Durante tinan lejislatura daruak, hahu husi 2007 to o

Tamanho: px
Começar a partir da página:

Download "Durante tinan lejislatura daruak, hahu husi 2007 to o"

Transcrição

1 Editorial Quo Vadis KIP? Durante tinan lejislatura daruak, hahu husi 2007 to o agora, Parlamentu Nasional foin harii komisaun eventual ida ho naran Komisaun Inkeritu Parlamentar (KIP). Komisaun nee offisialmente simu posse husi Vice Prezidente PN, Vicente da Silva Guterres iha Uma Fukun PN, 17 Setembru KIP hetan mandatu liu husi rezolusaun Parlamentu Nasional numero 32/II, loron 11 fulan Setembru Knaar KIP nian mak atu buka hatene karik iha prosesu sosa foos nee iha lala ok ruma la tuir lei aprovizionamentu no lei sira nebe iha relasaun ho prosesu akizisaun nee. Estabelesimentu komisaun nee bazeia ba artigo 26-29, Regimento do Parlamento Nacional nebe koalia kona ba komisaun espesializadas permanente no eventuais. Membru komisaun nee kompostu husi minimu deputadu nain 10 nebe nomea husi bankadas parlamentar. Komisaun nee mos bele hetan apoiu tekniku husi staff parlamentu hodi fasilita servisu komisaun nee nian. Tanba nee, mak iha komisaun nee nia laran, alem de deputado nain 10, komisaun mos hetan apoiu tekniku nain 4, nain rua nudar staff tekniku no nain 2 seluk nudar asesor juridiku. Tuir Regimento PN nian, komisaun eventual ninia mandatu mak hala o investigasaun no hato o relatoriu ida ba Prezidente PN. Hafoin ida nee, Prezidente PN maka sei deside atu lori relatoriu komisaun nee nian hodi ba debate iha plenaria. Regimento mos regula katak tempu nebe fo ba komisaun eventual atu servisu labele liu tinan ida. Iha inicio, tempu nebe fo ba komisaun nee atu servisu mak fulan tolu (3) deit. Bazeia ba mandatu legal, loloos komisaun nee nia knaar hotu tiha ona antes tama iha tinan Maibe to o agora, komisaun nee ninia servisu la hatene to o nebe ona. Tanba nee mak Bankada Fretilin kestiona existensia KIP liu husi sira nia deklarasaun politika nebe hala o iha loron 7 de Junho 2010 liu ba. Fretilin eziji ba meja parlamentu atu tau relatoriu KIP nian iha ajenda plenaria hodi debate. Nunee bele hatene loloos, rezultadu saida deit mak komisaun nee hetan durante hala o sira nia servisu. Hatan ba deklarasaun politika Fretilin nian, Prezidente Parlamento Nacional, Fernando Lasama Araujo hateten, relatoriu nee seidauk tuir rekizitu legal ou estandar parlamentu nian. Fretilin hanoin katak hanesan orgaun soberania ida, Parlamentu Nacional tenke hala o nia knaar ho transparente atu publiku tomak bele hatene saida mak orgaun nee halo, inklui mos rezultadu servisu KIP nian. Prezidente PN responde hikas katak relatoriu nee presiza hadi a para bele kompleta rekizitu parlamentu nian hodi lori prosesu nee ba oin. Tanba KIP nee reprezenta Parlamentu Nacional tomak, la os reprezenta bankada ida nian. Needuni, membru sira husi komisaun eventual nee presiza tuur hamutuk hodi hadia didiak fali relatoriu nee. Argumentu rua nee forte hotu. Husi parte ida, Fretilin preokupa tebes tanba mandatu KIP nian loloos hotu ona, maibe nunka rona rezultadu ruma husi sira nia servisu. Husi parte seluk, relatoriu nebe seidauk tuir rekizitu parlamentar sei hatuun dignidade orgaun soberania nee rasik. Maske nunee, importante liu ba mak nee, kleur ou lalais, publiku hakarak akompanha no hatene rezultadu servisu KIP nian, labele husik hela deit iha gaveta laran. Basaa, KIP servisu ba assunto importante nebe liga direitamente ho povu ninia nesesidade bazika. 6 Negosiasaun Greater Sunrise Husi Perspektiva Relasoens Internasional 7 (Sumario) ORÇAMENTO RECTIFICATIVO Aktividade Komisaun Komisoens Parlamentu Nasional halo Fiskalizasaun ba Projeitu Pakote Referendu iha Distritu-Distritu. 31 Biblioteka R E P O R T A G E M 3 Konferensia Nasional GMPTL Grupo Mulher Parlamentares Timor-Leste (GMPTL) hamutuk nia parseirus sira husi ONG nasional no internasional, iha loron Julho halao Konferensia ho tema Investe Feto nia Saude, Investe ba Futuru Timor-Leste iha salaun Ministeriu dos Negocios Estrangeiros. Konferensia ne e prinsipalmente foka liu ba saude reprodutiva, edukasaun seksual no planeamentu familiar. Konferensia ho partisipante maksimu durante loron rua husi entidade oin-oin nee, importante no relevante tebes ba Timor- Leste nudar nasaun foun nebe infrenta problema mortalidade maternal no infantil. Tuir estatistika Ministeriu Saude nian, taxa fertilidade iha nasaun ida nee aas tebtebes. Kada feto Timor ida bele kous (tuur ahi) oan lima to o hitu. Fenomena fertilidade aas nee implika ba feto sira nia saude no bem estar familia nian rasik. Problema boot ida ba Timor mak inan barak iha area rurais seidauk hetan asistensia medika nebe diak relasiona ho sira nia saude reprodutiva. 5 Konferensia Internasional Kona ba Peskiza Lejislasaun Iha Warsawa - Polônia Iha loron 6-12 Junho 2010, Sekretariu Geral Parlamentu Nasional Timor-Leste, João Rui Amaral ho José Cornelio Guterres, Direitor Centru Peskiza Parlamentar Partisipa konferensia Internasional ho tema Frost Salomon Taskforce iha Warsawa, Polônia. Nasoens 22 maka partisipa konferensia nee. Konselleiru Fernando La Sama de Araújo. Responsavel Jeral João Rui Amaral, Sekretariu Jeral Parlamentu Nasional. Xefe Redasaun José Cornelio Guterres, Diretor Nasional Diresaun Peskiza & Informasaun Tekniku. Staf Helio Freitas, Fulgencio Vieira, Horacio Abilio, Leoneto Mantilo, Olivia Sarmento, Vitorino Reis, Vitorino Borges, Pinto Cardoso MS, Paulo da Costa Nunes, Natalia Maria Bere, Manuel da Cruz, Zelia da Costa, Marta Cortereal, Celina de Jesus Ximenes, Antonio Alexandre Soares Dezain Grafiku no Lay-Out Fulgencio & Horacio. Jerente (Pengelola) Jornal Parlamentar (JP) Diresaun Peskiza & Informasaun Tekniku. Propriedade Parlamentu Nasional Timor-Leste. centrupeskizaparlamentar@yahoo.com. Telp Ext Diresaun Uma Fukun Parlamentu Nasional, Rua Formosa, s/n, Dili, Timor-Leste. 2 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

