Orsamentu Retifikativu

Documentos relacionados
Seja um bom cidadão, seja um novo herói para a nossa Nação Política e Estrategia do Investimento Fundo Petrolífero

Helder Lopes Principal Economist and Chief of Staff Ministry of Finance

Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha Setór Dezenvolvimentu Ekonómiku 1 19 Juñu 2013

Komentáriu Ba Diresaun Jerál Estatístika - Ministériu Finansa Timor-Leste. Kestionariu Peskiza ba Atividade Negósiu 2015 Nian.

Pobreza no moris iha TL

Orsamentu Estadu 2012

Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha Setór Ekonomia. 6 Juñu Konteúdu.

Matadalan ba Orsamentu

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO DISKURSU HOSI SUA EXCELENCIA PRIMEIRU MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO

IV GOVERNO CONSTITUCIONAL SECRETARIA DE ESTADO DO CONSELHO DE MINISTROS... KOMUNIKADU BA IMPRENSA

Favor revee hikas projesaun husi reseita no despeza total bainhira ita-boot halo revizaun ba Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2015.

Observasaun Preliminariu KKFP kona ba Orsamento Geral do Estado 2009

INTERVENSAUN BA PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA IHA PARLAMENTU NASIONAL KONA BA APRESIASAUN FOUN DEKRETO PARLAMENTU NASIONAL Nº20/III - OGE 2016

Liufali tan ITIE nian. Modelo transparência Timor-Leste nian

PM timoroan husu realizmu iha planeamentu ba Orsamentu Estadu 2017 nian

OGE 2018 : BAZE LEGAL, MONTANTE, FONTES, FOKUS EXECUCAO, ALOKASAUN SEITORAL. Mericio Juvinal dos Reis AKARA (Secretario Estado Comunicacao Social)

Sertifikadu Investidór Certificado de Investidor. Kestionáriu Questionário

9 \1.?9 DEBATE age 2016 ~ INTERVENCAO INICIAL BANCADA FRETILIN

1. Ha'u halo ona alerta katak investimentu daudaun nian labele sakrifika dezenvolvimentu aban-bainrua nian.

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha Jullu 2016

Analiza no monitor Orsamentu Jerál Estadu

AVALIASAUN BA SETÓR NE E (SUMÁRIU): TRANSPORTE TERRESTRE/ESTRADA. 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e

La o Hamutuk Institute Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Pergunta Taur Matan Ruak Francisco Guterres Lu-Olo

Komponente PTM. Efeitu hosi Projetu Tasi Mane ba ekonomia no povu nia moris. Impaktu TMP ba sosio-ambiental. Projetu infrastrutura Petróleu Tasi Mane

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE. Orsamentu Rektifikativu. Panorama Orsamentu

Orsamentu Jerál Estadu no Sustentabilidade Ekonómiku

AVALIASAUN BA SETÓR PRIVADU (SUMÁRIU)

Timor-Leste MAIS CIDADANIA, MAIS DESENVOLVIMENTO. Mais e melhor intervenção local das Organizações da Sociedade Civil

DISKURSU EXSELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKASIAUN SESAUN PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA DISKUSAUN NO VOTASAUN IHA JENERALIDADE BA

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

REJIME ATU REGULA NA IN BA BENS IMÓVEIS NE EBÉ LAIHA DISPUTA

INTERVENSAUN POLITIKA BANKADA PARTIDO CNRT NIAN, IHA ÂMBITU RE-APRESIASAUN BA VETO POLITIKO BA OJE 2016, HUSI SUA EXCELÊNCIA,...

PRESIDÊNCIA DA REPÚBLICA GABINETE DO PRESIDENTE

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁL SUBMISAUN: EZBOSU LEI IMPRENSA VERSAUN DAHULUK

TRIBUNAL DE RECURSO Câmara de Contas

Outubru 2011 Edisaun No. 4

Proposta Reforma Lei Tributária Hs. Viriato Seac (2)

Orsamentu Jeral Estadu 2012 ha belit liu tan Malisan Rekursu ba Timor-Leste

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE. Livru 1. Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun

Relatorio ba Comissaun C Parlamento nian kona ba TSP II nia Missaun

RELATORIU BA FULAN TOLU NIAN FUNDU PETROLEU TIMOR - LESTE. Ba fulan tolu remata iha 30 Setembru Apresenta ba Ministra Plano no Finansas

RELATORIU BA FULAN TOLU NIAN FUNDU PETROLEU TIMOR - LESTE. Ba fulan tolu remata iha 31 Dezembru Apresenta ba Ministra Plano no Finansas

Repúblika Democrátika de Timor Leste

Submisaun Luta Hamutuk Orçamento Rectificativo do Orçamento Geral do Estado 2010

Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2012

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

TAMBA SÁ V GOVERNO KONSTITUSIONAL HAMOSU SEFI.?

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu

Boletim Económico. Publikasaun fulan tolu husi Autoridade Bankária no Pagamentos Timor-Leste nian

REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE PARLAMENTU NASIONAL

DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROPOSTA LEI ORSAMENTU BA 2015

Analiza Proposta Orsamentu Jerál Estadu 2015

Ekipa dezenvolve Kualifikasaun. Esperensia Dezenvolve Kualifikasaun Nasional no Kursu area Servisu Sosiàl Nivel de Juñu 2017

SURVEY 2013 IHA TIMOR-LESTE KONA-BA ASUNTU SEGURANSA NO POLÍTIKA

Relatóriu husi Grupu Serbisu kona-ba Revizaun Periódika Universál*

REZUMU ANÁLIZE JURÍDIKU

INFORMASUN KONA-BA POLÍTIKA RAI

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE

Konstrusaun Estadu ba tinan sanulu oin mai: Reflesaun kona ba esperiênsia no expektativas Timor-Leste nian kona ba konstrusaun Estadu

INFORMASAUN MERKADU TRABALLU LABOR MARKET OUTLOOK

Folla de Dadus Projetu

BA PROPOSTA ORSAMENTU PARLAMENTU NASIONAL TINAN FISKAL 2014 Luta Hamutuk, Haburas Foundation, Fundasaun Mahein, CEPAD & TLMDC

KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU EKONÓMIKU, SOSIÁL NO KULTURÁL

Ohin, Bankada Partido CNRT hakarak halo apresiasaun jeral no perspektiva global e politika ba OGE tinan 2013.

Submisaun Ba Prezidente da Repúblika Timor-Leste. Husi. La o Hamutuk. relasiona ho

KOMISAUN FINANSAS PÚBLIKAS. RELATÓRIU NO PARESÉR KONA-BA APRESIASAUN INISIÁL HUSI PROPOSTA LEI N. 10/III (da-2) - ORSAMENTU ESTADU BA 2014

Lei Fundu Minarai nian

Analiza Orsamentu Seitor Siguransa do Estadu ba Tinan 2012: Tuir Prespektiva Sosidade Sivil Nian

Instituisaun Mídia Profisionál no Rekursu Jornalista iha Timor-Leste

República Democrática de Timor-Leste Ministério da Agricultura e Pescas. Tékniku Kuda Fehuk Midar Ne ebé Di ak

Pergunta ba Partidu Polítiku La o Hamutuk nia pergunta ba Partidu Politíku sira ne ebé sei kompete iha Eleisaun Parlamentar periodu

Oinsá mak VI Governu Konstitusionál fó atensaun ba ODS ne e?

Pareser husi La'o Hamutuk kona ba asuntu agrikultura no rai liga ho proposta orsamentu jeral Estadu 2015

Hanoin balu husi La o Hamutuk ba Konferensia Regional EITI iha Timor-Leste

Husi almamater ida, ho neon ida, hamutuk nu udar roman ba Timór-Leste

Número Extraordinário

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTER GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO

Dezenvolvimentu projetu infrastrutura sira no dezafiu ba implementasaun Lisensamentu ambientál iha Timor-Leste.

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 5 JOVEN SIRA HO DEFISIENSIA

Manual Boa-Governasaun. Provedoria Direitus Humanus no Justisa

Seksaun II: Análiza konabá Esbozu Lei Instituisaun Memória no mós Reparasaun

Surat posisaun Timor-Leste nian - TSDA nia Futuro

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA TIMOR-LESTE

MINISTÉRIO DA JUSTIÇA. Consulta Pública. Anteprojekto de Lei estabelese Regime Espesial hodi Define Titularidade ba Bens Imoveis (Lei de Terras)

PANORAMA ORSAMENTU JERAL ESTADU Ministeriu Finansas Dili, 10 Novembru 2015

Submisaun ba Departamentu Area Protejidu Sekretariadu Estadu Floresta, RDTL. 26 Marsu 2013

Jose Neves Samalarua

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN #1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA

Mandate of the Special Rapporteur on extreme poverty and human rights

INSTITUTO DE PETRÓLEO E GEOLOGIA DE TIMOR-LESTE, I.P. [TIMOR-LESTE INSTITUTE OF PETROLIU AND GEOLOGY] Dekreto Lei Numeru.

