ESTUDIO SOCIOECONÓMICO DOS MUNICIPIOS DE MELIDE, ARZÚA,

Transcrição

1 ESTUDIO SOCIOECONÓMICO DOS MUNICIPIOS DE MELIDE, ARZÚA, BOIMORTO, SANTISO, SOBRADO, TOQUES E VILASANTAR Coordinadores: Juan José Ares Fernández y Melchor Fernández Fernández. Colaboradores: o Maria Asorey Vidal o Humberto Blanco Reino o Rosa María Cardeso Trillo o Yolanda Pena Boquete IDEGA-Antena Cameral Melide Santiago de Compostela, decembro de 2005

2 INDICE 1.- Introdución 2.- Territorio e Medio Ambiente Medio Físico Condicións climáticas e medioambientais 3.- Infraestruturas 3.1 Transporte Terrestre 3.3. Solo industrial 3.4. Infraestruturas educativas 4.- Estudo da poboación e do mercado laboral 4.1. Características da poboación 4.2. Mercado de traballo 5.- Actividade económica e empresarial 5.1. Tecido empresarial Trazos básicos Análise Territorial Análise Sectorial a) Sector enerxético e Industria. b) Construción. c) Servizos. d) Turismo Réxime Xurídico Tamaño Empresarial Dinámica Empresarial 5.2. Análise sectorial da estrutura económica 6.- Análise da evolución do Benestar 7.- Conclusións Antena Cameral de Melide 1

3 1. Introdución Dende a súa posta en funcionamento, a Antena Local de Melide mantivo contactos con distintos axentes económicos e sociais da zona que remataron formalizándose en reunións periódicas entre representantes da Cámara de Comercio de Santiago de Compostela, representantes dos concellos, axentes de desenvolvemento local e representantes dos empresarios locais. Froito destes encontros, solicitouse a elaboración dun estudo do contexto socioeconómico da zona por considerar que non existen datos concretos desta área que poidan axudar na xestión e toma de decisións destes colectivos. Efectivamente, sen un coñecemento da realidade non se poden trazar políticas públicas, nin planificar con algunha garantía de eficacia. Por iso, unha proposta como a ofertada pola Antena Cameral de Melide pode constituír o marco estratéxico para a cohesión territorial e o desenvolvemento económico, xa que ao cubrir as necesidades de información socioeconómica cunha visión dinámica, facilita a análise e a planificación futura das accións que teñen que emprender os axentes públicos e privados. O presente informe pretende dar satisfacción a esta demanda social e ofrecer unha visión xeral da realidade socioeconómica da área económica do interior formada polos concellos da comarca de Terra de Melide (Melide, Santiso, Sobrado e Toques), os concellos de Arzúa e Boimorto (comarca de Arzúa) e o concello de Vilasantar da comarca de Betanzos. En concreto, o ámbito xeográfico obxecto de estudo está constituído por sete dos nove concellos que constituían ata 1997 a denominada comarca de Arzúa. Tratase dun espazo cunha forte interrelación social, económica e cultural e cun marcado carácter rural e agrario. A súa situación xeográfica, no sueste da provincia de A Coruña, ocupando dentro do contexto territorial galego unha posición central, é privilexiada, o que lle ofrece un gran potencial de desenvolvemento futuro. Con todo, a súa división en tres comarcas pode supoñer problemas importantes á hora de planificar e tomar decisións que favorezan o desenvolvemento local. En zonas como a analizada neste informe, a ampliación das comarcas actuais para lograr a prestación eficiente de servizos pode ter máis razón de ser que noutras zonas de Galicia onde o tamaño medio dos concellos supera a media española. De feito, a zona proposta para o estudo aporta unha escala intermedia apta para a xestión integrada do territorio e permitirá solucionar tamén os problemas de debilitamento económico e demográfico dos concellos Antena Cameral de Melide 2

4 pequenos. Esta visión territorial ampla é unha das vantaxes da análise proposta, xa que permitirá observar as complementariedades entre os distintos concellos, o que sen dúbida favorecerá a coordinación de esforzos para acadar unha prestación de servizos máis eficiente. O carácter divulgativo que pretende ter este informe elude ó uso de tecnicismos que dificulten a comprensión dos distintos apartados, aínda que de forma puntual a análise levada a cabo obrigue a súa referencia. Nestes casos intentouse definir e concretar aqueles da forma máis sinxela posible, facilitando a súa comprensión por parte do lector. Este non é un traballo que pretenda unha análise minuciosa sobre as causas e factores que incidiron na situación socioeconómica da zona, máis ben tratase dun informe de carácter conxuntural que ofrece un diagnóstico breve da evolución desta zona do interior de Galicia nos últimos anos, nos seus aspectos máis relevantes (demografía, mercado de traballo, produción, educación, etc.). En moitas ocasións a análise é estática, a partir dalgúns aspectos demográficos, laborais e empresariais o que permite obter unha fotografía da situación dos municipios das tres comarcas, coa información máis recente. Ademais engádese unha visión dinámica da zona en torno a diversos aspectos demográficos (1991, 2001 e 2004), do mercado de traballo (2001 e 2004), empresariais (2000, 2003) e económicos (1996 e 2003). De feito, o horizonte temporal da análise centrase nos últimos quince anos, aínda que o período concreto depende da fonte estatística utilizada. En todos os casos tratarase de analizar o comportamento dos diferentes aspectos analizados mostrando a situación da zona en relación ó conxunto da provincia e da comunidade autónoma. Para alcanzar o obxectivo enunciado recorreuse a múltiples fontes de información oficial, aínda que tamén se utilizou puntualmente información elaborada por organismos non oficiais. Por suposto, a base informativa foron as fontes estatísticas municipais, principalmente as ofrecidas tanto polo Instituto Nacional de Estatística (INE) como polo Instituto Galego de Estatística (IGE). Estas estatísticas serviron non só para detectar os problemas que directa ou indirectamente afectan a súa economía, senón tamén para perfilar a estrutura socioeconómica da zona, estudo co que se vislumbran as tendencias actuais de desenvolvemento dende unha perspectiva externa. De feito, o seguinte paso será a contrastación da información presente neste informe, o que sen dúbida permitirá novos avances no coñecemento da realidade socioeconómica da zona. Non debemos esquecer, que si queremos tomar decisións acertadas debemos dispoñer Antena Cameral de Melide 3