2 REPORTAGEM Orador husi karuk ba kuana; Deputada Josefa Pereira (Prezidente GMPTL), Fernando Lasama de Araujo (Prezidente Parlamento Nasional, Deputada Fernanda Lay Konferensia Nasional GMPTL Investe ba Feto nia Saude, Investe ba Futuru Timor-Leste Titulu ida nee sai nudar tema sentral ba Konferensia Nasional nebe organiza husi Grupo Mulher Parlamentares Timor- Leste (GMPTL), hamutuk ho nia parseiru sira husi organizasaun naun govermental nasional no internasional. Konferensia nebe hala o iha salaun Ministeriu dos Negocios Estrangeiros durante loron rua, de Julho nee foka liu ba pontu importante tolu mak hanesan; saude reprodutiva, edukasaun seksual no planeamentu familiar. Hanesan introdusaun ba abertura konferensia nee, Prezidente GMPTL, Deputada Josefa Pereira konsidera katak konferensia ida nee importante no interesante tebes. Tanba tema nebe hamosu iha konferensia nee relevante ho kondisaun aktual Timor-Leste nian nebe ligadu mos ho Timor-Leste nia intensaun atu hatuun numero morta- lidade maternal no infantil ao mesmo tempo hadi a saude reprodutiva, nudar komponente ida husi Objectivo Dezenvolvimento Millenio (ODM). Nia fo hanoin katak saude hanesan indikador ida no faktor importante hodi sukat bem estar no kualidade moris ema nian. Maske saude nee importante tebes, maibe infelizmente de facto iha Timor- Leste, ema barak mak seidauk sente saudavel, liu-liu ba maluk sira nebe hela iha area rurais. Tema nee, relevante tebes ho nasaun foun Timor- Leste nebe infrenta problema mortalidade maternal no infantil. Tuir estatistika Ministeriu Saude nian, taxa fertilidade iha nasaun ida nee aas tebtebes. Kada feto Timor ida bele kous (tuur ahi) oan lima to o hitu. Aproveita momentu ida nee, Deputada Josefa husu ba partisipante hotu atu rona husi peritus sira nia intervensaun kona ba fenomena hanesan nee diak ou la diak. Fenomena fertilidade aas nee implika ba feto sira nia saude no bem estar familia nian rasik. Problema boot ida ba Timor mak inan barak iha area rurais seidauk hetan asistensia medika nebe diak relasiona ho sira nia saude reprodutiva. Inan feton barak mak prefere liu partu tradisional ou partu iha uma ho asistensia daya, do que ba centro saude, maske ida nee fo risku ba inan feton sira nia aan rasik no ba bebe sira nia vida. Hatan ba preokupasaun ida nee, Ministeriu Saude halo ona esforsu atu loke klinika maternidade iha area rurais balun, no hein katak programa ida nee sei kontinua to o tempu nebe wainhira inan feto sira iha Timor laran tomak sente garantido ona atu hetan asesu ba klinika maternidade. Deputada Josefa mos deklara kona ba rasio entre numero fertilidade no mortalidade nebe iha relasaun ho problema maternidade ou saude reprodutiva. Prezidente GMPTL fo sai katak kada numero fertilidade/natalidade rihun ida (1000), akontese mortalidade atus haat (400) nudar impaktu husi saude reprodutiva nebe ladiak. Konferensia nee mos hamosu kestaun seluk hanesan maternidade infantil. Problema ida nee la os JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

3 REPORTAGEM Vise Ministra Saude, Madalena Hanjan nudar orador ida ba iha Konferensia Nasional ho tema Investe ba Feto nia Saude, Investe ba Futuru Timor-Leste deit Timor-Leste mak enfrenta maibe sai mos nudar preokupasaun boot iha Sudeste Aziatiku tanba hetan persentajem nebe boot iha mundo tomak. Atu atende preokupasaun ida nee, GMPTL konsidera edukasaun seksual hanesan komponente ida importante tebtebes ba futuru jerasaun pais ida nee. Asunto seksual labele tabu iha publiku, tanba buat hotu nebe iha relasaun saude, presiza atu ema hatene. Liu husi edukasaun seksual, ema bele komprende didiak orgaun anatomia sira ninia funsaun, hodi utiliza didiak ho responsabilidade, hodi prevene orgaun hirak nee husi moras. Edukasaun seksual nee presiza fo ba adolecentes no jovens fetomane sira atu sira bele orienta-an rasik, nunee bele lori-an ba buat nebe diak no folin ba loron ikus. GMPTL haree katak atu iha duni difikuldades oi-oin mak nasaun ida nee hasoru. Maske nunee, kestaun saude reprodutiva, planeamentu familiar no edukasaun seksual tenke sai papel no dever ema hotu-hotu nian hanesan sidadaun, konfisoens relijioza, organizasaun naun govermental, governu no entidades hotu. Tanba nee konferensia ida nee hala o hodi rona matenek nain sira koalia kona ba kestaun tolu nee. Iha parte seluk, Prezidente Parlamentu Nasional, Fernando Lasama Araujo nebe halo abertura ba konferensia nee, fo hanoin katak inan sira nia papel importante tebes hanesan mestra/ professora iha uma kain ida-idak nia laran. Tanba inan feto sira mak husik tempu barak liu hodi forma sira nia oan. Konsidera ba papel importante inan feto sira nian, Prezidente PN fo obrigadu ba komponente hotu-hotu nia kontribuisaun hodi toma inisiativa no organiza konferensia nasional ida nee. Partisipante Konferensia Nasional Prezidente Parlamentu mos konkorda ho tema jeral husi konferensia nee; Investe Feto Nia Saude, Investe Futuru Timor-Leste. Basaa kuandu koalia kona ba saude inan nian, sempre iha ligasaun ho futuru labarik nian. Nee duni, presiza konsiente katak futuru oan sira nian depende ba inan nia saude. So inan nebe ninia saude diak mak bele produz jerasaun nebe kualidade no saudavel. Tuir nia ponto de vista, problema edukasaun no saude iha fatin hotu-hotu nunka mais hotu. Nasaun barak mos sei enfrenta hela problema ida nee, quanto mais Timor-Leste hanesan nasaun foun. Preokupasaun Timor-Leste nian mak taxa natalidade no mortalidade nebe aas tebtebes. Uluk fenomena ida nee mosu iha Afrika, agora mai fali Timor-Leste. Tanba nee, hanesan estadu, hotu-hotu presiza esforsa-an hodi buka solusaun. Lasama fo hanoin mos katak konferensia ida nee ninia objetivu la os ba konsumu akademiku, maibe nia orientasaun ba pratiku. Nee signifika katak saida deit mak hetan husi konferensia ida nee tenke transmite ou habelar ba povu tomak iha nasaun nee nia laran. Rezultadu husi konferensia nee tenke hamoris konsiensia ba povu nia laran katak saude nee ema ida-idak nian duni, maibe depende mos ba relasaun feto ho mane nian. Pontu importante seluk nebe Prezidente Parlamentu sublina mak nesesidade atu introduz edukasaun seksual iha nasaun foun nee. Edukasaun seksual, tuir Lasama, la os deit hala o ba adolesentes no jovens adulto sira, maibe presiza mos fo ba katuas ferik sira. Tanba dalabarak, katuas ferik sira mos laiha kapasidade atu implementa loloos sira ninia dezeju seksual tuir dalan nebe loos. Ida nee importante hodi bele prevene moras oi-oin nebe oras nee mosu no fo ameasa ba saude ema nian. Kona ba saude reprodutiva nebe sai kestaun iha konferensia nee, Prezidente Lasama hateten, ida nee presiza atensaun no responsabilidade husi feto ho mane hotu, inkluindo sira nebe forma ona uma kain. Laen sira presiza toma responsabilidade ba sira nia kaben nia saude, nunee mos feto sira tenke halo hanesan nee ba sira nia la en. Konferensia nee rasik aprezenta oradores ou panelista nebe kompetente husi nivel internasionais no nasionais. Entre panelista hirak nee, iha mos Ministru Saude, Bispo Diocese Dili, Ministra Sosial, sst. 4 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