DISKURSU SUA EXELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OKAZIAUN APREZENTASAUN PROGRAMA V GOVERNU KONSTITUSIONAL IHA PARLAMENTU

Proposta Lei Komisaun Anti Korupsaun

Dezafiu no Rekomendasaun sira kona-ba Estensaun Protesaun Sosiál ba Ema Hotu iha Timór Leste

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE POLICY BRIEF # 2 JOVEN MIGRANTE SIRA IHA SIDADE DILI

Reforma Polísia no Jéneru

VERSÃO EXPERIMENTAL BA JORNAL PARLAMENTO NACIONAL TIMOR-LESTE

Demisaun Governu no Disolusaun Parlamentu Nasional

Reprezentante Espesial Sekretáriu-Jeral Nasoins Unidas nian ba Timor- Leste no Primeiru Ministru Repúblika Demokrátika Timor-Leste;

Transcrição:

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMORLESTE 2012 Orsamentu Retifikativu Adeus Conflitu, Bemvindu Desenvolvimentu

Prefásiu Lei organika Ministériu Finansas nian espesifika responsabilidades Diresaun Nasional Orsamentu atu halibur no jere informasaun finanseiru relasionadu ho setór publiku, no atu publika ninia resultadu estatistiku. Tuir provizaun idane e, no atu hasa e transparensia iha finansas publikas, Ministériu Finansashalo publikasaun ba dokumentu versaun final idane e, nebé relasiona ho Orsamentu Retifikativu Estadu ba tinan 2012, no hetan promulgasaun husi Sua Excelensia Sr. Taur Matan Ruak, hafoin liu tiha husi debate iha sesaun plenaria Parlamentu Nasional. Dokumentasaun ba Orsamentu Retifikativu Estadu tinan 2012 ne e konsiste husi Lei Orsamentu ne ebé mak publika ona iha Jornal da Republika no livru apoiu orsamentu idane e. Livru orsamentu idane e kontein informasaun no analize konaba ekonómia, despezas, rendimentu no finansiamentu. Livru ida ne e esplika mos konaba despezas adisionál Governu nian ne ebé sei halao iha 2012 no justifikasaun ba orsamentu hirakne e. Dokumentu orsamentu ne e disponivel iha website Ministériu Finansas ( (www.mof.gov.tl). Perguntas ruma relasioandu ho publikasaun bele hato o ba Diresaun Nasional Orsamentu, Sr. Agostinho Castro iha nia email acastro@mof.gov.tl ka telefone +670 333 9520. Iha momentu ne ebé TimorLeste hateten dadaun Adeus Konflitu no Bemvindu Dezemvolvimentu, hau konsidera katak dokumentu idane e sei hasa e konsiénsia konaba finansas no politka Governu nian, hodi fo ba sidasaun sira hotu, sosiedade sivil no parseirus dezenvolvimentu sira, informasaun ne ebé detalladu konaba orsamentu.. Emília Pires Ministra das Finanças 1

Konteúdu Part 1: Diskursu Primeiru Ministru Nian... 3 Parte 2: Deskrisaun no Analize Orsamentu Estadu Retifikativu 2012... 11 2.1 Rezumu Ezekutivu no Justifikasaun... 11 2.2 Vizaun Jerál konaba Ekonomia... 16 2.3 Despezas... 22 2.4 Rendimentu no Investimentu... 30 2.5 Finansiamentu... 34 2.6 Kontribuisaun Parseiru Dezenvolvimentu nian... 35 Aneksu 1: Mudansa Relasiona ho Ratifikasaun tuir husiministériu, Divizaun no Kategoria Apropriasaun (iha $ 000)... 36 Anexo 2 : Troka proposado husi parlamentu konaba orsamentu ratificasaun husi Ministro,divisaun,no kategoria nebe apropriasaun( $ 000)... 52 Aneksu 3: Mudansa Relasiona ho Ratifikasaun iha Fundu Infraestrutura tuir husi Programa (iha $ 000)... 77 Parte 3: Ratifikasaun Lei Orsamentu Jeral Estadu 2012... 79 3.1 2012 Ratifikasaun Texto Lei Orsamentu Jeral Estadu... 79 3.2 Aneksu I: Estimativa Reseitas ne ebé sei Rekolla husi Estadu iha tinan 2012... 82 3.3 Aneksu II: Apropriasaun Orsamentu ba tinan 2012... 84 3.4 Aneksu III: Ajensias Autónomas Parsialmente Finansiadu husi Reseita Própria... 100 3.5. Aneksu IV: Apropriasaun Orsamentu tinan 2012 ba Fundu Infraestrutura (iha $ 000)... 102 3.6 Aneksu V: Apropriasaun Orsamentu 2012 Fundu Kapitál Dezenvolvimentu Umanu (iha $ 000)... 105 Parte 4: Dokumentasaun Apoiu Adisionál... 106 4.1 Justifikasaun ba Transferensias husi Fundu Petróleu... 106 2

Part 1: Diskursu Primeiru Ministru Nian Sua Exelênsia Señor Prezidente Parlamentu Nasional Suas Exelênsias Señores Deputadus Karus kolegas, membrus Governu Señoras no señores, Ho laran haksolok tebes, mak ha u mai hakbesik Vosa Exelênsia, Señor Prezidente, ho distintus deputadus Uma Fukun ida ne e nian, atu aprezenta Orsamentu Retifikativu ba tinan 2012, ne ebé sei permite funsionamentu kabal V Governu Konstitusional. Iha Agostu 2007, Governu anterior kaer kompromisu atu hala o reformas iha jestaun no administrasaun iha país ne e. Tanba razaun ida ne e, haree ba nesesidade atu muda sistema anu fiskal, ne ebé uluk hahú husi Julhu to o Juñu tinan seluk, Governu mai aprezenta, ba Parlamentu Nasional, orsamentu tranzisaun ida, la ós de it atu kobre nesesidades Ezekutivu foun nian, to o Dezembru 2007, maibé atu estipula, hahú kedan husi ne ebá, sistema anu finanseiru, ne ebé atualmente kobre husi 1 Janeiru to o 31 Dezembru kada tinan. Iha 2008, iha nesesidade ba Orsamentu Retifikativu ida, hodi hasoru krize mundial ba aihán no, grasas ba vontade polítika Parlamentu Nasional nian, TimorLeste konsege evita problemas hotuhotu, ne ebé bele mosu tan de it falta produtus alimentares iha rai laran, aleinde kontrola mos inflasaun, iha fa an foos. Só iha 2010, mak Governu mai fali husu ba Parlamentu Nasional atu aprova Orsamentu Retifikativu ida, hodi hala o Projetus Dezenvolvimentu Desentralizadu (ka PDD), ho hanoin atu kapasita emprezas lokais, ne ebé ita tenke rekoñese, insentiva tebes duni kriasaun empregu iha distritus no subdistritus no motiva timoroan sira ba empreendorizmu ne ebé boot liu. Ohin, ha u mai tan fali, iha Parlamentu Nasional ida ne e, atu defende nesesidade konaba Orsamentu Retifikativu ida ou, ho liafuan seluk, Revizaun ida ba Orsamentu Jeral Estadu tinan 2012 nian. 3

Iha 2008 no 2010, Orsamentus Retifikativus sira nebá aprezenta despezas ne ebé boot liu montantes globais Orsamentu Jeral Estadu ba tinan idaidak nian, hodi ezije duni atu halo tan levantamentu husi Fundu Petrolíferu. Revizaun ba OJE 2012 ida ne e, la husu atu foti tan osan husi Fundu Petrolíferu, tanba osan ne ebé presiza, sei finansia husi poupansas iha Fundu Infra Estruturas. Ne e signifika katak, Governu mai husu los de it reajustamentu ba OJE 2012. Lei konaba Jestaun Finanseira ezije disciplina iha ezekusaun orsamental, hodi impede liuliu transferênsia iha kategorias Salárius no Vensimentus ho Kapital Dezenvolvimentu ba fali kategorias seluk, no permite de it transferensia to o 20% iha Bens no Servisus ho Kapital Menor. Tanba kompetênsia exkluziva Parlamentu Nasional nian, liuhusi lei ida, atu fó autorizasaun ba transferênsias hirak ne e no mudansas relasionadas ho rubrikas ne ebe la hanesan, mak Governu mai aprezenta no defende nesesidade konaba Orsamentu Retifikativu ida ba OJE 2012 nian. Señor Prezidente Señores VisePrezidentes Distintus Deputadus V Governu Konstitusional empeñadu atu alkansa objetivu boot, ne ebé itahotu kaer no hakarak, konaba konstrusaun Nasaun ida ne ebé forte no próspera liután ba timoroan tomak. Tuir debate ne ebé foin hala o iha ne e, Programa Governu nian define polítikas ho asoens atu atinje dezígniu ka objectivu ida né, atu lori ita nia país ba fortalesimentu Estadu ne ebé boot liu no mós harii bazes nebé metin ba dezenvolvimentu nasional. Atu konkretiza misaun né, mak ami propoen estrutura foun ida ba Governu ho Ministérius no Sekretarias Estadu ho tarefas ne ebé klaras no definidas liu. Iha mundu tomak, mosu beibeik kontrovérsia konaba governu nia tamañu. Iha 2007, ami mai ho ideal konaba governu ida ke ki ik, no iha 2012, ha u mai aprezenta ba itaboot sira governu ida ke boot. Partikularidade, iha kontrovérsia ida ne e, maka ha u mai husi Governu anterior, tan ne e, mak ha u tenke informa, ba Señores Deputadus no ba Povu tomak, katak prinsípiu ne ebé adopta ba formasaun aktual Governu, maka tenke garante efisiênsia ho efikásia, iha aminia atuasoens. Finansia estrutura foun ida ne e, signifika fó kontinuidade ba progresus ne ebé hetan ona to o ohin loron, no signifika lori administrasaun públika ba objetivus efisiênsia no efikásia, iha prestasaun servisus ba Povu no iha prestasaun responsabilidade ba Estadu. 4