5 de información que debe ser fiable, significativa, suficiente, actualizada e, por suposto, permanente. Uns datos correctos permiten realizar análises e estudos que obteñan conclusións válidas sobre a situación real dun territorio. Con todo, se os datos están incompletos ou son erróneos, os resultados afástanse da realidade, levando a conclusións incorrectas e á realización de investimentos en infraestruturas que non cumpren coas principais carencias e demandas da sociedade á que intentan servir. En cada apartado do informe, procedeuse a efectuar unha síntese das estatísticas existentes e, seguindo o esquema de traballo, elaboráronse un conxunto de táboas que servirán de referencia para a análise socioeconómica que se pretende efectuar. Tamén é importante destacar o esforzo realizado o longo de todo o informe para explicar e matizar os resultados obtidos, xa que, como ocorre en moitas ocasións, os resultados das distintas fontes utilizadas poden resultar aparentemente contraditorios. A utilización de unidades de medida, períodos de referencia e metodoloxías diferentes provoca que aínda que a información sexa en moitas ocasións abundante e extensa, os investigadores, políticos e distintos axentes económicos atopen enormes dificultades para obter unha visión satisfactoria do que esta a acontecer en cada momento. Resumindo, co ESTUDIO SOCIOECONÓMICO DOS MUNICIPIOS DE MELIDE, ARZÚA, BOIMORTO, SANTISO, SOBRADO, VILASANTAR E TOQUES pretendese poñer a disposición dos distintos axentes un coñecemento más preciso desta área económica do interior da provincia de A Coruña, detectar os seus principais estrangulamentos e remarcar as súas principais potencialidades co fin de lograr un maior desenrolo económico da zona, harmónico co resto da provincia e co conxunto de Galicia. Desta maneira, os distintos axentes participantes na antena terán un sustento de cifras e datos nos que contextualizar as súas ideas que, posteriormente, poidan cristalizar na configuración das futuras liñas estratéxicas de actuación da Antena Cameral de Melide. Convén, por último, mencionar que neste informe analízanse só aqueles indicadores relativos as conclusións máis significativas da análise socioeconómico proposta. Antena Cameral de Melide 4

6 2.- Territorio e Medio Ambiente 2.1. Medio Físico O territorio obxecto da análise sitúase no extremo suroriental da provincia de A Coruña (ver mapas adxuntos). Zona vinculada co Camiño de Santiago, a súa privilexiada localización xeográfica (central) permítelle establecer cómodas comunicacións cos principias centros de dinamicidade socioeconómica de Galicia. Esta posición central favorece o seu papel como núcleo de comunicación por onde pasan dous importantes eixes de comunicación a N-547 (Lugo- Santiago) e a C-540 (Betanzos- Ourense). Por outra banda, tratase dunha zona fronteiriza a nivel provincial, tanto con Pontevedra como con Lugo, o que supón que ademais das relacións con Santiago de Compostela, sexa tamén importante a súa vinculación con Lalín e Lugo. En xeral, tratase dunha área sen grandes contrastes orográficos, aínda que na Serra do Bocelo está a altura máxima da provincia de A Coruña (Coto do Pilar, 803 m.). Os ríos Maneo, Tambre, Parga e Ulla, e a paisaxe montañosa contrastan con extensas chairas e amplos vales fluviais, o que é unha importante vantaxe para o desenrolo da actividade agropecuaria. A esta vantaxe úneselle unha baixa presión sobre os recursos da terra. A efectos deste estudo, a zona analizada está formada por sete concellos ( Arzúa, Boimorto, Vilasantar, Melide, Sobrado, Toques e Santiso) situados na provincia da Coruña. A área obxecto de estudo móstrase con máis detalle nos mapas seguintes. No primeiro móstrase con maior detalle a situación da zona analizada no contexto da Antena Cameral de Melide 5

7 provincia da Coruña, o que permite observar a súa posición extrema. No segundo identifícase a situación concreta de cada un dos concellos examinados. Antena Cameral de Melide 6

8 A superficie total da zona económica da Antena de Melide é de 664 Km 2 ; Arzúa con 155 Km 2, é o municipio con maior superficie, ocupando case un cuarto do total mentres que Vilasantar é o máis pequeno con case un 9% da superficie total, moi cerca de Santiso e Toques. Polo tanto, salvo Arzúa o reparto da superficie por municipio non mostra grandes diferenzas. Táboa 1: Superficie Superficie (Km2) % sobre o total de Galicia % sobre o total de A Coruña % sobre o total da Área Arzúa 155 0,53% 1,95% 23,40% Boimorto 82 0,28% 1,04% 12,41% Vilasantar 59 0,20% 0,74% 8,91% Melide 101 0,34% 1,27% 15,25% Santiso 67 0,23% 0,85% 10,15% Sobrado 121 0,41% 1,52% 18,16% Toques 78 0,26% 0,98% 11,73% Total Área 664 2,25% 8,35% 100,00% A Coruña 7950,4 26,88% 100,00% Galicia 29574,4 100,00% FONTE: INE Gráfico 1: Distribución superficie por concello Arzúa Boimorto Vilasantar Melide Santiso Sobrado Toques Antena Cameral de Melide 7

