства расположливи за продажба Ефективен дел од добивки од хеџинг инструменти за хеџирање на парични текови Ефективен дел од загуби од хеџинг инструменти за хеџирање на парични текови средства (+) Промени на ревалоризациските резерви за нетековни средства (-) Промени на ревалоризациските резерви за нетековни вработените Актуарски добивки на дефинирани планови за користи на вработените Актуарски загуби на дефинирани планови за користи на Удел во останата сеопфатна добивка на придружени друштва (само за потреби на консолидација) Удел во останата сеопфатна загуби на придружени друштва (само за потреби на консолидација) добивка Данок на добивка на компоненти на останата сеопфатна Нето останата сеопфатна добивка ( ) ( ) Нето останата сеопфатна загуби ( ) или ) Вкупна сеопфатна добивка за годината ( ) или ( а. 20 Сеопфатна добивка која им припаѓа на имателите на акции на матичното друштво 289.б. 20 учество Сеопфатна добивка која припаѓа на неконтролираното Вкупна сеопфатна загуба за годината ( ) или ( ) или ( )

83 .а. 21 Сеопфатна загуба која им припаѓа на имателите на акции на матичното друштво 292.б. 21 Сеопфатна загуба која припаѓа на неконтролираното учество 293 Во билансот на успех во сл. табела (образец) што се печати во извештајот за економско финансиската состојба на деловниот субјект полињата се пополнуваат на сл. начин: БИЛАНС НА УСПЕХ Износ во (000) денари Инд. Структура во % ПРИХОДИ Приходи од основната дејност ,3 98,6 99,1 Приходи од други активности ,3 1,4 0,9 Вонредни приходи ,2 0,0 0,0 ВКУПНО ,8 100,0 100, ТРОШОЦИ Расходи од основната дејност ,0 0,8 0,8 Материјални трошоци ,0 0,6 0,6 Трошоци за вработени ,8 0,1 0,2 83

84 Нето плати и надоместоци 0,0 0,0 0,0 Трошоци за даноци, социјално и пензиско осигурување и слично 0,0 0,0 0, Амортизација и вредносно усогласување на долгорочните средства ,5 0,0 0,0 Расходи од други активности ,6 0,2 0,2 3. Воредни расходи ,6 0,0 0,0 ВКУПНО ,2 1,7 1,8 0,0 ФИНАНСИСК И РЕЗУЛТАТ 0, Добивка пред оданочување ,3 Загуба пред оданочување 0 0 0,0 Данок и придонеси од добивката ,3 Добивка за финансиската година ,7 Загуба за финансиската година 0 0 0,0 84

85 1. Во полето Приходи од основната дејност се зема полето од новиот образец што го нуди Централниот регистер на Македонија за пополнување на годишна сметка со АОП број 202 (Приходи од продажба). 2. Во полето Приходи од други активности- се зема полето со АОП број 203 (Останати приходи). 3. Во полето Вонредни приходи- се зема полето со АОП број 223 (Финансиски приходи). 4. Во полето Вкупно приходи се сумираат претходните три стапки. 5. Во полето Расходи од основната дејност се зема полето со АОП број 207 (Расходи од работењето). 6. Во полето Материјални трошоци -се земаат полињата со АОП број 208, 209, 210, 211, Во полето Трошоци за вработени се зема полето со АОП број 213 (Трошоци за вработени). 8. Во полето Нето плати и надоместоци се зема полето со АОП број 214 (Плати и надоместоци за плата нето). 9. Во полето Трошоци за даноци, социјално и пензиско осигурување и слично се земаат полињата со АОП број 215, 216, Во полето Амортизација и вредносно усогласување на долгорочните средства се земаат полињата со АОП број 218, 219, Во полето Расходи од други активности се зема полето со АОП број 222 (Останати расходи од работењето). 12. Во полето Вонредни расходи се зема полето со АОП број 234 (Финансиски расходи). 13. Во полето Добивка пред оданочување се зема полето со АОП број 250 (Добивка пред оданочување). 14. Во полето Загуба пред оданочување се зема полето со АОП број 251 (Загуба пред оданочување). 15. Во полето Данок и придонеси од добивката се зема полето со АОП број 252 (Данок на добивка). 16. Во полето Добивка за финансиската година се зема полето со АОП број 255 (Нето добивка за деловната година). 85