4 REPORTAGEM Partisipante husi nasoens 22 iha konferensia internasional ho tema Frost Salomon Task Force iha Warsawa, Polónia Konferensia Internasional Kona-ba Peskiza Lejislasaun Iha Warsawa - Polónia Husi loron 6-12, fulan Junho, 2010, Sekretariu Geral, Parlamentu Nacional João Rui Amaral no José Cornelio Guterres, Direitor Centru Peskiza Parlamentar Partisipa iha konferensia Internasional ida ho tema Frost Salomon Taskforce iha Warsawa, Polónia. Nasoens rua nolu resin rua maka partisipa iha konferensia nee. Nasoens sia (9) husi House Democratic Partnership (HDP) nian inklui Timor-Leste no Indonezia no mos Nasoens sanolu resin tolu (13) husi Europa sentral no Oriente nian. Iha oportunidade ida nee, Nasoens 13 husi Europa sentral no oriental ne e, fahe sira nia esperensias diak no át durante tinan , tinan rua nolu hafoin sai husi rejime komunista iha tempu neba. No oinsa papel Peskiza no Biblioteka Parlamentar iha prosesu demokratizasaun ida nee. Nasoens barak fahe sira nia esperiensia katak bainhira sai husi rejime komunista nian no lao iha dalan tranzi- saun ba demokrasia, sira liu husi situasoens nebe difisil tebes maka hanesan; (1) Falta rekursu umanu no infraestrutura atu harii instituisaun. Nunee sira halo Estudu ida que diak atu suporta servisu lejislasaun no fiskalizasaun iha parlamentu nasional; (2) Falta suporta politika husi nain Direitor Centru Peskiza Parlamentar, José Cornelio (karuk) ho Sekretariu Geral Parlamentu Nasional, João Rui Amaral (kuana) iha Konferensia internasioanal ho tema Frost Salomon Taskforce. ulun, ka lejisladores sira ba servisu ida nee, tanba ba sira la dun importante; (3) Tanba informasaun ba sira la dun importante, sira la dun tau orsamentu naton ba dezenvolvimentu infraestrutura no hasae rekursu umanu atu servi diak liu lejisladores sira; (4) Problema dependensia orsamentu ba governu liu-liu Ministeriu Finansas mos la dun favorese desizaun sekretariadu parlamentu nasional nian; (5) Kondisoens moris (salariu) ba staffs parlamentu nian la dun sufisiente kompara ho staffs ajensia internasionais sira seluk. Maibe liu tian tinan 20 nia laran, iha nasoens balu inklui Polónia, ho ajudus Estadus Unidus, liu-liu husi espertu nain rua (2) Mr. Bill Robinson no Mr. Francis Miko, CRS nian, sira hetan susesu tebes iha prosesu harii demokrasia iha nasaun neba tanba iha instituisaun peskiza no biblioteka parlamentar nebe forte tebes. Legisladores sira mos senti katak analiza no informasoens ajuda tebes sira nia servisu lejislasaun iha parlamentu nasional. Liu-liu sira senti katak sosiedade nebe demokratiku tanba parlamentu nebe forti tenki hetan suporta husi peskiza no biblioteka parlamentar nebe forte no servisu diak. JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

5 ANALIZA Negosiasaun Greater Sunrise Husi Perspektiva Relasoens Internasionais D urante fulan rua tutuir malu, asuntu Greater Sunrise nebe hola parte iha zona Joint Petroleum Development Area (JPDA) sai hikas konsumo publiku liu husi publikasaun imprensa. Polemika mosu tanba kompania Woodside ho nia konsorsium tenta ho sira nia proposta atu dezenvolve projecto Floating LNG hanesan dalan klaran ou win-win solution, hodi troka opsaun kona ba dada kadoras ba Australia ou mai Timor-Leste. Proposta kompania nee, hetan reasaun maka as husi lideransa estadu Timor-Leste nian. Primeiru Ministru, Xanana Gusmao rasik rezeita proposta kompania nee. Aliansa Maioria Parlamentar (AMP) mos hatudu reasaun nebe hanesan, katak hakarak ka lakohi, uniku opsaun mak dada kadoras Greater Sunrise mai Timor-Leste. Pozisaun governu Timor-Leste nian klaru no firme, ho sentidu katak laiha opsaun seluk relasiona ho kadoras Greater Sunrise. Tanba tuir governu AMP nia hanoin, kadoras Greater Sunrise sei fo benefisiu ba dezenvolvimentu sosio-ekonomiku pais ida nee nian. Problema mak nee; oinsa kapasidade estadu (governu) nian atu manan negosiasaun hodi realiza kadoras mai Timor- Leste? Analiza Negosiasaun ba kualker asuntu interese nasional, la-sees husi influensia poder. Relasaun poder (power relations) 1 entre entidade rua iha meja negosiasaun dalabarak sai faktor determinante ba ninia rezultadu ikus. Negosiasaun Greater Sunrise hodi hakotu opsaun Floating LNG, kadoras ba Australia ou mai Timor Leste la sees mos husi relasaun poder husi estadu ida-idak nian. Imajem power relations bele haree uitoan atravez de konseitu interdependensia ho dependensia nebe bai-bain akademiku relasoens internasionais sira utiliza hodi aproxima fenomena relasaun entre paiz sira 2. Konseitu interdependensia refere ba relasaun dependensia mutualizmu, nebe signifika katak, laiha estadu ida superior ka inferior liu estadu seluk. Ida nee kontrariu ho konseitu dependensia nebe deskreve relasaun asimetria husi estadu sira. Konseitu dependensia hatuur nasaun ida nia pozisaun boot liu ka kiik liu nasaun seluk, ho tendensia katak nasaun boot sempre obriga sira nia hakarak ba nasaun kiik, ka nasaun kiik submete no halo tuir deit saida mak nasaun boot sira hateten. Ho konseitu rua nee, Australia dalaruma haree Timor-Leste ho perspetiva dependensia. Perspetiva nee mosu tanba Australia sente-an forte teb-tebes. Nasaun nee iha poder real (real power) nebe boot, atu instrumentaliza no movimenta ninia kapasidade negosiasaun. Perspektiva nee mos mosu tanba Australia sente halo ona buat barak ba Timor-Leste, no hanesan pais foun nebe sei kiak no fraku, Timor-Leste ninia dependensia ba Australia boot teb-tebes, liu-liu iha aspeitu seguransa no defeza. Ezemplu mak intervensaun komando Interfet post Referendum 1999 to o prezensa International Security Force iha krizi Bazeia ba realidade nee, Australia bele iha hanoin ida katak Timor-Leste fasil atu hakruuk ba ninia dominasaun, no hateten seja feita a vossa vontade ba propaganda proposta Woodside. Tanba nee mak Sekretariu Estadu Rekursus Naturais Timor- Leste nian, Alfredo Pires rasik hateten katak kompania Australianu (Woodside) arogante liu hodi tenta obriga sira nia proposta ba estadu soberano RDTL 3. Arogante tanba lo-loos desizaun dada kadoras la os kompetensia kompania nian. So estado RDTL ho Australia mak bele tuur iha meja negosiasaun hodi determina asuntu nee. Australia hanesan estadu soberano, terkesan cuek ka fase liman hodi husik kompania Woodside mai halo tentativa ho estadu Timor-Leste. Primeiru Ministru (reformado) Australia, Kevin Ruud ho ninia Ministro dos Negoçios Estrangeiros rasik lakohi fera ulun ba kestaun fatin explorasaun Greater Sunrise, no fo tomak kompetensia ba Kompania Woodside ho Estadu RDTL atu desidi hamutuk liu husi negosiasaun 4. Ida nee hatudu inkonsistensia estadu Australia nian, tanba bazeia ba konkordansia iha primeiro governu konstitusional Timor-Leste nian nebe xefia husi Dr. Mari Alkatiri, fahe ona katak produsaun Posu Bayu Undan ninian dada ba DLNG (Australia) no Greater Sunrise sei dada mai Timor. Iha kontekstu diplomasia, negosiasaun so bele hala o entre entidade nebe nivel hanesan bazeia ba asuntu nebe atu diskute. Kompania ida halo negosiasaun ho kompania seluk, estadu ida halo negosiasaun ho estadu seluk, governu ida halo negosiasaun ho governu seluk. Atetude kompania Woodside halo tentativa negosiasaun ho estadu Timor-Leste, hatudu mo-mos Australia nia arogansia no hatuun dignidade Timor-Leste hanesan pais soberano. Iha parte seluk, Timor-Leste rasik haree Australia ho perspetiva interdependensia. La os deit Timor-Leste mak depende ba Australia, maibe paiz rua nee iha relasaun dependensia mutualizmu. Por ezemplu, kestaun fronteira maritima ho tratamentu rekursus naturais iha tasi laran, Australia labele foti desizaun unilateralmente. Australia presiza trata asuntu ida nee ho Timor- Leste. Pozisaun jeografika Timor-Leste nian hanesan zona kruzamentu Azia-Pasifiku mos presiza hetan konsiderasaun husi Australia. Maske ida nee seidauk sai poder real (real power) 5, maibe bele konsidera nudar poder potensial (potential power) 6 Timor-Leste nian iha futuru. Kleur ka lalais, Australia sei konsiente importansia Timor-Leste nian atu servisu hamutuk hodi trata trafiku nebe movimenta iha maritima entre pais rua nee, hodi prevene actos illegais ruma nebe mosu iha zona neba. Haree hikas ba istoria, povu Timor-Leste mos kontribui ona buat Kontinua ba pajina 7 6 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