9 2.2.- Condicións climáticas e medioambientais O clima é suave, pero cunhas importantes precipitacións que unido a existencia de diversas e importantes cuncas fluviais (Ulla, Tambre e os seus afluentes) ofrecen unhas condicións climáticas e de humidade moi favorables para o desenrolo de pastos, o que se traduce nunha zona de predominio económico do sector primario (agrícola e gandeiro). Respecto o uso do solo, ao forestal só se destina o 21,59% da súa superficie, porcentaxe moi por baixo da media provincial e da Comunidade Autónoma. Non obstante a porcentaxe de terras para pastos permanentes é moi alto (máis de 10 puntos porcentuais da media provincial e da comunidade) e nalgúns casos supera o 50% da súa superficie municipal como no caso de Vilasantar. A zona analizada presenta un clima suave cunha media máxima de 18,5º, aínda que cunha temperatura media mínima das máis baixas de Galicia (5,5). A iso úneselle unhas precipitacións das máis altas de Galicia (1560 mm). A existencia de diversas e importantes cuncas fluviais (Ulla, Tambre e os seus afluentes) ofrecen unhas condicións climáticas e de humidade moi favorables para o desenvolvemento de pastos, o que se traduce nunha zona de predominio económico do sector primario (agrícola e gandeiro). Táboa 2: Uso do solo, 1999 Total (hectáreas) Terras labradas Terras para pastos permanentes Especies arbóreas e forestais Outras terras non forestais Galicia ,68% 21,44% 29,64% 36,24% A Coruña ,59% 26,90% 34,82% 25,68% Arzúa ,72% 31,49% 22,07% 17,73% Boimorto ,29% 48,32% 23,91% 15,48% Vilasantar ,53% 53,36% 11,35% 25,77% Melide ,40% 43,31% 27,83% 22,46% Santiso ,44% 21,39% 31,66% 20,52% Sobrado ,62% 35,63% 21,94% 37,82% Toques ,85% 25,84% 10,39% 60,92% Total ,32% 36,06% 21,59% 29,03% FONTE: Elaboración propia a partir del censo agrario. INE. Respecto ao uso do solo, na zona destínase a uso forestal só o 21,59% da súa superficie moi por baixo da media provincial e da Comunidade Autónoma. Con todo, a Antena Cameral de Melide 8

10 porcentaxe de terras para pastos permanentes é moi alta (a máis de 10 puntos porcentuais da medias provinciais e da comunidade) e nalgúns casos supera o 50% da súa superficie (Vilasantar). De feito, a distribución do solo permite observar dous tipos de concellos respecto ao uso do solo. Uns centrados no pasto permanente (Boimorto, Vilasantar, Melide e Sobrado) e outros máis centrados na agricultura tradicional, (Santiso e Arzúa). Mentres Toques polas súas característica xeográficas non pode encadrase en ningún destes grupos, xa que o 61% da súa superficie son terras non aproveitables economicamente dada a súa configuración montañosa. Nos últimos anos a evolución da superficie afectada por incendios forestais non mostra unha progresión preocupante como no resto de Galicia (ver mapa 1). No ano 2004, só en Vilasantar os incendios supuxeron a queima dunha superficie arbórea importante (3%), por enriba da media da provincia, mentres que no resto da zona os incendios supuxeron unha superficie case insignificante. Táboa 3: Superficie incendiada ano 2004 Superficie Superficie TOTAL arborada (Ha) rasa (Ha) % SOBRE FORESTAL % SOBRE TOTAL Arzúa ,03% 0,05% Boimorto ,16% 0,19% Vilasantar ,15% 2,52% Melide ,66% 1,90% Santiso ,02% 0,03% Sobrado ,09% 0,30% Toques ,57% 1,01% TOTAL ,35% 0,72% FONTE: Consellería de Medio ambiente. Incendios forestais. IGE. Antena Cameral de Melide 9

11 MAPA 1: Indice de superficie queimada no Índice Galicia= to 589 (6) 164 to 297 (5) 125 to 164 (6) 87 to 125 (4) 55 to 87 (6) 32 to 55 (2) 29 to 32 (7) 21 to 29 (4) 14 to 21 (5) 1 to 14 (7) FONTE: Elaboración propia a partir de datos do IGE 3.- Infraestruturas Os modelos de desenvolvemento industrial que se implantan nun determinado territorio dependen, en gran medida, das características intrínsecas do mesmo (por exemplo, recursos naturais e ordenación territorial) e da existencia dunha boa dotación de infraestruturas de apoio. Desta forma, ata agora, na comarca desenvolvéronse basicamente un modelo industrial baseado en pequenas empresas que xurdiron espontaneamente grazas á utilización, principalmente, de recursos endóxenos (pesca e marisqueo). Con todo, na actualidade o propio proceso de crecemento empresarial deu lugar a grandes empresas que desenvolveron un sistema de pequenas industrias ao seu Antena Cameral de Melide 10

12 servizo. En ambos modelos de desenvolvemento é necesario mellorar a dotación de infraestruturas para manter e aumentar o atractivo da comarca como localización empresarial, o cal repercute no incremento do nivel de emprego, grazas a mellora da competitividade. Non hai que esquecer que os territorios peor equipados tenden a infrautilizar o seu potencial de desenvolvemento endóxeno Transporte terrestre A presenza ou ausencia de infraestruturas de transporte condiciona o desenvolvemento económico dunha comarca, xa que determinan a accesibilidade dun lugar, o que condiciona a ubicación de actividades. Á hora de elixir a localización idónea para o inicio ou ampliación dunha actividade varios son os factores que inflúen na decisión: os custos empresariais, a presenza de infraestruturas, o mercado, os recursos, o marco social, o papel do Estado e os factores subxectivos do empresario son elementos que se deben valorar empiricamente para analizar a potencialidade de localización dun territorio e indirectamente a creación de novos postos de traballo. No actual espazo territorial estruturado e xerarquizado mediante redes de transporte e comunicación, o grado de conectividade condicionará a accesibilidade entre unhas poboacións e outras da rede, e a mobilidade existente entre as mesmas. A rede non será un elemento neutro no territorio, senón que xerará un valor positivo ou negativo sobre o mesmo, aínda que en última instancia serán os fluxos humanos e económicos os que máis cualificarán de positivo ou negativo a presenza da rede viaria. As análises empíricas reiteran de forma sistemática que a presenza de infraestruturas básicas é unha condición necesaria, aínda que non suficiente, para o inicio dun desenvolvemento sostido. Unha excesiva lonxitude na estrutura das vías de unión entre os núcleos orixina graves fallos nas comunicacións, diminuíndo os potenciais de progreso que teña a zona, ademais de repercutir negativamente en aspectos sociais da poboación afectada dentro da sociedade na que se integra, quedando discriminada e apartada dos novos avances e adiantos que se produzan, e limitando o seu grado de participación no desenvolvemento da comunidade. A diferenza do que ven acontecendo noutros lugares da Comunidade Autónoma, a estes concellos non chega a rede de gas, tampouco existe ferrocarril, non hai nin autovías nin autopistas e o transporte de persoas e mercancías realízase por estrada. Antena Cameral de Melide 11