86 17. Во полето Загуба за финансиската година се зема полето со АОП број 256 (Нето загуба за деловната година). 20 год. Биланс на состојбата на ден Износ Позиција нака АОП Оз на Бро ј на бел еш ка Теко вна година ходна година Пред АКТИВА: ( ) А.НЕТЕКОВНИ СРЕДСТВА 001 I.НЕМАТЕРИЈАЛНИ ( ) СРЕДСТВА 002 Издатоци за развој 003 права Kонцесии, патенти, лиценци, заштитни знаци и слични 004 Гудвил 005 Аванси за набавка на нематеријални средства 006 Нематеријални средства во подготовка 007 Останати нематеријални средства 008 II. МАТЕРИЈАЛНИ СРЕДСТВА ( ) 009 Недвижности ( ) 010 Земјиште 011 Градежни објекти

87 Постројки и опрема 013 Транспортни средства 014 Алат, погонски и канцелариски инвентар и мебел 015 Биолошки средства 016 Аванси за набавка на материјални средства 017 Материјални средства во подготовка 018 Останати материјални средства 019 III. ВЛОЖУВАЊА ВО НЕДВИЖНОСТИ 020 IV. ДОЛГОРОЧНИ ФИНАНСИСКИ СРЕДСТВА ( ) 021 Вложувања во подружници 022 Вложувања во придружени друштва и учества во заеднички вложувања Побарувања по дадени долгорочни заеми на поврзани друштва Побарувања по дадени долгорочни заеми 025 Вложувања во долгорочни хартии од вредност ( ) Вложувања во хартии од вредност кои се чуваат до доспевање Вложувања во хартии од вредност расположливи за продажба Вложувања во хартии од вредност според објективната вредност преку добивката или загубата Останати долгорочни финансиски средства 030 V. ДОЛГОРОЧНИ ПОБАРУВАЊА ( ) 031 Побарувања од поврзани друштва

88 Побарувања од купувачи 033 Останати долгорочни побарувања 034 VI. ОДЛОЖЕНИ ДАНОЧНИ СРЕДСТАВА 035 Б. ТЕКОВНИ СРЕДСТВА ( ) 036 I. ЗАЛИХИ ( ) 037 Залихи на суровини и материјали 038 автогуми Залихи на резервни делови, ситен инвентар, амбалажа и 039 Залихи на недовршени производи и полупроизводи 040 Залихи на готови производи 041 Залихи на трговски стоки 042 Залихи на биолошки средства 043 II.СРЕДСТВА (ИЛИ ГРУПИ ЗА ОТУЃУВАЊЕ НАМЕНЕТИ ЗА ПРОДАЖБА И ПРЕКИНАТИ РАБОТЕЊА) III. КРАТКОРОЧНИ ПОБАРУВАЊА ( ) Побарувања од поврзани друштва 046 Побарувања од купувачи 047 Побарувања за дадени аванси на добавувачи 048 Побарувања од државата по основ на даноци, придонеси, царина, акцизи и за останати давачки кон државата (претплати) 049 Побарувања од вработените 050 Останати краткорочни побарувања 051 IV. КРАТКОРОЧНИ ФИНАНСИСКИ СРЕДСТВА ( ) 052 Вложувања во хартии од вредност ( )

89 Вложувања кои се чуваат до доспевање 054 Вложувања според објективната вредност преку добивката и загубата 055 Побарувања по дадени заеми од поврзани друштва 056 Побарувања по дадени заеми 057 Останати краткорочни финансиски средства 058 V. ПАРИЧНИ СРЕДСТВА И ПАРИЧНИ ЕКВИВАЛЕНТИ ( ) 059 Парични средства 060 Парични еквиваленти 061 VI. ПЛАТЕНИ ТРОШОЦИ ЗА ИДНИТЕ ПЕРИОДИ И ПРЕСМЕТАНИ ПРИХОДИ (АВР) 062 ВКУПНА АКТИВА: ( ) СРЕДСТВА 063 В. ВОНБИЛАНСНА ЕВИДЕНЦИЈА - АКТИВА 064 ПАСИВА : А. ГЛАВНИНА И РЕЗЕРВИ ( ) 065 I. ОСНОВНА ГЛАВНИНА 066 II. ПРЕМИИ НА ЕМИТИРАНИ АКЦИИ 067 III. СОПСТВЕНИ АКЦИИ (-) 068 IV. ЗАПИШАН, НЕУПЛАТЕН КАПИТАЛ (-) 069 V. РЕВАЛОРИЗАЦИСКА РЕЗЕРВА И РАЗЛИКИ ОД ВРЕДНУВАЊЕ НА КОМПОНЕНТИ НА ОСТАНАТА СЕОПФАТНА ДОБИВКА 070 VI. РЕЗЕРВИ ( ) 071 Законски резерви 072 Статутарни резерви