6 ORÇAMENTO RECTIFICATIVO 2010 AProposta de Lei n.º 37/II Primeira Alteração à Lei n.º 15/2009, de 23 de Dezembro, que aprova o Orçamento Geral do Estado para 2010" deu entrada no Parlamento Nacional no dia 1 de Junho de A Proposta de Lei, no seu artigo 4º solicita um levantamento do Fundo Petrolífero de 811 milhões de dólares norte-americanos. Este valor ultrapassa, conforme é reconhecido pela própria PPL, o limite do Rendimento Sustentável Estimado (RSE), conforme definido na n.º Lei 9/2005, de 3 de Agosto (Lei do Fundo Petrolífero), que é para o ano de 2010 de 502 milhões de dólares, já autorizado na Lei 15/II/2009, de 23 de Dezembru (OGE 2010). De acordo com análise Macroeconómica feita pela Comissão, que o principal impacto da crise económica mundial iniciada no segundo semestre de 2008 na economia timorense reflectese na baixa dos preços de petróleo. Consequentemente, as receitas petrolíferas de Timor- Leste diminuíram, afectando a política fiscal, que prossegue o crescimento económico, o combate ao desemprego e baixas taxas de inflação. É importante ter em mente que os juros do Fundo Petrolífero podem vir a diminuir graças à baixa das taxas de juros mundiais, particular-mente dos juros da dívida pública norte-americana. A recuperação da economia mundial tem-se baseado no recurso aomento da dívida pública. Como o serviço da dívida é financiado através de impostos, que não se querem ver au-mentados, provavelmente a recuperação económica irá demorar. Uma recuperação mais rápida apenas terá lugar ou com o recurso à redução das taxas de juros da dívida ou com o prolongar dos prazos de pagamento das dívidas ou ainda através da combinação dos dois factores. De qualquer das formas, a fim de permitir uma recuperação menos traumática da economia mundial, os juros deverão permanecer baixos por um longo período nos mercados internacionais. Neste cenário, a acumulação de capital do Fundo Petrolífero diminuirá, a menos que os levantamentos anuais passem a ser inferiores aos actuais e o envelope fiscal seja reestruturado para programas que garantam uma real diminuição da pobreza, canalizando o investimento público para as áreas da saúde, educação e agricultura. O Governo apresentou nesta Proposta de Lei, um conjunto de medidas e programas que não constavam do Orçamento para 2010, com o argumento da sua necesneste momento, USD 759, 258 milhões, dos quais 502 milhões referem-se a transferências do fundo petrolífero, para executar até dia 31 de Dezembro do presente ano de Considerando o quadro económico acima descrito, nomeadamente, o perigo potencial de desvalorização do preço do crude nos mercados internacionais e a baixa generalizada dos juros, a Comissão considera que o Fundo Petrolífero encontra-se em sérios riscos de ver o seu valor real diminuído, caso o Governo continue a gastar como se este Fundo de um recurso ilimitado se tratasse. É, assim, necessário, desde já, alterar a estrutura de gastos de forma a garantir que os recursos minerais de Timor- Leste sejam utilizados de forma a garantir o desenvolvimento sustentado do país. Negosiasaun Greater sunrise...> husi pajina 6 ruma ba Australia, liu-liu iha Segunda Guerra Mundial 7. Tanba nee, la os Australia deit mak bele reklama sira nia-an hanesan salvador ou anjo da guarda. Kaer ba realidade hirak nee, Timor-Leste lakohi hatuur-an nudar pais dependente nebe halo tuir deit pais boot hanesan Australia nia hakarak. Bele kiak, kiik no frajile iha aspeitu seguransa no defeza, maibe Timor-Leste dignifika nafatin ninia soberania hodi tau-an iha relasaun interdependensia ho Australia maske ho poder real nebe kiik. Solusaun Alternativa Bazeia ba relasaun poder entre Australia ho Timor-Leste nebe deskrita ona, Timor-Leste bele prefere solusaun alternativas hirak tuir mai nee hodi hasa e kapasidade negosiasaun, nunee bele realiza mehi atu dada kadoras mai Timor-Leste. Ida, hapara negosiasaun asuntu explorasaun Greater Sunrise hodi husik hela ba jerasaun aban bainrua, wainhira opsaun kadoras mai Timor-Leste la realiza 8. Impaktu husi alternativa ida nee mak Timor-Leste sei lakon oportunidade ida atu hetan rendimentu minimu husi asuntu ida nee. Impaktu seluk mak presu mina nian sempre fluktuativa, labele siik ninia folin tuun ka sa e ka bele mos valor iha ka lae iha tempu futuro, quanto mais teknolojia kona ba enerjia alternativa seluk komesa dezenvolve ona iha nasaun barak. Rua, hakotu relasaun kooperativa ho Woodside, hodi buka fali kompania seluk nebe iha disponibilidade dada kadoras mai Timor-Leste, tanba Greater Sunrise pertense ba Timor-Leste nia zona maritima tuir prinsipiu median line iha UNCLOS (United Nations Convension on the Law of the Sea). Ninia konsekwensia mak Australia bele sensitivu hodi reklama no retira fali ajudos sira nebe durante nia fo ba Timor-Leste. Ida nee bele hamosu relasaun diplomatika nebe laduun diak entre pais rua nee. Se Timor-Leste prontu simu konsekuensia nee, entaun tenke hakbesik-an hodi buka apoiu maximu husi nasaun Sudeste Aziatiku sira. Maibe ida nee depende mos ba benevolensia nasaun sira nee, tanba Indonesia nebe influensia maka as iha Sudeste Aziatiku sei iha problema passado balun nebe seidauk rezolvidu ho Timor-Leste. Tolu, introduz diplomasia total. Solusaun ida nee bele favorabel ba Timor-Leste nebe ninia real power (kbiit real) kiik liu Australia nian. Diplomasia total refere ba envolvementu entidades hotu-hotu iha estadu nia laran hodi halo asaun hasoru presaun estadu seluk nia interese. Total diplomasia bele hetan susesu wainhira Timor-Leste konsidera pontus importante hirak nee; a) Konsolidasaun Internal 9. Signifika katak entidades hotu-hotu iha vizaun ida deit, tanto prezidente republika, governu (primeiru ministru), parlamentu nasional no organizasaun naun govermentais, hotu-hotu iha prinsipiu ida deit, laiha diferensa ideias atu dada kadoras Greater Sunrise mai Timor-Leste. b) Negosiasaun Transparente ou Nakloke 10. Saida deit mak akontese iha meja negosiasaun tenke publika hodi movimenta simpatia domestika, Kontinua ba pajina 30 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