13 Debemos ter en conta que a rede viaria da Coruña é bastante tupida aínda que non alcance o valor medio da comunidade galega. A Coruña tiña en 2002, 527 km. de estradas por km 2 de superficie, lonxe dos 772 km de Pontevedra (a máis tupida de Galicia). En cambio se relacionamos quilómetros de estradas con número de habitantes observamos, o dato de Coruña está por baixo do de Galicia e España: 378 Km de estradas por habitantes na Coruña, 631 Km por habitantes en Galicia e 398 en España. 1 Se centramos a análise na accesibilidade de Melide e Arzúa (os principais núcleos de poboación da zona) a distancia media polo camiño de mellor calidade ao resto de cabeceiras de comarca é de 81,69 km e 70,84 (DR) é a distancia xeográfica en liña recta que as separa de 63,83 km. e 55,77 (DF). Con estes valores obtense o índice de trazado real (TR = DR/DF) para cada unha das comunicacións que no caso de Melide é de 1,28, inferior ao obtido para o conxunto da provincia (1,29) igual ocorre con Arzúa (1,27). Con todo, non debemos esquecer que se trata dunha das cabeceiras de comarca máis afastadas das grandes cidades, só superada en distancia real por Ortigueira e As Pontes (este último cun TR moi inferior, 1,22). A situación empeora para Melide cando analizamos as comunicacións entre concellos da mesma comarca. Neste caso o valor do índice de accesibilidade real TR, é 1,42 por encima da media provincial de 1,40. Non obstante, para Arzúa o índice é moi favorable (1,24) Solo industrial O solo xoga un papel relevante, conxuntamente con outros factores de localización industrial, en toma de decisións empresariais na fase de preinvestimento, ante os requirimentos cada vez máis esixentes que se teñen en conta no proceso de planificación empresarial: flexibilidade da oferta de solo, seguridade, servizos comúns, calidade ambiental, imaxe corporativa, etc. A dispoñibilidade de chan industrial, aínda que por si soa non é unha condición suficiente para a localización de empresas, por tanto deben valorarse outros moitos factores - recursos humanos, outras infraestruturas, entorno institucional, proximidade de provedores e clientes, etc.-, si é unha condición necesaria cuxa influencia pode determinar a decisión final. Por este motivo pasou nos últimos anos a ocupar un papel de certa relevancia na axenda dos responsables de 1 Fonte: Anuario estadístico, Ministerio de Fomento. 2 Fonte: Varela (2002). Antena Cameral de Melide 12

14 promoción económica de concellos, deputacións e comunidades autónomas. En calquera caso, o factor solo, como determinante na localización empresarial, queda cada vez máis unido a un enfoque moderno no que os polígonos industriais non só constitúen un mero escenario físico no que se asentan as empresas e desenvolven as súas actividades de produción e almacenaxe, senón que ademais poidan aportar valor engadido á actividade empresarial a través de aspectos como a imaxe e deseño do polígono, a dotación de infraestruturas avanzadas, a prestación de servizos especializados - deseño, formación, tecnoloxías da información etc.-, a posibilidade de aproveitar certas economías de aglomeración - transportes, fluxo informal de información, medidas promocionais, cooperación-, imaxe corporativa, calidade ambiental, seguridade, etc. O dinamismo industrial dos últimos anos incrementou significativamente a necesidade de solo industrial, unha das principais problemáticas do sector empresarial actual. A oferta actual de solo industrial na zona redúcese a dous polígonos industriais, un en Melide (pendente de ampliación) e outro en Arzúa que deben mellorar as súas instalacións e comunicacións. Con todo, aínda que a maioría conta cun nivel de infraestruturas e equipamentos básicos aceptables -viario asfaltado, auga, sumidoiros, rede telefónica, tendido eléctrico, recollida de lixo, etc.-, esixible en todo caso, a calquera solo urbano, carecen, polo xeral, doutro tipo de equipamentos e servizos: aparcamento, transporte público, vixilancia, servizos de hostalería e restauración, etc. Ademais, non responden na súa maioría á concepción estratéxica que dos factores produtivos, en xeral, e da microlocalización, en particular, teñen as empresas máis innovadoras que valoran, cada vez máis, a existencia de servizos especializados, imaxe corporativa, estratexias de cooperación, etc., nos polígonos industriais. En liñas xerais, a distribución dos mesmos non responde á demanda, o que determina un desigual grado de ocupación Infraestruturas educativas Un dos principais factores que contribúe a mellorar a competitividade das empresas é o incremento nos niveis de coñecemento, habilidade, cualificación e formación dos traballadores. Este feito é debido á incidencia da capacitación da man de obra na súa produtividade. Nos últimos anos, co incremento da competencia nos Antena Cameral de Melide 13

15 mercados, a crecente liberalización comercial, os cambios, cada vez máis rápidos, nas tecnoloxías dos produtos e dos procesos e na demanda, fíxose necesaria a rápida adaptación das empresas ó entorno no que se desenvolven, o que require non só tecnoloxías flexibles, senón tamén persoal preparado, con capacidade para responder a estas necesidades estratéxicas das empresas. Neste sentido, é preciso atender estas demandas con actividades de reciclaxe e formación específicas, especialmente cunha preparación previa á incorporación ao posto de traballo, unha vez seleccionado o traballador. Actualmente, na zona existe unha ampla oferta formativa para a industria en calquera dos tres subsistemas da formación profesional: regrada, ocupacional e continua. Con todo, esta concéntrase maioritariamente en áreas de coñecemento transversais (informática, xestión de empresas, contabilidade, etc.), polo que en ámbitos especializados non existen centros de formación que conten cos equipos e instalacións necesarios para traballadores na industria, nin cursos de formación atractivos polo seu contido para os xerentes profesionais nas actividades manufactureiras da zona. Antena Cameral de Melide 14