90 Останати резерви 074 VII. АКУМУЛИРАНА ДОБИВКА 075 VIII. ПРЕНЕСЕНА ЗАГУБА (-) 076 IX. ДОБИВКА ЗА ДЕЛОВНАТА ГОДИНА 077 X. ЗАГУБА ЗА ДЕЛОВНАТА ГОДИНА 078 XI. ГЛАВНИНА НА СОПСТВЕНИЦИТЕ НА МАТИЧНОТО ДРУШТВО 079 XII. НЕКОНТРОЛИРАНО УЧЕСТВО 080 Б. ОБВРСКИ ( ) 081 I. ДОЛГОРОЧНИ РЕЗЕРВИРАЊА ЗА РИЗИЦИ И ТРОШОЦИ ( ) Резервирања за пензии, отпремнини и слични обврски кон вработените Останати долгорочни резервирања за ризици и трошоци ) II. ДОЛГОРОЧНИ ОБВРСКИ (од 086 до 085 Обврски спрема поврзани друштва 086 Обврски спрема добавувачи 087 Обврски за аванси, депозити и кауции 088 Обврски по заеми и кредити спрема поврзани друштва 089 Обврски по заеми и кредити 090 Обврски по хартии од вредност 091 Останати финансиски обврски 092 Останати долгорочни обврски 093 III. ОДЛОЖЕНИ ДАНОЧНИ ОБВРСКИ 094 IV. КРАТКОРОЧНИ ОБВРСКИ (од 096 до

91 108) Обврски спрема поврзани друштва 096 Обврски спрема добавувачи 097 Обврски за аванси, депозити и кауции 098 на плати Обврски за даноци и придонеси на плата и на надомести 099 Обврски кон вработените 100 Тековни даночни обврски 101 Краткорочни резервирања за ризици и трошоци 102 Обврски по заеми и кредити спрема поврзани друштва 103 Обврски по заеми и кредити 104 Обврски по хартии од вредност 105 Обврски по основ на учество во резултатот 106 Останати финансиски обврски 107 Останати долгорочни обврски 108 V. ОДЛОЖЕНО ПЛАЌАЊЕ НА ТРОШОЦИ И ПРИХОДИ ВО ИДНИТЕ ПЕРИОДИ (ПВР) VI. ОБВРСКИ ПО ОСНОВ НА НЕТЕКОВНИ СРЕДСТВА (ИЛИ ГРУПИ ЗА ОТУЃУВАЊЕ) КОИ СЕ ЧУВААТ ЗА ПРОДАЖБА И ПРЕКИНАТИ РАБОТЕЊА ВКУПНО ПАСИВА : РЕЗЕРВИ И ОБВРСКИ ( ) ГЛАВНИНА, 111 В. ВОНБИЛАНСНА ЕВИДЕНЦИЈА-ПАСИВА 112 Во билансот на состојбата во сл. Табела (образец) што се печати во извештајот за економско финансиската состојба на деловниот субјект полињата се пополнуваат на сл. начин: 91

92 БИЛАНС НА СОСТОЈБА Износ во (000)денари Ин д. Структура во % АКТИВА: , А. Б. ПОБАРУВАЊА ЗА ЗАПИШАН, А НЕУПЛАТЕН КАПИТАЛ 0 0 0,0 0,0 0,0 ПОСТОЈАНИ СРЕДСТВА ,3 47,5 48,0 I. Нематеријални средства ,0 0,1 0,1 II. Матeријалнисредствa ,5 46,2 46,7 III. В. Финансиски вложувања долгорочни ,1 1,3 1,2 ТЕКОВНИ СРЕДСТВА (ОБРТНИ СРЕДСТВА) ,3 52,5 52,0 I. Залихи ,8 22,0 18,6 II. Побарувања ,8 27,6 29,3 III. IV. Финансиски вложувања краткорочни ,5 1,6 1,6 Парични средства и хартии од вредност ,6 1,3 2,5 ВКУПНА АКТИВА ,3 100,0 100,0 ПАСИВА: 92