Estrutura foun ida ne e, mak sei implementa atividades ne ebé define ona, iha Programa Governu nian, hodi asegura pilares dezenvolvimentu nasional, hanesan kapital sosial, infraestruturas, ekonomia ho kriasaun empregu, hamutuk ho fortalesimentu kuadru institusional. Iha vizaun konaba dezenvolvimentu, setor petrolíferu sei sai hanesan motor fundamental ida iha kreximentu ekonómiku. Agora no ba futuru, Governu ne e determinadu ona atu garante katak rikeza rekursus naturais bele harii itania Nasaun no bele lori benefisius ba itania Povu. Ida né sei rekere kapasitasaun interna no presiza polítikas fortes, atu bele asegura katak asoens husi kompañias petrolíferas internasionais bele benefisia itania Nasaun, la ós de it liuhusi impostus maibé mós liuhusi kriasaun empregu no kualifikasoens. Nuné, ita presiza garante katak gás natural tenke prosesa iha TimorLeste no la ós deit iha estranjeiru. Importânsia ho kompleksidade knaar boot ida ne e nian, mak justifika atu harí Ministériu Petróleu no Rekursus Minerais. Orsamentu ba Ministériu ida ne e, 6,3 milloens dólares nebé bele justifika tomak, bainhira haré ba potensial konaba reseitas, kriasaun empregu no rikeza nebé sei mai husi explorasaun petrolífera. TimorLeste mós, País ida ke riku ho beleza natural, ho nia istória no kultura. Potensial atu atrai turistas boot tebetebes, nuné turizmu bele kontribui diretamente ba dezenvolvimentu ekonómiku ho kriasaun empregu. Tan ne e, mak presiza iha esforsu husi parte Governu, atu promove itania País iha estranjeiru no atu garante komodidades (ka produtos) ne ebé turistas internasionais sira buka. Ministériu Turizmu foun nia misaun mak atu alkansa objetivus hirak ne e. Nia estabelesimentu, ho orsamentu 3,9 milhoens dólares, iha justifikasaun tanba importânsia turizmu ba itania dezenvolvimentu ekonómiku futuru. IV Governu Konstitusional kria duni ona bazes ba investimentu integradu, planeadu no fazeadu ba projetus, atu hadi a infraestruturas bázikas, hanesan estradas, portus no aeroportus, pontes, esgotus, distribuisaun bémós, produsaun eletrisidade no hadi a telekomunikasoens. Ita investe daudaun hela, iha Kapital Dezenvolvimentu no konstrusaun projetus nebé kompleksus tebes duni, hanesan kazu kriasaun sistema fiável ba produsaun, transmisaun no distribuisaun enerjia elétrika nian, projetus ne ebé uluk Ministériu Infraestruturas mak jere. Análize kle an ida, konaba projetus infraestruturas nian, hatudu katak jestaun ba projetus sira né labele ona iha de it Ministériu ida nia liman, hodi bele garante programa investimentu ida ho eskala boot, atu atualiza, repara no hadi a ou harii infraestruturas vitais lubun boot ida, ne ebé sei permite asesu ba saúde, ba edukasaun, ba merkadus, ba indústrias no ba negósius. 5

Nune e, ho hanoin atu hadi a relasaun entre kualidade ho kustu projetus hirak ne e nian, ho mós nesesidade konaba maundeobra kualifikada ho koñesimentus téknikus, maka Governu estabelese Ministériu Transportes no Komunikasoens ho Ministériu Obras Públikas, ho orsamentus 6,1 milhoens no 152,7 milhoens, respectivamente ka ba idaida. Parseiru fundamental ida, atu impulsiona ka duduba oin dezenvolvimentu ekonómiku, la iha menor dúvida, mak setor privadu. Tanba ne e, Governu hakarak kria ambiente ida hodi permite setor privadu bele kontribui ba kreximentu, kria empregu no hamenus pobreza. Responsabilidade ne e kabe ka pertense, liuliu, ba Ministériu Komérsiu, Indústria no Ambiente ho Sekretaria Estadu (foun) atu Apoia Promosaun Setor Privadu. Ba ida ne e ami aloka, 20,9 milhoens ho 1,9 milhoens dólares, ba idaida. Iha futuru, sei importante mos atu koordena di ak liután polítikas ne ebé Governu tomak hakarak introduz. Ministériu Prezidensia Konsellus Ministrus, ne ebé foun, ho orsamentu 2,1 milloens dólares, sei kontribui ba koordenasaun ne ebé di ak liu konaba formulasaun no implementasaun polítikas Governu nian. Kustus asosiadus ka nebé mai husi estrutura foun Governu nian tetu ona ho didi ak, tanba Ministérius ho Sekretarias Estadu ne ebé foun, barak liu maka simu diresoens hirak ne ebé tranfere husi Ministérius ne ebé taka ona. Hó ida né, konsege halo mos poupansa besik 0,8 milhoens dólares, tanba halakon tiha divizoens balun, liuliu husi Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu, Sekretaria Estadu ba Política Enerjétika ho Ministériu Solidariedade Sosial. Habadak lian, estrutura foun Governu nian ne e sei hadi a prestasaun servisus no fó impaktu ne ebé limitadu tebes ba despezas iha 2012. Exelênsia Señor Prezidente, Exelênsias, Señores VisePrezidentes, Exelênsias, Señores Deputadus, Hanesan bele haree, iha aminia proposta konaba Revizaun OJE 2012 nian, montante total ba aminia pedidu ba reajustamentu orsamental mak 50 milhoens dólares. Aumentu boot liu, iha despezas, mak 26,9 milhoens dólares ba Pensoens Kombatentes Libertasaun Nasional. Aumentu ida ne e, boot liu fali ida nebé uluk tau iha orsamentu 2012, hetan justifikasaun husi númeru kombatentes, ne ebé aprova tan ona liuhusi prosesu 6

verifikasaun no validasaun rejistus nian, maka sa e maka as duni. Kombatentes sira ne ebé foin mak aprova ne e, sei simu pagamentus retroativus, no faktu ida ne e maka provoka duni impaktu orsamental ida ne ebé boot tebes, maibé iha deit primeiru anu, bainhira kombatentes sira ne e hahú hetan benefísius. Ha u hanoin katak ha u lalika hato o justifikasaun oioin konaba obrigasaun itania Estadu nian, tamba se ita la halo agora, únika alternativa maka husu ba sira balun (nebé la oitoan) atu hein to o tinan mai né. Ha u fiar ita hotu konkorda katak orsamentu retifikativu ida ne e maka forma ida ke justa no korrecta, atu tau matan ba sira hotu, nebé hein kleur duni ona. Orsamentu retifikativu mós tau tan 7,1 milhoens dólares ba pensoens ba idozus sira. Despeza ne e nesessária hodi fó benefísius ba ferik no katuas sira, ho idade liu tinan nenulu, no ba maluk sira ne ebé la iha duni kbiit atu kaer servisu. Nune e mos fundu kontinjênsia hetan aumentu ho 6,1 milhoens dólares. Aumentu ida ne e, tanba tenke prevê nesesidade atu selu despezas imprevistas no urjentes, ne ebé bele mosu, iha parte final anu finanseiru ida ne e. Mezmu ho aumentu ida ne e, orsamentu total ba fundu kontinjênsia sei kontinua ki ik nafatin, la to o 5% husi Orsamentu Estadu, tuir persentajem nebé lei permite hela. Ita sei investe mos 2,9 milhoens dólares, liuhusi Ministériu Defeza no Seguransa, atu selu formasaun ba mariñeirus ho ba kustus operasionais seluseluk, no serkade 2,4 milhoens ba Bens e Servisus ba PNTL, atu bele kontinua apoia operasoens ne ebé hala o daudauk, hodi asegura seguransa no fomenta polisiamentu ho baze iha komunidade. Ha u hakarak mos destaka rekonstrusaun no reabiitasaun eskolas 23 ho instalasoens edukasaun seluk, ne ebé hetan sobu husi dezastres naturais, ho investimentu 1,7 milhoens, nuné mós investimentu ba servisus kuidadus saúde ho valor 1,2 milhoens no investimentu ne ebé sei halo, liuhusi transferênsias públikas, ba konstrusaun no reabiitasaun igrejas iha Vikeke, Suai, Fohoren, Ermera no Sare, hamutuk ho projetus seluk relasionadus ho beinestar populasaun nian, ho valor 1,4 milhoens. Orsamentu ida ne e reflete mos investimentus ba funsionamentu BerlimNakroma, ba abastesimentu bee iha territóriu tomak, ba auditorias externas ba kontas Governu nian hodi garante boa governasaun no transparênsia, no ba pagamentu final ba konstrusaun portu atrakajen ba komponente naval iha Hera. Habadak lia, despeza adisional iha Fundu Konsolidadu TimorLeste reduzida liu, bainhira kompara ho dimensaun global orsamentu orijinal nian. Ne e signifika katak, despeza líkida 50 7