16 4.- Estudo da poboación e do mercado laboral 4.1. Características da poboación. Neste apartado vaise realizar unha análise da poboación da zona de estudo, valorando a evolución do número de habitantes, o seu crecemento tanto vexetativo como por movementos migratorios e a súa distribución por idades e sexos. A fonte estatística por excelencia para analizar a evolución demográfica en España é o Censo de Poboación que, con periodicidade decenal, publica o Instituto Nacional de Estatística (INE), polo que as análises con certo grado de detalle e para un gran número de variables da poboación quedan limitados ó devandito espazo temporal. Por iso, para a análise conxuntural ademais das estimacións e proxeccións de poboación que se realizan a partir dos datos censais, hai que remitirse ao Padrón Continuo, que ao ser un rexistro permanentemente actualizado permite obter anualmente cifras oficiais de poboación, posibilitando a análise da evolución demográfica ata o nivel municipal así como os cambios na distribución xeográfica da poboación. Na análise da poboación utilizaremos os datos dispoñibles do Padrón municipal ( ) e do Censo de poboación de 1991 e Gráfico 2: Distribución poboación 2004 Boimorto; 10,10% Vilasantar; 6,40% Arzúa; 26,96% Melide; 31,74% Toques; 6,22% Sobrado; 9,59% Santiso; 8,99% FONTE: Elaboración propia a partir dos datos do padrón (IGE) Antena Cameral de Melide 15

17 O número de habitantes é de , segundo datos de 2004, representando o 2,19% da poboación da provincia de A Coruña. A distribución entre concellos non é uniforme. So Melide absorbe o 31,74% da poboación da zona, sen que este peso sufrise importantes variacións nos últimos anos. Arzúa, cun 26,96%, é o segundo concello con maior poboación. Polo tanto, estes dous concellos absorben case o 60% da poboación da zona de estudo. No resto, unicamente Boimorto alcanza o 10% da poboación, sendo Toques e Vilasantar os que teñen unha menor porcentaxe e non chegan ó 7% do total. A cifra de poboación en 2004 é sensiblemente inferior á de 1998, o que supón unha perda en termos absolutos de persoas (en termos relativos do 6,74%). Como mostra o Gráfico 1, esta tendencia é contraria ó observado no ámbito da Comunidade Autónoma (medra relativa do 0,97%), e sobre todo na provincia da Coruña onde o incremento é do 1,36%. Esta perda de poboación foi xeralizada para todos os concellos da área aínda que con distinta intensidade. A menor perda de poboación no período produciuse en Arzúa (-4,53%) e en Santiso (-4,61%). Pola contra, o maior descenso corresponde ó concello de Sobrado cun 9,54%. Gráfico 3: Variación relativa da poboación ,27% Toques -9,54% Sobrado -4,61% Santiso -7,47% -7,79% -7,62% Melide Vilasantar Boimorto -4,53% Arzúa -6,74% Total Área A Coruña Galicia 1,36% 0,97% -12,00% -10,00% -8,00% -6,00% -4,00% -2,00% 0,00% 2,00% FONTE: Padrón municipal (INE) Antena Cameral de Melide 16

18 A densidade de poboación é inferior á do conxunto de Galicia. No extremo superior atópase o concello de Melide, que presenta unha densidade superior a do resto de concellos pero, aínda así, afastada da media autonómica. Gráfico 4: Densidade de poboación. Ano 2004 Toques Sobrado Santiso M elide Vilasantar Boimorto Arzúa 43 A Coruña Galicia FONTE: Padrón municipal (INE) Destacar tamén as importantes diferenzas entre concellos respecto a concentración da poboación no principal núcleo. Salvo Melide que concentra no seu núcleo urbano case o 57% da súa poboación e Arzúa con cerca do 38%, o resto tratase de concellos moi dispersos. Táboa 4: Poboación no núcleo urbano Total Núcleo urbano Porcentaxes Capital do concello Total Homes Mulleres Total Homes Mulleres Total Homes Mulleres Arzúa ,80% 37,10% 38,47% Boimorto ,09% 14,94% 17,26% Ru ,18% 3,29% 3,05% Melide ,49% 56,48% 56,49% Agro do Chao ,63% 1,87% 1,38% Sobrado ,56% 13,40% 13,73% Souto ,55% 2,66% 2,43% FONTE: Censo, INE Polo que se refire aos nacementos, o ano 2002, con 155, tivo un comportamento similar ao de 1998 (135), o que fai que a taxa xeral de fecundidade se estabilice neste período en 29,0 nacementos por cada mulleres de entre 15 e 49 anos, índice que Antena Cameral de Melide 17

19 supera á media galega e de A Coruña. Para o conxunto da comunidade galega este indicador incrementase nun 4,43% pasando de 27 a 28 fillos. Na zona da Antena de Melide o incremento é dun 18,19%. Táboa 5: Fecundidade Mulleres de 15 a 49 Nacementos anos Taxa xeral de fecundidade Galicia ,1 28,3 A Coruña ,5 27,8 Área económica interior ,5 29,0 Arzúa ,5 25,3 Boimorto ,7 29,0 Vilasantar ,5 37,6 Melide ,2 30,7 Santiso ,0 22,1 Sobrado ,4 31,6 Toques ,4 34,2 FONTE: Censo, INE Por concellos as variacións nestes dous anos son relativamente importantes, empezando pola caída que se produce no concello Arzúa que sofre unha redución no índice próxima ao 4,81%. Os índices máis elevados corresponden a Vilasantar e Melide. Curiosamente o maior incremento ocorre no concello de Rianxo que pasa de 17 a 37,6 fillos (duplicou o número de nacementos) e que é o concello que sufriu unha perda de poboación máis importante durante o período analizado. A comparación dos nacementos coas defuncións permite analizar o movemento natural da poboación. En 2002 rexistráronse 323 defuncións na Comarca, o que supón un descenso de 20 persoas no número de falecementos respecto de 1998 (343). Como resultado do movemento natural da poboación obtense un crecemento vexetativo de saldo negativo en ambos anos e en case todos os territorios considerados, aínda que en termos xerais é de destacar que as cifras de 2002 son menos negativas cas do exercicio de Antena Cameral de Melide 18