93 А. КАПИТАЛ И РЕЗЕРВИ ,3 50,7 50,2 I. Запишан капитал ,0 20,5 19,1 II. III. Премии на емитирани акции 0 0 0,0 0,0 0,0 Ревалоризациона резерва ,0 0,1 0,1 IV. Резерви ,4 8,7 8,7 V. Акумулирана добивка ,3 19,6 21,8 VI. Пренесена загуба (-) 0,0 0,0 0,0 I. VII VII Б. В. I. II. Добивка за финансиската година ,3 1,8 0,5 Загуба за финасиската година (-) 0,0 0,0 0,0 РЕЗЕРВИРАЊА ЗА ОБВРСКИ И ТРОШОЦИ 0,0 0,0 0,0 ОБВРСКИ СПРЕМА ДОВЕРИТЕЛИ ,3 49,3 49,8 Обврски спрема доверителите (долгорочни) ,3 9,2 6,4 Обврски спрема доверителите (краткорочни) ,8 40,2 43,4 Г. ОДЛОЖЕНО ПЛАЌАЊЕ НА ТРОШОЦИ И ПРИХОДИ ВО ИДНИТЕ ПЕРИОДИ (ПВР) 0,0 0,0 0,0 ВКУПНО ПАСИВА: ,3 100,0 100,0 93

94 Број на вработени Во полето Побарувања за запишан, а неуплатен капитал се зема полето од новиот образец за Биланс на состојба што го нуди Централниот регистер на Македонија за пополнување на годишна сметка со АОП број 069 (Запишан, неуплатен капитал). 2. Во полето Постојани средства се зема полето со АОП број 001 (Нетековни средства). 3. Во полето Нематеријални средства се зема полето со АОП број 002 (Нематеријални средства). 4. Во полето Материјални средства се зема полето со АОП број 009 (Материјални средства). 5. Во полето Финансиски вложувања долгорочни се земаат полињата со АОП број 020 и 021 (Вложувања во недвижности и Долгорочни финансиски средства). 6. Во полето Тековни средства (Обртни средства) се зема полето со АОП број 036 (Тековни средства). 7. Во полето Залихи се зема полето со АОП број 037 (Залихи). 8. Во полето Побарувања се зема полето со АОП број 045 (Краткорочни побарувања). 9. Во полето Финансиски вложувања краткорочни се зема полето со АОП број 052 (Краткорочни финансиски средства). 10. Во полето Парични средства и хартии од вредност се зема полето со АОП број 059 (Парични средства и парични еквиваленти). 11. Во полето Вкупна актива се зема полето со АОП број 063 (Вкупна актива: средства ). 12. Во полето Капитал и резерви се зема полето со АОП број 065 (Главнина и резерви ). 13. Во полето Запишан капитал и резерви се зема полето со АОП број 066 (Основна главнина). 94

95 14. Во полето Премии на емитирани акции се зема полето со АОП број 067 (Премии на емитирани акции). 15. Во полето Ревалоризациона резерва се зема полето со АОП број 070 (Ревалоризациска резерва и разлики од вреднување на компоненти на останата сеопфатна добивка). 16. Во полето Резерви се зема полето со АОП број 071(Резерви). 17. Во полето Акумулирана добивка се зема полето со АОП број 075 (Акумулирана добивка). 18. Во полето Пренесена загуба се зема полето со АОП број 076 (Пренесена загуба). 19. Во полето Добивка за финансиската година се зема полето со АОП број 077 (Добивка за деловната година). 20. Во полето Загуба за финансиската година се зема полето со АОП број 078 (Загуба за деловната година). 21. Во полето Резервирања за обврски и трошоци се зема полето со АОП број 082 ( Долгорочни резервирања за ризици и трошоци). 22. Полето Обврски спрема доверители се пресметува како сума на полињата Обврски спрема доверителите (долгорочни) и Обврски спрема доверителите (краткорочни). 23. Во полето Обврски спрема доверителите (долгорочни) се зема полето со АОП број 085 (Долгорочни обврски). 24. Во полето Обврски спрема доверителите (краткорочни) се зема полето со АОП број 095 (Краткорочни обврски). 25. Во полето Одложено плаќање на трошоци и приходи во идните периоди (ПВР) се зема полето со АОП број 109 (Одложено плаќање на трошоци и приходи во идните периоди (ПВР)). 26. Во полето Вкупно пасива се зема полето со АОП број 111 (Вкупно пасива: главнина резерви и обврски). 27. Во полето Број на вработени се зема полето со АОП број 257 од билансот на успех 95