milhoens dólares, iha Fundu Konsolidadu TimorLeste, reprezenta menusde 3% husi total orsamentu orijinal ba 2012. Exelênsias Señoras no señores, Hanesan ha u fó hanoin desde inísiu, orsamentu retifikativu la aumenta despeza jeral Estadu nian, ba 2012. Despezas adisionais líkidas, ho montante 50 milhoens dólares, iha Fundu Konsolidadu TimorLeste, sei hetan finansiamentu tomak husi poupansas iha Fundu Infraestruturas, atu klaru liu, husi programa Tasi Mane, ne ebé sei la hetan despezas boot iha tinan ne e. Hanesan itaboot sira hatene, Fundu Infraestruturas hala o tuir duni melhores prátikas internasionais hodi jere projetus mesak boot no, tamba projetus né boot, mak sai nudar plurianuais. Hanesan né, atrazus iha konstrusaun projetus, karik tanba kondisoens klimatérikas, ou tanba razaun seluk ruma ne ebé Governu labele kontrola, bele permite katak pagamentus nebé previstus ba projetu ida ba tinan tomak ida, la bele selu hotu, iha tinan né, no tenke adia ba anu finanseiru tuir mai. Ho jestaun kauteloza, hanesan ne e, ba fundus no konaba transporte nebé justifikadu husi Fundu ba projetus, bainhira hetan verifikasaun konaba konkluzaun ona iha komponentes balun, maka bele duni poupa 50 milhoens dólares, iha Fundu Infraestruturas ka, atu klaru liu tan, iha programa Tasi Mane. Ne e la signifika katak projetu Tasi Mane sei komprometidu ho atrazus iha konsepsaun, aprovizionamentu no konstrusaun, tanba karik presiza, sei halo reajustamentu ba poupansas tomak, ne ebé bele hetan husi projetus hotuhotu iha Fundu Infraestruturas, tuir aprovasaun husi CAFI (Conselho de Administração do Fundo das Infrastruturas), atu viabiliza, ho forma efisiente, investimentu nebé importante duni ba itania Nasaun. Nune e, ita sei la presiza hasai tan osan husi Fundu Petrolíferu, bainhira ita disposto duni atu finansia despezas foun ho estrutura foun Governu nian, liuhusi poupansas ne ebé iha. Señoras no Señores, 8

Orsamentu retifikativu ida ne e la aumenta despezas, empréstimus ka impostus. Tanba ne e, orsamentu retifikativu ne e sei la afeta krescimentu ekonómiku, inflasaun ka sustentabilidade fiskal, ba kurtu prazu. Ba longo prazu, estrutura foun Governu nian sei bele hadi a prestasaun servisus no bele sustenta krescimentu ekonómiku ne ebé forte. Governu ida ne e hatene katak sasán barak nia folin sa e maka as iha TimorLeste, iha tinan hirak né laran. Ami mos hatene katak situasaun ida ne e afeta duni famílias barak. Ami hala o hela esforsus hotuhotu atu monitoriza didi ak inflasaun no atu implementa polítikas, inklui mós restrisaun (ka hamenus) ba krescimentu despezas rekorrentes, hodi garante katak sasán folin labele sa e lalais liu. To o loron 10 fulan Outubru ne e, ezekusaun orsamental to o besik 822 milhoens, ne ebé reprezenta 49% husi total OJE, ho valor 1,674.1 mil milhoens dólares. Maski, ba períodu fulan sia laran, bele haré hanesan nível ezekusaun ki ik, facto ida maka volume gastus sempre sa e iha 4º trimestre tinan ida laran. Faktu ida ne e tanba razoens oioin, maibé liuliu tanba, iha primeirus mezes tinan ida laran instituisoens sira okupadu liu ho traballus preliminares, tanto ba Beins no Servisus no mos ba kategorias Kapital nian. Ba factu ida né, sei hatutan tan fator importante ida seluk, katak pagamentu só bele halo depois de traballu/kontratu/servisu realizadu tiha ona, no ida né signifika katak pagamentu, kuaze sempre, hala o liu iha últimu trimestre. Relasiona ho despezas tuir kategorias, ho númerus nebé sei preliminar, ha u bele informa ezekusaun ho osan (nebé sai ona), hanesan tuir mai ne e: Salárius no Vensimentus... 63% Beins ho Servisus... 64% Kapital Menor... 40.7% Kapital Dezenvolvimentu... 31.5% Transferênsias... 72.6% Fundu InfraEstruturas... 37% Fundu Dezenvolvimentu Kapital Umanu... 83% Señor Prezidente Parlamentu Nasional Distintus Deputadus Señoras no Señores 9

Governu propoen orsamentu retifikativu ida ne e, ba Parlamentu Nasional, tanba razoens prinsipais tolu: Dahuluk, bainhira finansia Ministérius foun, ba setores hanesan turizmu, petróleu ho obras públikas, ita hadi a daudaun ona efisiênsia ba gastus iha infraestruturas no enkoraja dezenvolvimentu setor privadu. Daruak, orsamentu retifikativu finansia investimentus foun balu hanesan pagamentus ba Kombatentes Luta ba Libertasaun Nasional, tanba ita lakohi atraza tan pagamentus ba maluksira ne ebé uluk luta ho onra no atenbarani ba itania Nasaun, hodi la huluha mós, atu proteje kamada nebé vulnerável iha ita nia sosiedade laran. Datoluk, kustu jeral orsamentu retifikativu ne e zero dólares no zero sêntimus, hodi la kompromete itania ezekusaun orsamental. Atu ramata, orsamentu retifikativu ida ne e, hanesan motor arranke ba ezekutivu foun ida ne e, ne ebé ho firmeza, dedikasaun, optimizmu ho korajen sei hakat ba oin hodi haré ba dezafius tomak konaba dezenvolvimentu itania Nasaun doben nian. Obrigadu wa in ba ita boot sira nia atensaun. Kay Rala Xanana Gusmão 9 Outubru 2012 10

Parte 2: Deskrisaun no Analize Orsamentu Estadu Retifikativu 2012 2.1 Rezumu Ezekutivu no Justifikasaun Governu determinadu ona atu mantein kresimentu ekonómiku nebe forte, hodi mellora prestaun servisu no reduz ki ak. Governu propoin ona estrutura foun ida atu alkansa objetivu hirakne e. Ministériu foun neen ne ebé inklui ona iha estrutura ne e mak hanesan tuirmaine e: Ministériu ba Prezidensia Konsellu Ministrus Ministériu Komersiu, Industria no MeiuAmbiente Ministériu Obras Publikas Ministériu Transporte no Komunikasoens Ministériu Petroliu no Minerais Ministériu Turizmu Ministériu Presidensia Konsellu Ministrus sei sai responsavel ba politikas barbarak ne ebé mak ulun sai nu udar responsabilidade Sekretaria Estadu Konsellu Ministrus ne ebé disove tiha ona. Ministériu idane e sei buka mellora liutan koordensaun iha formulasaun politika no implementasaun politika hirak ne e, iha Governu tomak. Ministériu Ekonómia no Dezemvolvimentu disolve tiha ona. Governu foti desizaun ne e tamba revizaun ba dezempeñu Ministériu ida ne e hatudu katak ninia orsamentu bele kontribui maka as liutan ba dezenvolvimentu, bainhira realokadu ba ministériu seluk. Ministeriu ida ne e ninia funsaun lubun ida, hanesan halo promosaun ba investimentu no esportasaun, transfere ona ba Ministériu foun hanesan Ministériu Komersiu, Industria no Meiu Ambiente. Estrutura foun Governu nian ne e mos inklui sekretáriu estadu no eskritóriu foun balun, inkluindu: a) Sekretáriu Estadu ba Asuntus Parlamentares; b) Sekretáriu Estadu Apoiu Promosaun Setór Privadu c) Sekretáriu Estadu Fortalesimentu Institusionál; d) Sekretáriu Estadu Komunikasaun Sosial. Ministériu Infraestrutura uluk responsabiliza ba setór obras publikas no transportes. Governu nia politika atu halo despeza públika bo ot iha infraestrutura hodi bele reforsa kresimentu ekonómiku signifika katak projetus barak no despeza konsideravel mak planeia hela ona ba 11