20 Área económica do interior Nacementos Defuncións Táboa 6: Crecemento vexetativo Saldo Saldo Nacementos Defuncións Vexetativo Vexetativo Arzúa Boimorto Vilasantar Melide Santiso Sobrado Toques FONTE: Censo, INE A estrutura por idades da poboación reflicte o proceso de avellentamento que está a vivir Galicia. Os datos de 1991 mostran que a poboación infantil (0-14 anos) da área representaban o 15,63% do total fronte ó 10,34% que representan en Mentres o índice demográfico de avellentamento evoluciona no sentido contrario. O índice de avellentamento pasou do 20,87% ó 27,69%. Este indicador mide a poboación de máis de 65 anos. Táboa 7: Índice avellentamento Total Homes Mulleres Total Homes Mulleres Galicia 16,32% 13,52% 18,92% 21,04% 18,01% 23,85% A Coruña 15,01% 12,16% 17,65% 19,80% 16,79% 22,57% Área económica interior 20,87% 17,83% 23,98% 27,69% 23,85% 31,51% Arzúa 18,94% 15,52% 22,33% 25,31% 21,47% 29,02% Boimorto 21,94% 18,41% 25,65% 31,68% 27,41% 36,06% Vilasantar 24,53% 20,41% 28,83% 34,82% 27,98% 42,06% Melide 19,45% 16,77% 22,08% 24,49% 21,28% 27,57% Santiso 22,70% 20,51% 25,06% 30,49% 27,05% 34,15% Sobrado 24,88% 21,58% 28,42% 31,60% 26,70% 36,66% Toques 20,45% 17,85% 23,25% 29,94% 26,78% 33,29% FONTE: Censo, INE Antena Cameral de Melide 19

21 Polo tanto, en liñas xerais a zona no período mantén a tendencia demográfica recesiva; redúcese a poboación infantil e aumenta o índice de persoas maiores. En calquera caso, esta dinámica é común a Galicia e á provincia de A Coruña. Por último, destacar que a zona presenta en termos xerais unha poboación moito máis envellecida que o conxunto da comunidade autónoma, de forma que en 2001, o peso da poboación maior de 65 anos é superior en máis de doce puntos á do resto da Comunidade. Cos datos do censo de 1991 e 2001, construímos as pirámides de poboación para o conxunto da área analizada. Si se comparan ambas pirámides apréciase como a base se estreita mentres que na punta se produce un ensanchamento. Este proceso amosa o progresivo avellentamento da poboación da zona de estudo xa anunciado anteriormente coa comparación dos índices que se presentan na Táboa 7. Cada ano que pasa, o peso da poboación infantil redúcese e a poboación maior de 65 anos increméntase. É dicir, os descensos nas taxas de natalidade e fecundidade, xunto ó aumento da esperanza de vida, levan a que se produza un avellentamento nas estruturas de poboación que se aprecia claramente nas pirámides poboacionais, e que nesta zona ofrece uns resultados moi negativos. Se analizamos as pirámides de poboación por concello, podemos observar importantes diferenzas na evolución da estrutura por idades da poboación nos últimos 15 anos ademais da perda de poboación que é tamén visible para algúns dos concellos. Fronte a Melide e Arzúa (este en menor proporción) cunha estrutura pobacional onde a base sigue sendo importante, en Toques, Sobrado, Vilasantar e Boimorto o equilibro poblacional parece imposible. Con todo a evolución agregada esta claramente marcada por Melide e Arzúa o cal permite manter un aparente equilibrio poblacional para p conxunto da área. Antena Cameral de Melide 20

22 PIRAMIDES ZONA ECONOMICA INTERIOR Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 21

23 PIRAMIDES TOQUES Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 22

24 PIRAMIDES SOBRADO Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 23

25 PIRAMIDES SANTISO Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 24

26 PIRAMIDES MELIDE Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 25

27 PIRÁMIDES VILASANTAR Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 26

28 PIRAMIDES ARZUA Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 27

29 PIRAMIDES BOIMORTO Ano Grupos de idade Homes Mulleres Ano Grupos de idade Homes Mulleres FONTE: Pirámides de poboación de elaboración propia a partir dos datos do padrón (IGE) Antena Cameral de Melide 28

30 O último punto a analizar neste apartado demográfico é o saldo migratorio. A inmigración é un fenómeno que, aínda que non é novo, está a adquirir actualmente unha especial relevancia nos países da Unión Europea, debido entre outras cuestións, ós trocos demográficos, laborais, etc., que se están a dar nos últimos anos. Ó ser os inmigrantes, polo xeral, persoas novas, potencialmente activas e con índices de fecundidade superiores ós dos países europeos, pensouse na inmigración como unha posible solución ós problemas demográficos e laborais, aínda que, como indican moitos estudosos no tema, este fenómeno non debe entenderse como unha panacea. En calquera caso, en Galicia e por suposto na área en estudo a entrada de emigrantes non tivo ata o momento a importancia que desde 1997 ten no conxunto de España e que desbordou todas as políticas e previsións. O fenómeno migratorio fai referencia ós desprazamentos de persoas tanto cara e desde outros países como entre rexións ou provincias dentro do mesmo país, en cuxo caso fálase de migracións interiores. É importante, como veremos a continuación, analizar por separado ambos procesos, xa que o carácter positivo dos saldos migratorios pode agachar o feito de que nalgunhas zonas non perderon aínda totalmente o carácter emigrante cara outras provincias e rexións do territorio español, que estarían contempladas nas migracións interiores. Táboa 8: Saldo migratorio área económica do interior Total Saldo Co resto Saldo Co resto de Intraprovincial Co estranxeiro interno de Galicia externo España FONTE: IGE (elaborado a partir da Estadística de Variaciones Residenciales (INE) ) Antena Cameral de Melide 29