96 4. Анализа на компонентите на моделот и негов софтверски модел 4.1 Интерфејси Отворање на апликацијата Отворањето на апликацијата се извршува преку следниве чекори: 1. Селектирање на иконата со која се отвора MS Excel датотеката, која ги користи потребните макроа со двоен клик. 2. Овластениот корисник треба да ја внесе лозинката за отворање на датотеката Креирање на базата Овластениот корисник ги вчитува потребните податоци во соодветниoт работeн лист именуван zbirna за билансот на успех и билансот на состојба за потребните години. Кога ќе се избере копчето со наслов Вчитување биланси се прикажува сл. дијалог прозорец : Во текстуалното поле Внеси ГОДИНА треба да се внесе годината за која сакаме да се вчитаат податоци од оригиналните табели. Базата на податоци се креира на тој начин што се земаат податоци од работните листовите БУ и БС од официјалниот формулар кој го објавува Централниот регистар на Македонија за поднесување на годишна сметка. Потребните податоци за билансот на успех и билансот на состојба за 96

97 претходните години треба да бидат внесени во таков формулар за да може корисникот да ги вчита во базата. Бидејќи во еден формулар има податоци за 2 години, во дијалог прозорецот може да се означи дали да се земат податоците за двете години или само за една и тоа претходната или тековната. Со избор на копчето на дното од дијалог прозорецот се отвора нов дијалог прозорец во кој треба да се избере MS Еxcel датотеката од која сакаме да се вчитаат податоците за Биланс на состојбата и Билансот на успехот Предвидување При вчитувањето на податоците во базата за изминатите години на пример од 2004 до 2011 во работниот лист именуван zbirna се внесуваат колони што ги содржат податоците за билансот за успех и билансот за состојба за потребните години. Предвидувањето на билансот на успех и билансот на состојба во наредните 2 години се остварува на следниот начин: Во MS Excel можат да се разгледуваат 5 модели за опишување на равенката на тренд линијата: линеарен, експоненцијален, логаритамски, квадратен и степенски. Затоа за секој модел постои по еден работен лист во кој врз основа на внесените податоци во базата се пресметуваат коефициентите на моделот со соодветните функции, а потоа се составува и равенката за соодветниот модел за годината што треба да се предвиди. Потоа со функциите LINEST и INDEX или LOGEST и INDEX се добиваат вредности на стандардната грешка за коефициентите mn,mn-1,...,m1. Во трудот кај предвидувањето со линеарната функција параматрите m 1 и b се пресметани со функциите SLORE и INTERCEPT, а кај останатите модел за да се пресметаат коефициентите на моделот се користат функциите LINEST и INDEX или LOGEST и INDEX. Потоа t- статистиката на I и II коефициент за сите модели се пресметува по формаулата: 97

98 Линеарен модел прв коефициент втор коефициент Т-статистика на I коефициент Т-статистика на II коефициент df - степени на слобода Критична t-вредност Дали T статистиката на коефициентите е поголема од критичната t вредност F статистика Критична F вредност Дали F статистиката е поголема од критична вредност r2 Дали r2 е валиден податок Следна година Кај квадратниот модел постои и трет коефициент и неговата t статистика се пресметува на истиот начин. Вака изгледа табелата за пресметување на коефициентите на линеарниот модел и одредување на неговата значајност. Овде е прикажан само параметарот со АОП број 1. На сличен начин се пресметуваат моделите за секој параметар со соодветен АОП број. 0 a 98