setór hirak ne e. Halo jestaun ba projetu barak hanesan ne e iha ministériu ida deit nia okos, karik sei la optimal, no governu konsidera katak kriasaun Ministériu foun hanesan Ministériu Transporte no Komunikasaun no mos Ministériu Obras Publikas, ho mandatu no responsabilidade ne ebé defini didi ak, sei mellora implementasaun projetu, sei fo valór di ak liu tan ba osan, no sei hametin responsabilizasaun di ak liu ba Parlamentu. Governu konsidera katak kriasaun ministériu foun ba area Petroliu no area Turizmu hetan justifikasaun tamba setor hirakne e importante ba dezemvolvimentu ekonómiku. Ministériu Petroliu no Minerais sei asume responsabilidade lubun ida ne ebé mai husi Sekretária Estadu Rekursu Naturais. Ministériu Turizmu sei sai responsavel ba maioria husi politika sira ne ebé uluk implementa ona iha Diresaun Nasional Turizmu. Divizaun barak iha Ministériu Turismu, Komérsiu no Indústria ida uluk, oras ne e dadaun transfere hikas ba Ministériu foun hanesan Ministériu Komersiu Industria no MeiuAmbiente. Orsamentu retifikativu ida ne e transfere orsamentu ba divizoens oinoin husi ministériu no sekretariadu estadu ne ebé disolve ona, ba hirak ne ebé foun. Iha tinan 2012 orsamentu ba Ministériu no Sekretária Estadu foun sira, sei kompostu husi orsamentu ba divizoens ne ebé inklui iha orsamentu Estadu orijinal 2012, iha ministériu hirak ne ebé mak oras ne e disolve tiha ona. Idane e sei permite ministériu foun sira atu kontinua presta servisu ba publiku ho interupsaun uitoan deit, ka sei laiha interupsaun. Ida ne e hatudu katak kustu netu/limpu enjerál husi estrutura foun governu ne e kiik. Orsamentu retifikativu ne e mos inklui despezas adisionál seluk balun, ne ebé mak governu ida ne e legalmente obrigadu atu halo, ka despeza ne ebé esensiál atu Governu kontinua presta servisu sira ne ebé mak importante. Despezas adisionál hotu ne ebé bo ot liu millaun $1 iha fundu CFET mak hirak hanesan hatudu iha Tabela 2.1.1. 12

Tabela 2.1.1 Despezas adisionál iha Orsamentu Estadu Retifikativu iha Fundu CFET, iha millaun $ Despezas Adisionál bo ot liu Millaun 1 Montante Pensaun ba Veteranu Funu Libertasaun 26.9 Pensaun ba Terseira idade 7.1 Fundu Ko ntinjensia 6.1 Selseluk tan ba Ministériu Defesa no Seguransa 2.9 PNTL 2.4 Ministeriu Edukasaun,Kapital DesenvolvimentuRehabilitasaun escola 1.7 Gabinete Primeiru Ministru Tranferénsia ba Organizasaun Reliziosa no Organizasaun Sosiedade Sivil 1.4 Ministeriu Saude 1.2 Beins no Servisu ba Operasaun Ró BerlinNakroma 1.2 Kapitál Minór ba Provizaun ba Bee 1.2 Bei ns no Servisus atividades Institutu Publiku Makina no Ekipamentu 1.2 Pagamentu ba Auditoria Esterna 1.1 Sekretáriu Estadu Defeza Pagamentu ba LIFESE Defesa 1.1 Despezas no Poupansas sira seluk hotu husi CFET (Net) 5.4 Totál 50.0 Despezas adisionál hirakne e hotu sei foti husi poupansas iha Fundu Infraestrutura. Orsamentu adisionál ba pensaun veteranu funu libertasaun nian mak despeza ho montante boot liu iha tabela 2.1.1. Despezsa ne e esensiäl atu selu pensaun ne ebé veteranu libertasaun sira legál no moralmente iha direitu atu simu, tuir sira nia durasaun servisu ne ebé sira halo ho atembrani ba ita nia nasaun. Impaktu husi orsamentu retifikativu iha despeza husi fundu idaidak sei hatudu iha tabela 2.1.2. Nu udar ita bele haree, parseiru dezenvolvimentu sira hasa e ona sira nia previzaun kompromisu ne ebé rezulta iha aumentu ba Orsamentu Fontes Kombinadas. Despezas CFET nian mos sa e, maibe idane e finansiadu ho redusaun fundus iha orsamentu fundu infraestrutura nian. Impaktu netu enjerál husi orsamentu retifikativu 2012 ba despezas governu nian zero. Despezas adisionál governu nian tomak hetan finasiamentu husi kustu poupansa. 13

Tabela 2.1.2 Orsamentu Fontes Kombinadas iha milaun $ 1 2011 Orsamentu reál 2012 Orsamentu orijinal inkluindu Roll Over 2012 mudansas iha retifikativu 2012 Orsamentu Final Orsamentu Fontes Kombinadas 1,388.7 1,995.4 32.9 2,028.3 Despezas Governu hare husi Fundu idaidak 1,097.1 1,806.5 0.0 1,806.5 CFET 605.9 843.9 50.0 893.9 HCDF 16.8 37.4 0.0 37.4 Fundu Infraestrutura (inkluiimprestimu ) 474.4 925.1 50.0 875.1 Kompromisu Parseirus Dezenvolvimentu 291.6 188.9 32.9 221.8 Iha tabela 2.1.2 Orsamentu estadu 2012 orijinal hamutuk hotu millaun $1,806.5. Montante ne e inklui millaun $124.9 husi despezas nebé tuir lei ne ebé relevante, mai husi Fundu Infraestrutura 2011. Montante ne ebé mai husi tinan 2011 ba tinan 2012, hanesan ho orsamentu orijinal Fundu Infraestrutura iha 2011, nebé hamutuk hotu millaun $599.3, menus despezas aktual ho total millaun $474.4. Orsamentu 2012 mos aumentadu tamba deit rolleover ba saldo nebe la gasto husi fundu capital do dezemvolvimentu humanu. Tabela 2.1.3 hatudu tabela fiskal padraun ba orsamentu estadu retifikativu 2012. Orsamentu retifikativu ida ne e la propoin alterasaun hodi finansia orsamentu. Espesifiku liu tan, estimativaba rendimentu domestiku, Rendimentu Sustentável Fundu Petróleu, no esesu husi levantamentu ba Fundu Petroleu,husi, utilizasaun balansu likidu (cash balance) no mós imprestimu, la hetan alterasaun iha orsamentu retifikativu ida ne e. Tamba orsamentu retifikativu ne e la altera totál despeza husi orsamentu estadu, ka oinsá atu selu despezas hirak ne e, governu hanoin katak orsamentu retifikativu ne e, sei laiha impaktu signifikante iha sustentabilidade fiskal, kresimentu ekonómiku ka inflasaun iha kurtuprazu nia laran. Estabelesimentu ministériu no sekretária estadu foun, sei mellora liu tan prestasaun servisu iha longu prazu. Nu udar konkluzaun, orsamentu retifikativu idane e finansia estrutura foun governu nian, no diskrimina millaun $50 ba despezas adisionál iha fundu CFET. Despezas ne e selu liu husi 1 Halo favour nota katak númeru hirak ne ebé temi iha dokumentu ida ne e konaba Tinan 2011, mesak preliminar deit (sei dauk liu husi auditoria), no sei bele hetan revizaun ki ikoan ruma. Favór nota mós katak total despeza Governu nian ho millaun $1,799 inklui mos montante ne ebé mai husi (roll over) Fundu Infraestrutura. Total despeza Governu, esklui tiha osan ne ebé mai husi (roll over) Fundu Petroleu maka millaun $1,674.1. 14

ekivalente poupansas nebé hetan iha Fundu Infraestrutura. Orsamentu retifikativu ida ne e, la aumenta total despezas Governu nian. Tabela 2.1.3 Tabela Fiskal Padraun Orsamentu Estadu iha millaun $ 2011 orsamentu reál 2012 orsamentu original inkluindu roll over no hafoin halo transferénsia s 2012 mudansas iha retifikativu 2012 orsamentu final Despezas Totál 1,097.1 1,806.5 0.0 1,806.5 Rekorente 508.8 709.5 47.8 757.3 Salariu no Vensimentu 111.5 140.3 1.2 139.0 Beins no Servisus (inkluindu HCDF) 254.4 370.9 13.6 384.5 Transferensia Publiku 142.9 198.3 35.4 233.7 Kapital 588.3 1,097.0 47.8 1,049.1 Kapital Minor 27.3 47.8 1.4 49.2 Kapital no Dezenvolvimentu (Fundu Infraestrutura ) 561.0 1,049.1 49.2 1,000.0 Rendimentu Domestiku 110.7 136.1 0.0 136.1 Balansu Fiskal NonOil 986.4 1,670.4 0.0 1,670.4 Finansiamentu 986.4 1,670.4 0.0 1,670.4 Rendimentu Sustentavel Estimadu (ESI) 734.0 665.3 0.0 665.3 Levantamentu ne ebé boot liu ESI husi PF 321.0 829.6 0.0 829.6 Uzu Osan Restu (Cash Balance) 68.6 132.4 0.0 132.4 Imprestimus 0.0 43.1 0.0 43.1 15