31 Os saldos do período permiten ver con detalle como o balance negativo da área débese a, por unha parte a marcha de poboación a outras zonas da provincia e por outra á marcha de poboación a outros concellos fóra da Comunidade Autónoma. Con todo, o volume de inmigración procedente do estranxeiro, inmigración na súa inmensa maioría correspondente ó retorno dos antigos emigrantes mitiga o saldo total e contribúe a acelerar o proceso de avellentamento. Na Táboa 8 observamos que no período se mantén unha tendencia de movemento da poboación cara outras zonas da Comunidade Autónoma, en especial cara a provincia de A Coruña. Hai un comportamento estable no movemento de poboación: mantense un saldo interno negativo coa provincia mentres que o saldo con España é o estranxeiro foi case sempre positivo. Isto suxire que a poboación máis nova se despraza as áreas metropolitanas provinciais, mentres que a maior parte de retornos foi de persoas retiradas. Gráfico 5: Saldo Migratorio persoas Saldo interno Saldo externo anos FONTE: IGE (elaborado a partir da Estadística de Variaciones Residenciales (INE) ) Antena Cameral de Melide 30

32 Táboa 9: Saldo migratorio por concello Saldo migratorio 2001 Co resto de Coresto de Con Total Intraprovincial Galicia España estranxeiro Galicia A Coruña Área económica do interior Arzúa Boimorto Vilasantar Melide Santiso Sobrado Toques FONTE: IGE (elaborado a partir da Estadística de Variaciones Residenciales (INE) ) Táboa 10: Saldo migratorio por concello Saldo migratorio 2004 Co resto de Co resto Co Total Intraprovincial Galicia de España estranxeiro Galicia A Coruña Área económica do interior Arzúa Boimorto Vilasantar Melide Santiso Sobrado Toques FONTE: IGE (elaborado a partir da Estadística de Variaciones Residenciales (INE) ) A entrada de estranxeiros ao ser relativamente reducida non está a incidir nas estruturas demográficas e socioeconómicas da zona. Esta entrada ten unha ambivalencia clara. Por un lado o inmigrante económico, cuxo desprazamento responde a motivos Antena Cameral de Melide 31

33 económicos e laborais e por outro, o retorno do emigrante quen ó fai buscando a volta ao seu lugar de orixe para repouso e goce das súas rendas. As especiais características da inmigración exterior confírmanse ao analizar a súa evolución por nacionalidades e sexo. Efectivamente o número de estranxeiros non aumenta durante estes anos. O contrario o que observamos e un lixeiro descenso. Polo tanto, só unha porcentaxe moi baixa dos emigrantes do estranxeiro teñen outra nacionalidade. É dicir, confírmase a idea de emigrantes retornados. Táboa 11: Poboación estranxeira por nacionalidades e sexo Área económica do interior Total Homes Mulleres Total Española Estranxeira Total Española Estranxeira Total Española Estranxeira FONTE: IGE (elaborado a partir da Estadística de Variaciones Residenciales (INE) ) Antena Cameral de Melide 32

34 4.2. Mercado do traballo O obxectivo deste apartado é proporcionar unha visión xeral da realidade laboral da área e das súas divisións territoriais. Para alcanzar este obxectivo analízase desde un punto de vista cuantitativo as principais variables laborais: activos, ocupados e parados e as súas respectivas taxas. 3 Poboación Activa. Calquera estudo do mercado de traballo ten como referente básico a poboación activa, xa que esta engloba ó resto de compoñentes do mesmo, ó tempo que representa a oferta total de man de obra para a produción de bens e servizos dunha economía. A taxa de actividade (porcentaxe da poboación activa sobre a poboación en idade de traballar) diminuíu lixeiramente reflectindo unha dinámica de crecemento inferior á da provincia e á do conxunto de Galicia. Esta baixa taxa de actividade é en grande medida resultado, como noutras zonas de Galicia, do acelerado proceso de avellentamento da poboación e a deficiente incorporación da muller ao mercado laboral Táboa 12: Distribución da poboación de 16 e mais anos en relación co mercado de traballo Poboación de Poboación Poboación 16 e mais años Activa Ocupados Parados Inactiva Galicia 100,00% 49,17% 41,13% 8,04% 50,31% 100,00% 50,68% 44,34% 6,34% 49,32% A Coruña 100,00% 49,16% 40,98% 8,18% 50,30% 100,00% 50,98% 44,60% 6,39% 49,02% Área económica do interior ,00% 48,67% 42,91% 5,76% 51,33% ,00% 46,27% 41,67% 4,60% 53,73% FONTE: Censo (INE) 3 Para a análise, a Encuesta de Población Activa (EPA) é a fonte estatística que mellor reflicte as características da poboación residente no territorio nacional en relación co mercado de traballo. A principal finalidade da EPA é coñecer a actividade económica no que se refire ao seu compoñente humano. Está orientada a dar datos das principais categorías poboacionais en relación co mercado de traballo (ocupados, parados, activos, inactivos) e a obter clasificacións destas categorías segundo diversas características. Con todo, esta enquisa non ofrece resultados a nivel municipal o que obriga a analizar o mercado de traballo destas fontes alternativas (Censo e Rexistros do Ministerio e da Consellería de Traballo). Antena Cameral de Melide 33