99 , , ,25 3,32 6,37 6,00 2,45 1,00 11,00 5,99 1,00 0,65 0, ,08. АКТИВА: А.НЕТЕКОВНИ СРЕДСТВА ( ) Со функцијата TINV се пресметува критичната t вредност со која се споредува набљудуваната t вредност за одреден параметар и на тој начин се одредува статистичката значајност на параметарот со кој се опишува регресиониот модел. Ако било кој од параметрите не е статистики значаен разгледуваниот модел нема де се земе во предвид за опис на равенката на тренд линијата. Потоа со функциите LINEST и INDEX или LOGEST и INDEX се добива вредност за F статистика, која се користи за да се утврди дали набљудуваниот однос меѓу зависната и независната променлива кај разгледуваниот модел се случува случајно. Со функцијата FINV се пресметува критичната F вредност со која се споредува набљудуваната F вредност. Aко набљудуваната F вредност е поголема од критичната F вредност, тоа значи дека регресијата е значајна како целина, а ако не е поголема од критичната F вредност тогаш разгледуваниот модел се исклучува. Коефициентот на детерминација во разгледуваните модели се пресметува со функциите LINEST и INDEX или LOGEST и INDEX. Овој коефициент ги споредува проценетите и вистинските вредности на y, и се движи во интервал од 0 до 1. Ако е 1 постои совршена корелација во примерокот- не постои разлика помеѓу проценетите y вредности и вистинските вредности на y. Ако коефициент на детерминација е 0, регресионата равенка не треба да се користи во предвидувањето на вредноста на y. За секој елемент од билансот на успех и билансот на состојба, што има свој АОП број можат да се пресметуваат горенаведените параметри за сите 5 модели. Потоа според коефициентот на детерминација од моделите кои не се исклучени (оние кај кои сите параметри им се значајни и регресијата е значајна како целина, набљудуваната F вредност е поголема од критичната F вредност) се избира соодветниот модел за опис на равенката на тренд линијата. За најдобар се избира оној модел кој има максимална вредност на коефициент на детерминација. Со избраниот модел можат да се пресметуваат вредностите на секој елемент во Билансот на успех и Билансот на состојба што има свој АОП број, за наредните 2 години. Може да се изврши 99

100 предвидување за било колку наредни години, бидејќи е одредена математичката функција на зависност, но предвидувањето за повеќе години не би било со голема точност. За секој елемент во Билансот на успех и Билансот на состојба што има свој АОП број моделот на трендот може да биде различен зависно од податоците во базата. Со корисничка функција креирана во MS Excel се избира најдобриот модел се испишува, а потоа исто така со кориснички функции се прикажуваат предвидувањата за наредните 2 години во колоните 2012 и 2013 (во примерот). Како специјален случај се зема случајот кога сите вредности во базата за соодветниот параметар се нули и предвидувањето да даде вредност нула Пресметување на индикаторите за одредување на бонитет Во табелата Zbirna постои командно копче со наслов Генерирај бонитет. Кога ќе се избере тоа копче се прикажува дијалог прозорец во кој треба да се внесе годината за која сакаме да се генерира извештај за економско финансиската состојба на деловниот субјект. Како влезен податок може да се земат и податоците за предвидените години. Тоа значи дека ќе се креира бонитет за во иднината. Потоа треба да се внесе името на деловниот субјект и името на куќата која направила ревизија на годишната сметка за соодветната година. Ако не се внесе име на куќата која направила ревизија, се смета дека не е направена ревизија. При изборот на годината се врши копирање на податоците за избраната и претходната година од базата на податоци од работниот 100

101 лист Zbirna во листот Raboten. Потоа со избор на копчето Генерирај Извештај за бонитет за внесената година се пресметуваат потребните индикатори за одредување на бонитетот на деловниот субјект во табелата INDIKATORI. Откако ќе се пресметаат индикаторите што се потребни за генерирање на бонитетот, се составува текстот од извештајот и се зачувува во MS Word документ Составување на текстот за извештајот Во работниот лист TEKST, со користење на готовите и ново креираните функции и макроа во MS Excel се составува текстот кој треба да се прикажува во ново креираниот извештај. Откако текстот е составен, тој автоматски со помош на креираните функции, се испишува во нов празен MS Word документ и се зачувува во тековниот директориум со име bonitet_na_imeto_ na_firmata.docx, каде imeto_na_firmata е името на деловниот субјект што претходно е внесено во дијалог прозорецот. Новосоздадениот MS Word документ може да се испечати и да се достави до менаџментот од повисоките нивоа каде е неопходен или да се испрати по електронска пошта. Како корисници на извештајот за бонитет можат да се јават различни деловни субјекти, кога се учествува на тендер, се бара одреден кредит и сл. 101