2.2 Vizaun Jerál konaba Ekonomia 2.2.1 Ekonomia Internasionál 2.2.1.1 Tendensias iha Kresimentu Internasionál Kresimentu ekonómiku globál reduz ba 3.9% iha 2011 husi 5.3% iha 2010 tamba kontinuasaun rekuperasaun fraku iha krize finanseiru, liuliu iha ekonómia avansadu sira ne ebé kontinua nafatin iha tinan 2012. Enjerál kresimentu globál projetadu atu reduz ba 3.5% iha 2012 molok sa e hikas fali to o 3.9% iha 2013 (Figura 2.2.1.1.1). Figura 2.2.1.1.1: Kresimentu Ekonómiku Real Internasionál iha 2008 2017 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 2.0 4.0 6.0 2008 2009 2010 2011 2012 proj. 2013 proj. World output Advanced economies Emerging and developing economies Developing Asia Fonte: IMF World Economic Outlook Update, July 2012. Kresimentu iha ekonomia avansadu sira hetan projesaun ba 1.4% iha 2012 no 1.9% iha 2013. Krize Euro ne ebé lao hela dadaun kontinua hametin inserteza no prolonga liu tan rekuperasaun ne ebé forti iha merkadu Europeu no merkadu sira seluk. Hafoin liu tiha primeriu trimestre ida ne ebé forti, dadus husi Estadus Unidus Amérika (EUA) dala ida tan fo sujestaun katak kresimentu kontinua lao neneik, no dezempregu ne ebé kontinua a as nafatin. Ekonomia hirak em dezenvolvimentu, hetan projesaun atu sa e ba 5.6% iha 2012 no 5.9% iha 2013. Maske kresimentu lais ne ebé ita haré iha nasaun sira hanesan China, India no Brazil hatudu redusaun balun, kresimentu ida ne e sei ás nafatin bainhira ita kompara ho páis dezenvolvidu sira, no sei mellora liu husi politika monetária no fiskal ne ebé introduz iha finál 2011, no mos liu husi presu mina ne ebé ki ik. 16

2.2.1.2 Tendensias iha Presu Internasionál Iha klima kresimentu ne ebé fraku no prokura ne ebé menus, inflasaun globál projetadu atu tu un husi 4.5% iha trimestre finál 2011 to o 33.5% iha 20122013. Presu mina sa e iha primeiru trimestre 2012 tamba aumentu iha atividade ekonomia no tensaun konaba potensiál instabilidade iha Médiu Oriente ne ebé afeta fornesimentu mina. Hahú fulan Marsu tendensia rua ne e la aumenta, no reflete ona iha redusaun 25% mina nia folin, ba $86 kada baril. 2.2.1.3 Impaktu husi Fator Ekonómiku Internasionál ba Fundu Petroliu Rendimentu petroliu hetan influénsia husi presu mina, produsaun no kustus ho presu mina nu udar fator ne ebé importante liu. Iha Orsamentu Estadu 2012 estimativa presu mina ba tinan 2011 no 2012 respetivamente $88 no $74 kada baril. Maibé media husi presu mina iha 2011 sa e too $95 kada baril. Média husi presu mina to o ohin loron iha 2012 (iha fulan Juñu) sa e too $98 kada baril. 2 Informasaun foun ne e signifika katak rendimentu petroliu iha 2011 hamutuk hotu biliaun $3.2, kompara ho biliaun $2.5, tuir estimativa iha Orsamentu Estadu 2012. Husi rendimentu boot ne e maka balansu fundu petroliu sa e too biliaun $9.3 iha tinan 2011 nia rohan, kompara ho totál biliaun $8.7 tuir presupostu ne ebé tau iha Orsamentu Estadu 2012. Tuir Banku Sentral Timor Leste (BCTL), balansu Fundu Petroliferu hamutuk hotu biliaun $10.5 iha fulan Juñu 2012 nia rohan. Iha Orsamentu Estadu 2012, projesaun balansu Fundu Petroliu hamutuk hotu biliaun $9.3 iha tinan 2012 nia rohan. To o fulan Juñu 2012 halo ona levantamentu husi Fundu Petroliu hamutuk hotu millaun $519, husi totál biliaun $1,5 ne ebé orsamentadu ba tinan 2012 tomak. 2.2.2 Ekonómia Doméstika : Iha Maiu 2012, publika ona relatóriu Kontas Nasional tinan 20042010 3. Seksaun ida ne e sei hatoo informasaun husi publikasaun ne e. 2.2.2.1 Produtu Doméstiku Brutu (PDB): TimorLeste ninia ekomonia depende maka as liu ba setór petroliu. Tabela 2.2.2.1.1 hatudu katak besik 80% husi PDB mai husi setór petroliu. 2 Fonte: www.eia.gov, West Texas Intermediate (WTI) Spot price 3 Diresaun Nasionál Estatistika (DNE) 2012. 17

Tabela 2.2.2.1.1: Totál PDB Timor Leste nian iha 2010 PDB(Millaun, USD) Totál persentajen Ekonómia tomak 4,130 100% Setór Petroliu 3,255 79% Setór Naunpetroliferu 875 21% Fontes:Diresaun Nasional Estatistiku s (DNE)no Diresaun Nasional Makroekonomia (DNME) Entre tinan 2004 no 2010, PDB aumenta substansialmente, no atinji liu millaun $4,000 iha tinan 2010 (Figura 2.2.2.1.1). Iha tinan2010 PDB bo ot liu dala 2,5 PDB tinan 2004 nian. Maske nune e husi tinan 2004 to o tinan 2010 PDB sa e masimu (peaked) iha 2008 ho totál hamutuk (millaun $4,500 ). Hahu u husi nebá, PDB reál reduz ba beibeik. Haree ba importansia setor petroliu iha PDB ne ebé mensiona ona iha leten, no dinámika ne ebé governa rendimentu husi setór ida ne e (haree seksaun 2.4.2), evolusaun idane e la os mai hanesan surpreza, no justika foku ne ebé presiza hamosu ba iha PDB naunpetrolifera, wainhira ita konsidera dezenvolvimentu ekonómiku TimorLeste nian. Figura 2.2.2.1.1: PDB Reál Timor Leste nian ba 20042010 iha millaun $ 5000 4500 4000 3500 3000 2500 2000 1500 1000 500 0 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Fonte : Diresaun Nasional Estatistiku (DNE) no Diresaun Nasional Makroekonomia (DNME) 2.2.2.2 PDB NaunPetroliferu Figura 2.2.2.2.1 ilustra evolusaun atuál husi PDB naunpetroliferu iha 2005 to o 2010, no alvu preliminár iha Orsamentu 2011 no 2012. Hahú husi krize 2006, ita nia nasaun hetan benefisiu husi kresimentu ekonómiku ne ebé forte, ho média ásliu 12% kada tinan, to o iha tinan 2010. 18

Millions USD Percent Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012 Dadus real atual ikusliu ne ebé disponivel hatudu katak PDB naunpetroliferu sa e too millaun $875, ka sa e 9.5% em termus reáis husi kedas tinan 2009. Relasionadu ho dadus konaba tinan 2011 no 2012, dadus hirakne e koresponde ona ho alvu Orsamentu Estadu 2012 4. Figura 2.2.2.2.1: PDB naunpetroliferu iha 20052010 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 14.6 9.5 11.6 12.8 10.0 10.9 6.5 3.2 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011* 2012* 16.0 14.0 12.0 10.0 8.0 6.0 4.0 2.0 0.0 2.0 4.0 6.0 Nonoil GDP at current prices Nonoil Real GDP growth *Alvu Livru 1 Orsamentu 2012 Fontes : Diresaun Nasional Estatistiku (DNE) no Diresaun Nasional Makroekonómia (DNME) Setór hirak ne ebé kontribui maka as liu ba PDB naunpetroliferu iha tinan 2010 mak Agrikultura, Floresta no Peskas, Administrasaun Públika no retallista no grosista ho 21.4, 20.3, no 15.9 pursentu respetivamente(figura 2.2.2.2.2). 4 Alvu foun ba 2011 no 2012 sei fo o sai iha Orsamentu Estadu tinan 2013. 19