7 Rezultadu Fiskalizasaun Komisaun B Durante Tinan PNTL Iha Baze Lamenta Falta Ekipamentu Ajente polisia nasional Timor-Leste nebe servisu iha Distritu no sub-distritu lamenta kona ba sira nia difikuldade servisu nian, liu-liu falta ekipamentu no nesesidade seluk-seluk tan. Sira mos sujere atu aumenta tan personalia PNTL iha Distritu no sub-distritu sira. Nee mak rezultadu balun nebe Komisaun B hetan wainhira vizita distritu no subdistritu balun durante tinan nia laran. Komisaun B Parlamentu Nasional nebe responsavel ba asuntu Negosiu Estrangeiros, Defesa no Siguranca Nasional, iha fulan Novembru hala o fiskalizasaun ba programa governu nian iha Distritu hitu (7) maka hanesan Distritu Ermera, Oecussi, Lautem, Aileu, Liquiça, Manatutu no Bobonaro. Membru Komisaun B lidera husi Prezidente Komisaun B, Deputado Duarte Nunes ho deputado nain 3 inklui staf teknik ida. Fiskalizasaun iha Distritu Ermera hala o iha loron 6 8 Novembru Iha momento neba deputado sira hala o mos vizita ba Sub-Distritu nen (6) nebe maka iha Distritu Ermera hanesan; Sub-Distritu Railaco, Gleno, Ermera, Hatolia, Letefoho no mos Atsabe. Iha neba, deputado sira inkontru ho membru PNTL, UNPOL inklui mos lideransa lokal sira iha fatin nebe refere. Assuntu no problema relevantes nebe maka fiskalizador sira hetan iha Distritu Ermera maka, menus ekipamentu barak nebe presiza tebes hodi fasilita servisu no operasaun PNTL nian iha Distritu Ermera. Por ezemplu; transporte, komputador, radio komunikasaun no selu-seluk tan. PNTL mos informa ba deputados sira kona-ba problema krimi nebe akontese iha Distritu neba. Alem de problema krimi, iha mos problema trafiku nebe sai assuntu importante ba PNTL hodi hato o ba deputados sira. Preokupasaun balun mak hanesan sinais trafiku nebe seidauk estabele iha Distritu neba, nunee mos membro PNTL seidauk sufisiente atu kontrola aktividade populasaun tomak iha Distritu Ermera. Iha loron Novembro 2008, Komisaun B mos hala o vizita ba Distritu Oecusse. Iha dislokasaun nee, Komisaun B nebe lidera hosi Deputado Paulo de Fatima Martins hala o vizita ba Posto Polisia UPF Sakatu-Fronteira. Aproveita oportunidade nee, Agente Komandante UPF José Pineiro hateten katak normalmente situasaun fronteira laiha problema. Polisi UPF Timor-Leste, TNI (Tentara Nasional Indonesia) ho populasaun iha fronteira iha relasaun diak. Maske nunee Polisia UPF rasik sei enfrenta limitasoens barak hanesan menus ba transporte, lampra atu uza iha kalan no mos membro polisia mos limitadu nain walu (8) deit no labele halao patrulha iha area tomak nebe maka sai responsavel ba Polisia UPF nian. Husi Fronteira Posto Polisia UPF Sakatu, Oecusse, deputado sira iha loron Komisaun B asuntu Negosiu Estrangeiros, Defesa no Siguranca Nasional halo sorumutuk ho Komandante Geral PNTL, Longuinhos Monteiro iha Parlamentu Nasional. 8 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