35 A diferenza do que se observa coa poboación total, na que se detecta unha situación de equilibrio entre ambos sexos, no caso da poboación activa predomina a poboación masculina. Esta situación está relacionada directamente coa inferior taxa de actividade feminina. En 1991 a taxa de actividade masculina e feminina era do 65,24% e o 32,17%, respectivamente, situándose en torno á media galega. En 2001, a situación non variou significativamente, e respecto ás mulleres, a súa taxa de actividade unicamente se incrementou en 2 puntos (moi por debaixo da media galega), o que provocou que a taxa de actividade feminina se atope 6 puntos por debaixo da media autonómica. Con todo, esta evolución tan desfavorable da área económica do interior non foi homoxénea en todos os concellos da zona e está condicionada pola evolución moi negativa da taxa de actividade feminina nos concellos de Sobrado e Toques. A importante variación na taxa de actividade feminina nos concellos de Toques e Sobrado, que partían en 1991 con taxas moi superiores á media autonómica (valores do 61,26% e 47,65%, respectivamente) e que sofren caídas espectaculares durante este período, alcanzando en 2001, taxas de actividade inferiores á media da área económica (34,33%), amosan como a evolución da taxa de actividade difire entre os distintos concellos da zona. Gráfico 6: Evolución da taxa de actividade por sexo 0,9 0,8 0,7 0,6 0,5 0,4 0,3 0,2 0,1 0,0 Galicia A Coruña Total Área Arzúa Boimorto Vilasantar Melide Santiso Sobrado Toques Homes 1991 Homes 2001 Mulleres 1991 Mulleres 2001 FONTE: Censo (INE) Antena Cameral de Melide 34

36 Táboa 13: Distribución da poboación de 16 e mais anos por sexo en relación co mercado de traballo Homes Mulleres Poboación de Poboación Poboación Poboación de Poboación Poboación 16 e más anos activa Ocupados Parados inactiva 16 e más anos activa Ocupados Parados inactiva Galicia ,59% 31,59% 27,09% 4,51% 15,48% 52,41% 17,58% 14,05% 3,53% 34,83% ,59% 29,54% 26,60% 2,94% 18,05% 52,41% 21,14% 17,74% 3,40% 31,27% A Coruña ,49% 31,82% 27,30% 4,52% 15,12% 52,51% 17,33% 13,67% 3,66% 35,18% ,50% 29,64% 26,71% 2,93% 17,86% 52,50% 21,34% 17,89% 3,46% 31,16% Área económica de interior ,83% 32,51% 28,44% 4,08% 17,32% 50,17% 16,14% 14,45% 1,68% 34,03% ,89% 29,08% 26,42% 2,67% 20,80% 50,11% 17,20% 15,27% 1,93% 32,91% FONTE: Censo (INE) Un factor que pode frear o desenvolvemento económico é a escasa cualificación da oferta de traballo existente na área do interior. En 2001 o 59,38% da poboación ten estudos primarios, un 23,35% ten estudos secundarios de primeira etapa, mentres que só o 17,28% da poboación dispón dun nivel de estudos de bacharelato ou superior. Esta estrutura é a mesma dentro dos concellos da zona, aínda que de novo destacaríamos os casos de Toques e Vilasantar. Nestes concellos as porcentaxes varían lixeiramente para os casos de educación secundaria de segunda etapa e educación superior, os cales se atopan claramente por debaixo do nivel do total do área, destacando o caso de Toques onde só o 7,66% da poboación teñen un nivel de estudos de bacharelato ou superior. Gráfico 7: Distribución da poboación por nivel educativo % 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Galicia A Coruña Total Área Arzúa Boimorto Melide Santiso Sobrado Toques Vilasantar Primaria Secundaria (1ª etapa) Secundaria (2ª etapa) Superior FONTE: Censo (INE) Antena Cameral de Melide 35

37 Tanto en Galicia como en A Coruña o nivel educativo da poboación é significativamente superior. A escasa cualificación da poboación na área pode que sexa un problema con difícil solución xa que nos últimos tempos semella difícil reter ós traballadores con maior nivel de estudos, e por tanto máis cualificados, que prefiren traballar nos principais núcleos urbanos galegos. Emprego. No ano 2001 a área económica do interior contaba con ocupados, o que supón unha diminución de 657 ocupados respecto ó ano 1991 (9.801) e un descenso, en termos relativos, do 6,7%. Mentres que no mesmo período en Galicia e na provincia de A Coruña, producíronse incrementos superiores ó 15%. Esta tendencia á baixa non é común a todos os concellos da área e algúns deles mostran evolucións positivas como Arzúa, Vilasantar, Melide e Santiso, aínda que en todos os casos o incremento foi inferior á media provincial e galega. O resto de concellos tiveron unha evolución negativa, en especial Sobrado e Toques, chegando este último a unha perda da ocupación dun 50%. Gráfico 8: Variación relativa da ocupación ( ) Toques Sobrado Santiso Melide Vilasantar Boimorto Arzúa Total Área A Coruña Galicia -80% -60% -40% -20% 0% 20% 40% 60% 80% FONTE Censo (INE) : Homes Mulleres Antena Cameral de Melide 36

38 É importante destacar tamén as diferenzas observadas por sexo cunha evolución lixeiramente positiva das mulleres na área, sendo os casos máis destacados os de Arzúa, Melide e Santiso. Estes concellos tiveron fortes incrementos da ocupación feminina. En Arzúa e Santiso aumentou un 40%. No lado oposto, Toques e Sobrado, tiveron unha evolución moi negativa. A distribución por sectores da poboación ocupada e a súa evolución no tempo, permítenos un mellor coñecemento do mercado de traballo da zona. No Gráfico 7 considerase a ocupación para o ano 2001 distribuída en cinco grandes sectores: Agricultura, gandería, caza, silvicultura; pesca; industria; construción; e servizos. O primeiro trazo destacable e a especialización da área no sector agrario. Con todo, o peso do sector sofre un gran descenso en termos de ocupación no período De representar un 47% do emprego total en 1991, descendeu ata un 29% no 2001 e aínda así segue estando moi por enriba da media galega. No resto de sectores a ocupación medrou, aínda que a taxas moi diferentes, sendo o sector servizos o que máis medrou. En termos xerais, esta situación podémola trasladar ó plano local: a agricultura descendeu en todos os concellos e o resto de sectores incrementan a súa participación excepto o sector servizos en Toques e a industria en Boimorto e Santiso. Gráfico 9: Distribución sectorial ocupación 1991 Servizos Construción Industria Total Área A Coruña Galicia Pesca Agricultura, gandería, caza e selvicultura 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% Antena Cameral de Melide 37