Figura 2.2.2.2.2: PDB naunpetroliferu iha 2010 tuir kategoria persentajen 4.3 3.9 3.1 5.1 7.3 11.6 7.1 21.4 20.3 Agriculture, forestry and fishing Public administration Retail & wholesale Real estate activities Construction Information and communication 15.9 Transport Accom & restaurants Manufacturing OTHERS Fonte:Diresaun Nasional Estatistika (DNE) no DIresaun Nasional Makroekonomia (DNME) 2.2.2.3 Inflasaun Doméstiku Iha Timor.Leste, inflasaun sukat ho Indise Presu Konsumidór (CPI), ne ebé sai nudar sasukat ida ba kustu beins no servisus ne ebé komsumidor Timor oan ida sosa. Diresaun Nasional Estatistika (DNE) foti presu husi beins hirakne e kada fulan iha Dili, no kada trimestre iha TimorLeste laran tomak. Husi tinan ba tinan, inflasaun iha Dili sa e maka asliu (peaked) iha fulan Janeiru 2012 hodi atinji 17.7%, tuun tiha fali ba 10% iha fulan Marsu 2012, no sai nu udar taxa inflasaun ne ebé kiik liu dezde Janeiru 2011, hafoin hahú gradualmente sa e hikas fali. Iha fulan Maiu 2012 presu sasán ásliu 11.2% kompara ho fulan Maiu 2011.. Movimentu iha CPI ne e responde ba movimentu iha presu aihan no bebidas, tamba kategoria hirak ne e mesak deit, bo ot liu tiha metade husi sasán ne ebé tama iha luhu CPI (Figura 2.2.2.3.1). Tendensia ne ebé hanesan, bele mos observa iha indise inflasaun trimestral Timor Leste nian. Husi tinan ba tinan, inflasaun sa e maka as to o 15.4% iha Dezembru 2011, hafoin tuun to o 10.8% iha Marsu. Ho esesaun ba kategoria uma no rekreasaun/edukasaun, tendensia ida ne e konsistente entre kategoria sira hotu. Fatór prinsipal ne ebé hamosu inflasaun maka depresiasaun USD relasionadu ho moedas husi TimorLeste ninia parseirus prinsipál iha komérsiu, aumentu iha folin produtus (partikularmente 20

(%) Livru Orsamentu Estadu Retifikativu Tinan 2012, 20/10/2012 aihan no bebidas) no aumentu iha prokura (demand) nu udar rezultadu husi Governu nia despezas. Figura 2.2.2.3.1: Mudansa CPI iha Dili husi Tinan ba Tinan persentajen 20.00 18.00 16.00 14.00 12.00 10.00 8.00 6.00 4.00 2.00 0.00 2.00 Jan/11 Mar/11 May/11 Jul/11 Sep/11 Nov/11 Jan/12 Mar/12 May/12 Food Clothing and Footwear Household Furnishings, Supplies and Services Recreation and Education Alcohol & Tobacco Housing Health Transport and Communication Fonte : Diresaun Nasional Estatistika (DNE) no Diresaun Nasional Makroekonomia (DNME) 2.2.2.4 Empregu Publikasaun ida foin dadaun ne e, fornese deskrisaun di ak ida konaba estrutura empregu iha TimorLeste ninia ekonómia. Inkéritu konaba Forsa Laboral (IFL) ne ebé hala o iha tinan 2010 hatudu katak iha momentu ne ebé hala o inkéritu, forsa laboral hamutuk hotu iha 262,000, 252,000 iha empregu, no 9,000 la iha empregu ka dezempregadu. Husi sira ne ebé iha empregu, 28% mak iha area urbana, no restu hamutuk 72% mak nu udar trabalhor rural, hafoin besik 69% husi hirak ne ebé iha empregu maka mane. Numeru hirak ne e sujere katak dezempregu iha TimorLeste ki ik liu 4%. Maske nune e, tuir IFL porsaun siginifikante boot ida husi populasaun maka laativu. Husi sira ne ebé idade liu tinan 15 hamutuk hotu 366,000 maka laativu. Ne e signfika sira la os ema dezempregadu, no la os mos ema ne ebé iha empregu. Numeru hirakne e hatudu katak populasaun TimorLeste sei nafatin orienta maka as sira nia a an ba serbisu iha agrikultura, no proporsaun feto iha hirak ne ebé iha empregu sei ki ioan tebes. Iha sorin seluk, taxa populasaun laativu ne ebé a as tebtebes, liuliu reflete persentajen 21

ne ebé a as husi estudante iha nasaun ida ne e nia laran, no ida ne e sujere katak forsa laboral sei aumenta maka as iha tinan hirak oin mai. Tan ne e, presiza atu hamosu númeru empregu ne ebe bo ot atu bele evita aumentu iha taxa dezempregu. 2.3 Despezas 2.3.1 Vizaun Jerál no Impaktu Mudansa iha Estrutura Governu ba Despezas Tabela 2.3.1.1 hatudu totál despezas Governu haré husi ho fundu idaidak. Ne e hatudu katak orsamentu retifikativu ida ne e propoin $50 milloens nu udar despeza adisionál iha fundu CFET, ne ebé sei selu husi poupansa ho valór hanesan husi Fundu Infraestrutura. Tabela 2.3.1.1 Totál Despezas Governu haré husi Fundu idaidak, iha $millaun 2011 Orsamentu reál 2012 orsamentu orijinal hafoin roll over 2012 mudansas iha retifikativu 2012 Orsametu final Totál Despezas Governu 1,097.1 1,806.5 0.0 1,806.5 Fundu CFET 605.9 843.9 50.0 893.9 HCDF 16.8 37.4 0.0 37.4 Fundu Infraestrutura 474.4 925.1 50.0 875.1 2.3.2 Despezas CFET Orsamentu retifikativu iha ne e hatudu despezas adisionál iha fundu CFET. Orsamentu retifikativu ida ne e mos redistribui divizoens (no sira nia orsamentu orijinal ba 2012) husi ministériu tuan/disolvidu ona, ba ministériu ka sekretaria estadu foun sira. 2.3.2.1 Despezas Foun iha CFET Despezas foun ne ebé propoin ba fundu CFET hatudu iha tabela 2.3.2.1.1. Despeza foun hirak ne e, idaidak sei hetan deskrisaun detallada hanesan tuir mai: 22

Tabela 2.3.2.1.1 Despezas Foun iha CFET liu millaun 1 (millaun $) Despezas Adisionál liu Millaun 1 Montante Pensaun ba Veteranu Funu Libertasaun 26.9 Pensaun ba Terseira idade 7.1 Fundu Kontinjensia 6.1 Selseluk tan ba Ministériu Defesa no Seguransa 2.9 PNTL 2.4 Ministeriu Edukasaun,Kapital DesenvolvimentuRehabilitasaun escola 1.7 Gabinete Primeiru Ministru Transferénsia ba Organizasaun Relijioza no Organizasaun Sosiedade Sivil 1.4 Ministeriu Saude 1.2 Beins no Servisu ba Operasaun Ró BerlinNakroma 1.2 Kapitál Minór ba Provizaun ba Bee 1.2 Bei ns no Servisus atividades Institutu Publiku Mákina no Ekipamentu 1.2 Pagamentu ba Auditoria Esterna 1.1 Sekretáriu Estadu Defeza, Pagamentu ba LIFESE 1.1 Despezas no Poupansas sira seluk hotu husi CFET (Net) 5.4 Totál 50.0 Pensaun ba Veteranus Funu Libertasaun. Montante despezas ne ebé presiza atu selu ba Pensaun veteranus boot liu duke estimasaun inísiál husi Ministériu Solidariedade Sosiál no ne ebé hetan apropriasaun iha Orsamentu Estadu 2012 orijinál. Veteranus libertasaun iha direitu atu simu benefisiu idane e, no esensiál tebes atu inklui despeza ida ne e iha Orsamentu Retifikativu tinan 2012 nian. Pensaun ba Terseira Idade. Despeza ida ne e nesesáriu atu selu benefisiu ba sira ne ebé ho idade liu tinan neennulu, no ema sira ne ebé iha inabilidade atu serbisu. Fundu Kontinjensia. Presiza iha aumentu iha fundu kontinjénsia, atu selu despezas sira ne ebé mak imprevistu ka urjente, ne ebé bele mosu iha trimestre ikusliu tinan finanseiru. Maske iha aumentu ida ne e, orsamentu totál ba fundu kontijénsia iha 2012 sei nafatin signifikativamente ki ikliu husi 5% totál Orsamentu Estadu ne ebé lei permiti. Ministériu Defesa no Seguransa Despezas ne e sei selu treinu ba mariñeiru sira, manutensaun no kombustivel ba veikulu sira, aluga karreta ba eleisoens, saláriu ba asesór sira, komunikasaun radio, kustus ba limpeza edifisiu nian, no kustus operasionál sira seluk. Beins no Servisus ba PNTL. Item ida ne e inklui orsamentu ba viagem local, treinu, semináriu, mina ba kareta, manutensaun, suplai seluseluk, manutensaun ba ekipamentu no edifisiu, asisténsia téknika no hahan. Despeza hirak ne e persiza hodi suporta PNTL iha ninia aktividade nebe lao dadaun hela, no atu asegura katak PNTL kontinua hasa e kapasidade hodi bele providensia kualidade di ak iha polisiamentu ho baze ba konsentimentu komunidade. 23