8 tuir mai 14 Novembru 2008 halao vizita mos iha posto fronteira Polisia Citrana, Oecusse. Informasaun no problema nebe Komisaun B hetan husi membro Policia UPF, hanesan mos ho preokupasaun nebe Posto Polisia Sacato nian hato o. Problema mak hanesan fasilidade atu fasilita operasaun polisia nian menus no mos uma nebe maka polisia sira uza, halo ho du ut. Membru Komisaun B mos halao vizita iha estasaun Polisia Oecusse iha loron 15 Novembru Informasaun no problema nebe maka membru Komisaun B hetan durante sorumutu ho polisia iha estasaun Oecusse maka hanesan mos problema iha fatin rua (2) nebe maka temi iha leten. Iha fulan Novembru loron tinan 2008 mos deputado sira husi Komisaun B hala o fiskalizasaun iha Distrito Lautem. Vizita ba Distritu Lautem maioria deputadus sira hala o sorumutuk ho polisia iha estasaun Luro, Moro no Iliomar. Komisaun B mos hala o vizita iha Sekretariado Administrasaun Lautem nian iha Distritu neba. Problema no informasaun nebe Komisaun B hetan barak liu kona-ba fasilidade nebe menus atu fasilita polisia sira nia knaar. Fasilidade nebe maka menus hanesan laiha eletrisidade, telefone, vencimento kiik no selu-seluk tan. Guarda Floresta mos presiza kuda atu fasilita sira ninia aktividaade wainhira kontrola area floresta iha Distritu neba. Iha loron Abril 2009 Komisaun B disloka fali ba Distritu Aileu. Fatin nebe komisaun vizita mak hanesan; Estasaun Liquidoe, Centru Siguransa Sivil Aileu, Centru Bombeiros Aileu, Komando Geral PNTL Aileu, Estasaun PNTL Remexio no ikus liu iha Estasaun Laulara. Problema no informasaun nebe membru Komisaun B hetan iha Distritu Aileu barak liu maka ekipamentus atu fasilita knaar polisia nian menus. Hanesan radio komunikasaun, linha electrisidade, linha telefone fixu, laiha sanitasaun, bee moos, sintina no selu-seluk tan. Problema menus ba fasilidade nee laos deit iha Posto Polisia Distritu no Sub-Distritu Aileu maibe problema hanesan mos iha Centru Siguranca Sivil > > no Centru Bombeiros iha Distritu Aileu. Hafoin Distritu Aileu, Komisaun B nebe lidera husi Prezidente Komisaun B Duarte Nunes hamutuk ho deputado nain rua (2) ho staff teknika ida hala o fali vizita ida ba Distritu Liquica, Sub- Distritu Maubara no mos Sub-Distritu Bazartete iha loron 7 fulan Maio Iha fiskalizasaun nee, Komisaun B halo inkontru ho membru PNTL nebe servisu iha fatin tolu (3) nebe refere. Problema no informasaun nebe hetan iha Distritu Liquica hanesan mos ho distritu selukseluk kona-ba menus ekipamentu atu fasilita knaar Polisia nian. Parte pozitivu ida mak Polisia Liquica iha ona kondisaun atu kaer siguransa mesak iha futuru. Maibe problema maka atu proteja krimi ruma sei menus ba fasilidade hanesan sela ka prisao hodi kastigo ema iha distrito neba. Iha loron 27 Junho 2009, membru Komisaun B hamutuk nain haat (4) ho staff teknika ida ba vizita Distritu Bobonaro. Programa Komisaun nian maka vizita Posto Polisia UPF Nubadak-Batugade. Iha fatin nee Komisaun B hala o sorumutuk ho Komandante Polisia UPF Nubadak-Batugade, Komandante Polisia UPF Mota-ain no mos Komandante Polisia Imigrasaun Mota-ain. Iha sorumutuk nee komandante ida-idak hato o sira nia knaar no misaun durante servisu iha fatin neba. Sira mos hato o sira nia problema nebe sira infrenta wainhira hala o sira nia knaar iha fatin neba. Liuliu membru Polisia sidauk sufisienti iha Distritu tolu (3) nebe maka fronteira ho nasaun Indonezia hanesan Distritu Covalima, Bobonaro no Oecusse. Iha loron hanesan Komisaun B Parlamentu Nasional halao mos vizita ba Kompania Falintil-FDTL iha Tunu-Bibi, Maliana. Problema no informasaun nebe hetan husi Kompania F-FDTL iha Postu Tunu-Bibi hanesan mos ho problema seluk-seluk nebe polisia sira infrenta. Ikus liu iha loron 3 de Marco 2010, Komisaun B mos halao vizita Distritu Manatuto no sub-distritu selu-seluk hanesan; Laclo, Laclubar, Laleia no Barique. Sujestaun nebe maka Polisia sira hatoo ba komisaun B maka presiza kapasitasaun no mos hala o estudu komparativu husi nasaun seluk. Problema no informasaun nebe maka polisia sira infrenta iha Distrio Manatuto mos hanesan ho polisia sira iha Distritu selu-seluk. JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

9 Fiskalizasaun Komisaun G iha Baucau, Lautem, Ainaro, Aileu, Ermera no Liquiça PPR: Projeitu Barak Kualidade Uituan Projeitu Pakote Referendum ba Reabilitasaun Estrada Laga ba Baguia Objetivu kria PPR atu hadia no hari infra-estruturas bazikas hanesan estradas, eskolas, pontes, proteksaun rai monu, normalizasaun mota no selseluk tan. Nunee populasaun nebe hela iha area rurais bele hetan benefisiu husi PPR nee. Maibe iha parte seluk kompania barak nebe halao projeitu la tau kualidade projeitu nudar prioridade, maski orsamentu ba projeitu hirak nee boot. Iha fulan Fevereiru 2010, komisaun G halo fiskalizasaun iha distritu nein (6) mak hanesan; Baucau, Lautem, Ainaro, Aileu, Ermera no Liquiça. Vizita ba iha distritu hirak nee komisaun fahe ba ekipa tolu. Ekipa dahuluk kompostu husi Prezidente Komisaun G, Pedro dos Martires da Costa, Deputadu Joaquim Amaral no Manuel Chradus Barreto nudar Tekniku Apoiu komisaun. Ekipa nee halo fiskalizasaun iha Baucau no Lautem. Ekipa daruak nebe halo fiskalizasaun iha Aileu no Ainaro mak hanesan Sekretariu Komisaun G, Deputadu Arão Noe de Jesus C. Amaral, Deputadu Francisco Araujo no Belinha Sanches Viana, tekniku Apoiu komisaun. Ekipa datolu nebe desloka ba Ermera no Liquiça mak Vice Prezidente Komisaun G, Deputadu Inacio Moreira, Deputadu Francisco Araujo no Manuel Chradus, tekniku Apoiu Komisaun. Objetivu prinsipal husi komisaun G desloka ba iha distritu hirak nee atu observa, verifika no halo fiskalizasaun ba Ezekusaun Projeitu Pakote Referendum (PPR), 2009, Realizasaun projektus fizikus OGE, 2009 no asuntus relevantes kona ba Ministeriu Infra-estruturas nian hanesan Obras Públikas, Eletresidades, Agua no Saneamento, edifikasaun no projeitus emergencias. Durante vizita iha Distritu hirak nee, komisaun halo enkontru ho Administrador Distritu, Chefe Departementu Obras Públiku regional, Chefe Departementu Eletricidade, Chefe Departementu SAS, no ikus liu vizita fatin projeitus. DISTRITU BAUCAU Durante vizita komisaun G iha Baucau, komisaun halao sorumutuk ho autoridade lokal hanesan Chefe EDTL Distritu Baucau, Chefe Servisu Agua no Saneamento (SAS) no Supervisor Obras Públikas Regional Baucau. Iha sorumutuk nee, diskusaun foka liu ba nivel kordenasaun entre kompania ne ebé kaer projeitu ho autoridades lokal, kualidade obras, sistema supervizaun no klima ne ebé afeita ba tempu ezekusaun projeitu. Komisaun simu informasaun katak kompania barak la tau kualidade hanesan prioridade maibé, mekanismu distribuisaun projeitu maka sai hanesan perioridade ba sira. Observa fatin projeitus PPR ba Reabilitasaun Estrada Laga ba Baguia. Montante orsamentu $ Hahu servisu iha fulan Novembru. Volume servisu ateru estrada (road surface gavel) ba m 2, hahu husi Larisula. Kontraktor Timor Leste Independencia. Projeitu lao hela (ongoing) maibé, klima nebe udan bei-beik afeita ba tempu no kualidade servisu liu-liu pemadatan (Compres). Observasaun Komisaun katak kondisaun projetu la iha kualidade (tanba tuir desenhu spesifikasaun aterru nia mahar ke tenke varia entre 15cm - 30cm), estrada balu ateru ladun mahar no provoka tahu no persiza ateru fila fali (Regravelling) iha tempu badak. Material ba ateru hotuhotu liu husi laboratorium. PPR ba Normalizasaun mota Seical (Seical River). Orsamentu $ 234, Konstrusaun husi Kompania Modena. Lda. Projeitu konklui ona no kualidade diak. PPR loke dalan foun ba asessu Agricula (Accces road Lelalai-Uatalata Que- 10 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