102 4.2 Нефункционални побарувања Употребливост Системот овозможува лесно користење на новата, современа IT технологија Контрола и координација на работата на корисниците; Застарениот начин на работа е заменет со нов компјутеризиран начин на автоматско креирање на извештај за бонитет на компанијата Сигурност Безбедност и сигурност со утврдување на корисничкиот идентитет Перформанси Доволно брзо извршување на апликацијата на секој просечен персонален компјутер. 4.3 Системски (хардверски) побарувања Хардверските побарувања за оваа апликација се: подобар; Персонален компјутер со Intel Pentium4 (или компатибилен) или Minimum 512MB RAM. Софтверски побарувања за оваа апликација се: Windows XP или понов; Интернет прелистувач: MozillaFirefox или сл. MS Excel 2010; Visual Basic for Application (VBA); MS Word било која верзија. 4.4 Спецификација на софтверски дизајн Датотеката што ја содржи оваа апликација е заштитена со 2 лозинки: лозинка за отворање и лозинка за модифицирање. 102

103 Во работниот лист Zbirna се внесуваат потребни податоци од Билансот на успех и Билансот на состојба за соодветната година кои се копираат од пополнет формулар што го објавува Централен регистар на Македонија. Во работниот лист Zbirna, копирани се податоците од Билансот на успехот и Билансот на состојбата од листовите за изминатите години (во примеров ) со директно вчитување од оригиналната датодека. Направени се графикони за следење на состојбата за поважните полиња: ВКУПНО ПРИХОДИ, ВКУПНО ТРОШОЦИ, ДОБИВКА ПРЕД ОДАНОЧУВАЊЕ, НЕТЕКОВНИ СРЕДСТВА, МАТЕРИЈАЛНИ СРЕДСТВА, ДОЛГОРОЧНИ ФИНАНСИСКИ СРЕДСТВА, ТЕКОВНИ (ОБРТНИ СРЕДСТВА), ЗАЛИХИ, ВКУПНА АКТИВА, КАПИТАЛ И РЕЗЕРВИ, ОБВРСКИ СПРЕМА ДОВЕРИТЕЛИТЕ (КРАТКОРОЧНИ), ОБВРСКИ СПРЕМА ДОВЕРИТЕЛИТЕ (ДОЛГОРОЧНИ), ВКУПНА АКТИВА И БРОЈ НА ВРАБОТЕНИ. Пр. Графикон за приказ на вкупната актива за изминатите и предвидените години: 1,400,000 ВКУПНА АКТИВА 1,200,000 1,000, , , , , '2012 '2013 Откако ќе се пресметаат предвидувањата за наредните две години, потоа можат да се изберат и за нив да се креираат индикаторите за бонитет и потоа да се креира извештај. Со така креираниот извештај се предвидува иднината на деловниот субјект што е со посебно значење во менаџментот на еден деловен субјект. Индикаторите за оценка на бонитетот на деловниот субјект се пресметуваат користејќи ги полињата од билансот на состојбата и билансот на успехот сместени во 103

104 работниот лист Raboten. За полесна анализа на формулите при пресметување на индикаторите на потребните ќелии во табелата Raboten им се дефинирани имиња Пр.: ќелијата D5 е именувана OsnovniPrihodi, a ќелијата D8 е именувана VkupnoPrihodi и сл. Во табелата TEKST се составува текстот што треба да го содржи извештајот за бонитет. Колоната B добива вредности 1,2...или 0 а тоа значи дека при креирањето на текстот се зема следната C или D колона или ниедна. Во една ќелија од B колоната се испишува текстот што треба да го содржи еден параграф. При составувањето на текстот нумерички податоци се земаат од табелата INDIKATORI и табелата Raboten. За правилно испишување на текстот во ќелиите, ако тој не е фиксен се користат готови функции во MS Excel и кориснички креирани функции, кои за да можат да се употребат мора да бидат сместени во Modules во VBA. Веќе составениот текст треба се испише во нов празен MS Word документ и таа активност се извршува со процедурата KreirajWordDoc() со која се земаат потребните ќелии од работниот лист TEKST и се копираат во новиот празен MS Word документ. Потоа се земаат податоците за билансот на успех и билансот на состојба од работниот лист Raboten и тие се копираат во MS Word документот на нови страници. Исто така и табелата која ги содржи индикаторите за оценка на бонитетот се копираат во MS Word документот на нова страница. Табелата INDIKATORI го има следниот изглед: ИНДИКАТОРИ ЗА ОЦЕНКА НА БОНИТЕТ Износите по работник се во денари Деновите на врзување се искажани како цел број Сите останати показатели се искажани во % I. ПОКАЗАТЕЛИ НА ФИНАНСИСКАТА СТАБИЛНОСТ