Ministeriu Edukasaun. Orsamentu ida husi Ministeriu Edukasaun sei uza atu halo rekonstrusaun no reabilitasaun ba 23 eskolas no fasilidade seluk edukasaun nian, ne ebe mak hetan estragus husi desastre naturais. Transferensias husi Gabinete Primeiru Ministru ba Instituisoens Reliziosa no Sosiedade Sivil. Orsamentu transferénsias husi Gabinete Primeiru Ministru aumenta tan atu finansia konstrusaun no reabilitasaun Igreja iha Viqueque, Suai, Fohoren, Ermera no Sare. Enkontru balun husi Amo Bispu sira mos hetan apoiu husi orsamentu ida ne e. Proposta sira seluk husi grupu sosiedade sivil sira, ne ebé iha kualidade di ak, mos sei hetan finansiamentu husi orsamentu ida ne e. Transferencia Orsamentu Ministeriu Saude. Aumentu iha kategoria tranferensia ida ne e persiza hodi garante kontinuidade ba efisiensia operasaun servisu saude iha Timor Leste. Operasaun ba Ferry BerlinNakroman. Orsamentu ba operasaun Ferry BerlinNakroma hetan aumentu. Orsamentu ne e nesesariu atu selu kombustivel ba fulan Augustu to o Dezembru, no atu aluga ferry adisionál ida atu kontinua hala o servisu bainhira rótuan para atu halo manutensaun. Diresaun Nasional Servisu Bee Mos. Orsamentu retifikativu ne e aumenta orsamentu ba kapital minor iha diresaun ida ne e, hodi bele permite kontinuidade operasaun ba fornesimentu bee mos iha teritoriu tomak. Institutu ba Jestaun Ekipamentu. Aumentu orsamentu iha Ajénsia Autonoma ida ne e presiza atu sosa kombustivel no manutensaun ba ekipamentu. Pagamentu ba Auditor Esternu. Orsamentu adisionál ne e sei uza atu selu auditoria esterna ba kontas Governu nian. Auditoria esterna kontribui atu kontrola korrupsaun no hametin transparensia iha finansas públikas. LIFESE. Pagamentu adisionál ho valor $1.1 millaun ba kompania Enjiñaria LIFESE ne e posivelmente sei presiza iha 2012. Laiha apropriasaun ba pagamentu ne e iha Orsamentu Estadu Orijinal 2012. Pagamentu ne e mai husi kontratu ba konstrusaun fasilidade atu atraka ro oahi mariña nian iha portu Hera. Despezas CFET Sira seluk hotu (Net). Item hirak ne e inklui orsamentu detalladu ida ba divisoens foun sira hotu ne ebé mak tama ona iha estrutura governu ida ne e. Iha kazu barak maka divizaun foun sira iha orsamentu ida ho montante $58,000 ba Salariu no Vensimentu no $43,000 ba Beins no Servisus. Ida ne e inklui mos poupansa maizoumenus $0.84 millaun husi divizaun hirak ne ebé disolve iha Sekretaria Estadu Polítika Enerjiatika, Ministériu Ekonómia no Dezenvolvimentu no Secretaria Estado Desastre NaturaisMinistériu Solidariedade Sosial. Iha 24

mos poupansas balun iha orsamentu ba divizoens ne ebé existe dadaun, boot liu mak redusaun husi orsamentu kapital minór EDTL nian hamutuk $4 milloens, tamba pagamentu ba implementasaun sistema prepagu ba EDTL la presiza ona iha tinan idane e. Tamba poupansa ne e boot liu orsamentu divizoens foun sira no despezas adisionál ne ebé menus husi millaun $1, poupansa ne ebé hatudu ba item idane e hamutuk hotu $5.4 milloens. 2.3.2.2 Estrutura Foun CFET ba Governu / Transferensias husi Divizoens Governu nia estrutura foun inklui Ministériu foun neen no Sekretária Estadu ka gabinete foun haat. Barak liu husi orsamentu ba Mnisteriu no Sekretária Estadu foun mak mai husi divizoens ne ebé hetan transformasaun husi Ministériu tuan/disolvidu. Tamba ne e, impaktu real husi Ministériu no Sekretária Estadu foun ba despezas CFET la dun bo ot. Parágrafu hirak tuirmaine e esplika orsamentu ba Ministériu no Sekretária Estadu foun idaidak. Sekretaria Estadu ba Asuntus Parlamentares. Sekretária Estadu ida ne e sei serbisuatu mellora elaborasaun no implementasaun polítika entre Ezekutivu no Parlamentu. Ninia orsamentu tomak mai husi divizoens foun sira. Sekretaria Estadu atu Apoia Promosaun Setór Privadu. Estabelesimentu Sekretaria Estadu idane e hetan justifikasaun tamba haré ba nesesidade Governu nian atu bele fóapoiu liutan ba dezenvolvimentu setór privadu iha Timor Leste. Orsamentu ba Sekretaria Estadu ida ne e konsiste husi divizoens sira ne ebé transfere husi Ministériu Ekonomia no Dezenvolvimentu no mos divizaun foun ida. Sekretaria Estadu ba Fortalesimentu Institusionál. Sekretaria Estadu idane e hetan kna ar atu tulun ministériu sira iha melloramentu ba sira nia prosesu administrasaun no evetualmente servisu ne ebé ministériu hirak ne e presta ba sidadaun sira. Sekretaria Estadu ida ne e iha divizaun foun ida. Sekretaria Estadu ba Komunikasaun Sosial. Sekretaria Estadu ida ne e sei hadi ak liu tan komunikasaun husi Governu ninia politika no programa ba publiku. Ministeriu Presidensia ba Konsellu Ministrus. Estabelesimentu Ministériu ida ne e sei mellora elaborasaun polítia iha governu nia laran tomak. Ministériu ne e inklui Sekretariadu Tékniku ba Administrasaun Eleitoral no Divizaun foun ida. Ministériu Komersiu Industria no Ambiente. Orsamentu ba Ministériu ida ne e prinsipalmente mai husi divizones ne ebé hetan transferénsia husi Ministériu hirak ne ebé disolvidu hanesan Ministériu Turismu, Komersiu no Industria no mos Ministériu Ekonómia no Dezenvolvimentu. 25

Ministériu Obras Publikas. Ministériu ida ne e prinspalmente konsiste husi divizoens sira ne ebé disolve ona iha Ministériu Infraestrutura no Sekretaria Estadu Polítika Enerjetika. Governu garante katak estabelasimentu Ministériu foun idane e justifikadu tamba númeru ne ebé bo ot husi projetu kapital no dezenvolvimentu ne ebé oras ne e dadaun hala o hela iha area idane e. Aleindene e estabelesmentu Ministériu idane e sei mellora koordenasaun no implementasaun polítika enerjétika, tamba elaborasaun polítika no konstrusaun jerador eletrika, distribuisaun no transmisaun, sei tama iha ninia mandatu. Ministériu Transportes no Komunikasaun. Governu konsidera katak estabelesimentu Ministériu ketak ida atu responsabiliza ba transporte no komunikasoens hetan justifikasaun tamba konstrusaun barak ba estradas, pontes, no airoportu, ne ebé planeia ona ba tinan hiraktuirmai. Estabelesimentu Ministériu ne e sei mellora diak liutan jestaun ba projetu hirakne e no kontribui ba despezas ne ebé efikasliu iha longu prazu. Ministériu Transportes no Komunikasan konsiste prinspalmente husi divizoens hirakne ebé anteriormente iha Ministériu Infraestrutura nia okos. Ministériu Petroliu no Minerais. Ministériu ne e esklusivamente forma husi divizoens ne ebé anteriormente iha Sekretaria Estadu Rekursu Naturais nia okos Governu konsidera katak kriasaun Ministériu ida ba Petroliu no Minerais ne e justifikadu tamba importánsia setór ida ne e, ba ekonómia nasional no dezenvolvimentu futuru iha Timor Leste. Ministériu Turismu. Governu konsidera katak kriasaun Ministériu ida hanesan Ministériu Turizmu ne e justifikadu tamba importánsia setór ida ne e ba dezenvolvimentu ekonómia iha futuru. Orsamentu Ministériu ne e nian prinspalmente konsiste husi orsamentu ba divizoens ne ebé anteriormente iha Ministériu Turismu, Komersiu no Industria, no mos Ministériu Edukasaun nia okos. 2.3.2.3 Orsamentu CFET tuir Kategoria Apropriasaun Tabela 2.3.2.3.1 hatudu fundu CFET tuir kategoria apropriasaun. Aumentu ne ebé signifikante liu mak iha despezas ba Transferensia no Beins no Servisus. Aumentu iha transferensia liuliu mosu tamba nesesidade atu finansia pagamentu ba veteranu funu libertasaun no pensionista sira. Aumentu iha Beins no Servisus liuliu mosu tamba aumentu iha fundu kontinjénsia no orsamentu ba Ministériu Defesa, Ministériu Obras Públikas, Ministériu Transporte no Komunikasaun no Auditoria Esterna. 26

Tabela 2.3.2.3.1 Despezas CFET tuir Kategoria Apropriasaun iha millaun $ 2011 Orsamentu reál 2012 Orsamentu orijinal hafoin vairomentus 2012 mudansas iha retifikativu 2012 orsamentu final Totál Despezas CFET 605.9 843.9 50.0 893.9 Rekorente 492.0 672.0 47.8 719.9 Salariu no Vensimentu 111.5 140.3 1.2 139.0 Beins no Servisus 237.6 333.4 13.6 347.1 Transferensias Públikas 142.9 198.3 35.4 233.7 Kapital 113.9 171.8 2.2 174.0 Kapital Minor 27.3 47.8 1.4 49.2 Kapital no Dezenvolvimentu 86.6 124.0 0.8 124.8 27