10 Projeitu Pakote Referendum ba Normalizasaun mota Seical licai-baucau)/mapf. Orsamentu $ 100,000, Volume servisu loke estrada foun 3 km. Projeitu halao husi kompania Tres Corentes. Lda/Veteranos. Projeitu konklui 100% no pagamentu mós selu hotu ona maibé, iha item servisu balun seidauk hotu. Projeitu ne e halo la iha kordenasaun ho Obras Públikas regional tanba nee projeitu la iha kualidade no oras nee aat fali ona. PPR ba rehabilitasaun Muralha Hospital Baucau. Orsamentu $ 65,000 Projeitu husi Kakatua Matebian Lda. Kualidade diak maibe, haré hosi parte estrada kualidade reboka mihis hela. Maioria konstrusaun eskola emergensia iha distritu Baucau ho montante orsamentu $ la iha kualidade tanba ai-rin no ai travesaun ne ebé uja hodi hari no taka kalen tau fali ai Fau ne ebé nia kualidade la diak. Oras nee dadaun komesa nakfera fali ona. Projeitu ekstensaun linha foun energia eletricidade iha Fatumaka, Tiriloka, Ostilu, Loilubu, Venilale, Baguia, tuir Chefe EDTL Baucau katak nia la hatene projeitu nee mai hosi Orsamentu ne ebé? Pakote Referendum ka Orsamentu Geral do Estado 2009? No mós Postes EDTL ne ebé monta dadaun ba iha Baguia. Fiskalizasaun komisaun G hatudu katak postes sira nee instala iha fatin sira nee tomak nomos iha kolaborasaun husi populasaun hodi autoriza tesi ai-horis atu hari ai-rin eletrisidade nian. DISTRITU LAUTEM Iha Distritu Lautem, ekipa komisaun G halao sorumutuk ho Administrador Distritu Lautem ho Ofisial Dezenvolvimentu Señor Lino. Diskusaun foka liu ba nivel kordenasaun entre kompania ne ebé hala o projeitu iha distritu ho autori-dades lokal, kualidade obras, sistema supervizaun no klima ne ebé afekta ba tempu ezekusaun projeitu. Iha mos informasaun husi Ofisial Dezenvolvimentu (DDO) Distritu Lautem katak es-tabelese tiha ona ekipa integradu ida ba Monitorizasaun PPR ne ebé involve departementu sektorais hanesan Edukasaun, Saude, Seguransa Civil, Policia, Agricultura e supervisor OP regional. Vizita fatin projeitus PPR ba Reabilitasaun Estrada Foema Iliomar. Montante orsamentu $ 511, 000. Projeitu halao husi kompania Sara Nero Joint Venture. Volume servisu ateru (Gravel)12 km. Projeitu nia kualidade diak. Oras nee ateru (Gravel) to o ona areia Cacaven. Projeitu nee hetan supervizaun hosi site engineiru durante 24 oras. Buat ida falta mak, Projeitu nee la iha quadru avizu. PPR ba Reabilitasaun sala Izolamentu Lospalos. Montante orsamentu $ 72,321. Projeitu Pakote Referendum ba Reabilitasaun Estrada Foema-Iliomar 25. projeitu halao husi kompania Perekiki Lda. Observasaun Komisaun, projeitu atinzi ona 80% falta odanmatan, sintina no intalasaun ba eletricidade. Projeitu nia kualidade diak. PPR ba konstrusaun tanke akaptasaun udan Been (Rain Water Harvesting Tutuala) ba tanke 5000 litru. Orsamentu $ 9, konstrusaun husi kompania Titer Unippesoal. Lda. Projeitu konklui 100%, kualidade diak. Health Post Tutuala uja ona. PPR ba konstrusaun Esquadra Policia Tutuala. Montante orsamentu $ 63, konstrusaun Kompania Ulau unip, Lda. Projetu ninia progresu fiziku atinzi ona 80%. Projeitu nia kualidade diak. Assesu Estrada ba Tore Timor Telekom TT (Acces Road to TT), iha Alto Laleno, suco Mahina 2 a uza orsamento do estadu, OGE Projetu halao husi kompania Perekiki Unip. Lda. Kualidade ladiak tanba alkatraun komesa nakloke fali ona (Surface Breaking). Konstrusaun Mini Merkado Tutuala. JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

11 Projeitu Pakote Referendum ba Reabilitasaun Estrada Lospalos - Mehara, Tutuala DISTRITU ERMERA PPR ba konstrusaun Tanki akaptasaun udan Been (Rain Water Harvesting Tutuala) Montante orsamentu $ 20,000. husi Orsamentu Geral Estadu, (OGE) Ministeriu Ekonomia no Dezenvolvimentu kompleta ona maibé to o oras nee abandonadu. La iha aktividade ekonomia iha merkadu nee. Komisaun mós hetan infórmasaun husi Ofisial Dezenvolvimentu Distritu Lautém katak, Konstrusaun ba Postu Imigrasaun COM, Inklui mós iha PPR maib e kuandu konfirma iha lista, projeitu nee la inklui iha laran. Antes atu halo observasaun iha fatin projeitus, ekipa fiskalizasaun halao sorumutuk ho Assisten Supervisor Señor Bendito Salsinha. Diskusaun foka liu ba total PPR iha distritu Ermera no kordenasaun entre kompania kaer projeitu ho Supervisor distritu. DISTRITU LIQUIÇA Durante sorumutuk entre ekipa Komisaun G ho Supervisor Claudio Mota iha Liquiça, diskusaun foka liu ba kordenasaun ba ezekusaun PPR. Kordenador Pakote Referendum distritu nunka ba fó koñesimentu ba Administrador distritu. Vizita fatin projeitus PPR ba Reabilitasaun Estrada Tibar Vizita fatin projeitus PPR ba Reabilitasaun Estrada Railaco - Gleno. Valor orsamentu $ 209, Projeitu halao husi kompania Jogi. J. Venture. Reabilitasaun ba estrada sira neebé tama iha kategoria aat. Kualidade projeitu diak, maibé iha tempu udan nebe naruk halo estrada ne ebé foin ateru (Gravel) komesa naksobu ka nakloke fali ona. Projeitu nee mos la iha kuadru avisu. PPR ba Reabilitasaun Estrada Ermera Hatolia. Montante orsamentu $ 450, Projeitu halao husi Kompania Matata Joint Venture. Reabilitasaun halo ba item servisu sira hanesan; Ateru (Gravel), parede protesaun, drainagen. Projeitu konklui ona 100%. Maibé tanba tempu udan ne ebé ás oras nee tahu fali ona. PPR ba Manutensaun Periodika Estrada Ermera Letefoho-Atsabe. Montante orsamentu, $ 900, Projeitu halao husi Kompania Gunung Kijang. Reabilitasaun halo ba fondasi alkatraun (Base Course) ho volume servisu 20 km, no pakote servisu sira seluk hanesan pa-rede protesaun, esgotu no bareira (Ban-gunan pelengkap). Fizikamente projeitu atinzi 100%, maibé tempu udan halo estragus balun komesa nakfera no tohik fali ona. PPR ba Reabilitasaun asesu estrada ba Paroquia Ermera (Accces road to Paroquia Ermera). Montante orsamentu Loes, Montante orsamentu $ 450, 000. Projeitu halao husi Kompania F U Unip no Montana Diak. Pakote ba Projeitu nee ke e kurva halo luan (Cut to spoil), Ke e Esgotu foun (Escavation drains soft material) no Parede Protesaun (Stone Masunry wall). Projeitu nee la iha kuadru avizu. PPR ba Reabilitasaun Estrada Ebeno Darlete. Valor orsamentu $ 350, Projeitu iha quadru aviju, maibé la tau Montante orsamentu $ 52, Projeitu halao husi kompania Ainapa Joint Venture. Projeitu ida nee bazeia ba lista Pakote Referendum tama iha kategoria estradas, maibé faktus neebé Komisaun hetan hatudu katak, orsamentu nee uza ba halo fali konstrusaun ba drainagen ho volume servisu 200 m no parede protesaun 300m. Projeitu konklui ona no kualidade diak. konstrusaun husi kompania Metalica ho Always. Projeitu halo ateru (gravel) ba estrada ho volume servisu 1km ba estrada foun ne ebé foin loke iha tinan kotuk (2008) inklui mós obra assesoria (bangunan pelengkap) hanesan Ke e Esgotu foun (Escavation drains soft material), Parede Protesaun (Stone Masunry wall). Wainhira komisaun hala o fiskalizasaun iha terenu projeitu la o hela 12 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