105 1. Финансиска сигурност - учество на капиталот и резервите во вкупната пасива ( во % со една децимала) 41,4 44,2 2. Степен на кредитна способност - однос меѓу капиталот и резервите, долгорочните резервирања и долгорочните обврски со постојаните средства ( во % со една децимала) 96,7 95,3 3. Степен на самофинансирање - однос меѓу капиталот и резервите, долгорочните резервирања и постојаните средства и залихите ( во % со една децимала) 55,7 59,9 4. Степен на покритие на тековните средства (во % со една децимала) -5,2-7,3 II.ПОКАЗАТЕЛИ НА ФИНАНСИСКАТА ЛИКВИДНОСТ 5. Моментна ликвидност - однос меѓу паричните средства и хартиите од вредност и обврските 6,7 10,0 6. Тековна ликвидност - однос меѓу тековните средства намалени за залихите и обврските (во % со една децимала) 62,7 62,3 7. Општа ликвидност - однос меѓу тековните средства и обврските (во % со една децимала) 95,1 93,2 8. Денови на врзување на побарувањата (цел број) однос меѓу производот на вредноста на побарувањата и бројот на деновите во годината спрема приходите од основната дејност и други активности Денови на врзување на залихите (цел број) однос меѓу производот на вредноста на залихите и бројот на деновите во годината спрема приходите од основната дејност и други активности Денови на плаќање на обврските (цел број) однос меѓу производот на вредноста на кусорочните обврски и бројот на деновите во годината спрема трошоците од редовно работење Работен капитал - разлика помеѓу тековните средства и долговите , ,0 105

106 III.ПОКАЗАТЕЛИ ЗА ДЕЛОВНА УСПЕШНОСТ 12. Коефициент на обрт на вкупни средства 1,0 1,1 13. Коефициент на обрт на постојани средства 1,7 1,8 14. Добивка за финансиската година по работник во денари 73,7 81,4 15. Загуба за финансиската година по работник во денари 0,0 0,0 16. Добивка за финансиската година во однос на вкупна актива (во % со една децимала) 0,0 0,0 17. Добивка за финансиската година и амортизација во однос на вкупна актива (во % со една децимала) 6,6 7,1 18. Добивка за финансиската година во однос на капитал и резерви (во % со една децимала) 0,0 0,0 19. Однос меѓу добивката за финансиската година и приходите од редовно и вонредно работење (во % со една децимала) 0,0 0,0 20. Просечна месечна бруто плата по работник во денари , ,7 21. Просечна месечна нето плата по работник во денари 0,0 0,0 22. Просечен број вработени рз основа на часовите на работа (цел број) На крај новоформираниот документ се зачувува во тековниот директориум со име bonitet_na_ime_na firmata.docx, каде ime_na firmata е името што е внесено во работниот лист Zbirna. Ако претходно постои датотека со такво име, прво таа се брише, а потоа се зачувува новата. Процедурата KreirajWordDoc(), за правилно да функционира мора да биде сместена во Мodules во VBA. Готовиот MS Word документ може да се испечати и потоа да се достави до надлежните или да се испрати во електронска форма преку е-пошта и т.н. 4.5 Анализа на ризици Вака дизајнираната апликација може да се соочи со поголем број ризици при што разликата помеѓу овие ризици се состои во веројатноста за нивно настанување, 106

107 сериозноста на самиот ризик и начинот на нивно настанување. Таквите ризици можат да бидат од различна природа и тоа: Човечки - тоа се ризици кои се поврзани со одговорните за системот и самите корисници; Технолошки тоа се ризици набљудувани од хардверски и софтверски аспект; Организациони тоа се ризици поврзани со финансиите, условите за работа, вештините со кои располагаат вработените во организацијата. Земајќи ги во предвид различните видови на ризици може да се направи следнава листа ризици: Неможност да се најде персонал со соодветни вештини; Времето кое е потребно за реализирање на еден ваков проект е кратко; Недостапен хардвер; Недостапен софтвер. 107

108 4.6 Системски модел Архитектурата на овој модел е прикажана на следната слика: PC за администраторот База на податоци Апликација LAN, WAN, INTERNET Крајни корисници На сликата се прикажани партиционите елементи како и структурната поврзаност помеѓу нив. 108