12 PPR ba Reabilitasaun Estrada Tibar Loes. PPR ba Reabilitasaun Estrada Ebeno Darlete. (ongoing). Obra nia kualidade diak maske servisu hala o iha udan laran. PPR ba Perfurasaun no Instalasaun sistema bee mós no moru Protesaun Suco Dato. Valor orsamentu $ Projeitu halao husi Kompania Lep Laco DISTRITU AILEU Obras Publikas Dato, Lda. Informasaun ne ebé Komisaun hetan katak, perfurasaun konklui ona maibé la iha Bee. PPR ba konstrusaun Moru Protesaun Mota Maumeta I (Maumeta river 1) ho Mota Maumeta II (Maumeta River II). Montante orsamentu $ 300,000 Kompania Mundias maka kaer protesaun ba moru Maumeta I no kompania Maubara Fitun + Fiar Ami maka kaer Protesaun ba moru Maumeta II. Projeitu konklui ona no kualidade diak. Estrada iha kruzamentu Remexiu - Lequidoe, Distrito Aileu ninia kondisaun aat, difikulta movimentu kareta transportes publikus atu asesu lori sai produtu lokais ba merkadu no movimentasaun populasaun. Estrada foun ne ebe loke husi Aileu Vila Lequidoe husi orsamentu tinan fiskal (OGE) Konstrusaun husi Kompania Montana Diak. Kualidade diak. Estradas ne ebe liga Sub-Distrito Lequidoe ba Suku hitu, nia kondisaun aat hela tanba ne e iha tempu udan motor deit mos labele asesu. Autoridades lokais sira lamenta ho projetus ne ebe tama iha sira nia area, nunka fo konhesimentu no kordenasaun. Kuandu iha problema ona maka foin ba husu sira atu resolve. Estrada ba Sub-Distritu Remexiu kondisaun la diak, se la halo manutensaun lalais maka bele kotu total. Eletrisidade, Agua no Urbanizasaun Gerador eletrisidade ho marka Volvo iha Sub-Distritu Lequidoe ajuda husi ADB iha tinan Kondisaun gerador agora ladun diak tanba desde 2001 too agora seidauk halo manutensaun. Ida ne e halo gerador nia forsa la iha, tanba Estrada foun husi Aileu Vila - Leqidoe (foto karuk). Estrada ne ebe liga Sub-Distrito Leqidoe ba Suku hitu kondisaun at (kuana). nee uza sistema rotativa atu fornese eletrisidade ba konsumidor. Se la halo manutensaun lalais maka gerador bele at total tanba obriga servisu. Projeitu ekstensaun linha transmisaun eletrisidade ho 18 km iha vila Aileu Seloi kraik, ne ebe hala o husi komp Aitula Lda, kualidade diak. Ho aumentu linha transmisaun ba eletrisidade nee bainhira la aumenta gerador foun maka sei hetan defikuldades atu suporta eletrisidade ba konsumidor foun tanba gerador ezistente la iha kapasidade sufisiente. Problema seluk, Central EDTL iha Distrito no Subdistritu la iha edifisiu no material ba admistrasaun atu hodi halao servisu. Suku hitu ne ebe iha Sub-Distritu Lequidoe, suku tolu maka iha asesu ba eletrisidade, Suku hat lae. Entre Suku hat nee, rua isoladu liu mak hanesan Suku Betulau no Suku Haturialau. Suku rua nee so bele asesu ba eletrisidade ho solar panel. Projetu 2008 dada Bee mos iha Betulau, Suku Berleu, Sub-Distritu Lequidoe halo husi kompania Tari ho orsamentu $ Projetu nee adia dala rua ona maibe nunka konklui too agora. Iha tinan iha mos projetu ida ba dada Bee mos iha Betulau ho valor JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

13 orsamentu $ resin, kompania mos abandona tiha. Projetu ne ebe maka abandona hela deit fo impaktu ba estadu nebe lakon osan no komunidade iha area nebe refere lahetan benefiisiu husi projeitu nee. Bee mos ba vila Lequidoe sufisiente maibe tanba la iha kontrola no manutensaun maka sempre iha failansu ka falta bee mos. Bee mos ba vila Aileu dada husi mota Daisoli neebe iha tempu udan povu konsume bee foer tanba la iha sistema destilasaun ka filtrasaun. Seluseluk PPR iha Distritu Aileu hamutuk 33 projetus. 32 projetus husi ministeriu, 1 husi Obras Publikas. Husi projetus 33 nee barak maka konklui tiha ona. Projeitu nebe sei prosesu laran mak hanesan; Projetu reabilitasaun Estrada Aileu- Maubisse. Valor orsamentu $ Projeitu nee halao husi Kompania Jacky Cons. + Raco ho pakote servisu tolu; halo valeta, muru no loke dalan foun. Loke dalan foun seidauk konklui tanba iha fatuk boot nebe susar atu fera no agora parado hela. Projetu perfurasaun bee mós, estalasaun bomba, uma operador no muru hadulas iha Mantane (Aileu vila). Orsamentu $ Projeiitu nee halo husi kompania Rischi Unipessoal Lda. Projetu nee bainhira hotu sei fo perigu tanba halo los iha mota Mantane nia ninin no iha los mota rua hasoru malu. Se la iha muru atu proteje maka mota sei sobu iha loron ruma. Konstrusaun ba eskuadra Polisia iha Lequidoe seidauk konklui 100%. Hanesan mos konstrusaun ba eskola temporaria iha Raefusa no projetu dada bee mos iha Bereleu seidauk konkluidu. Konstrusaun uma Eskola iha Rai-fusa, Sub-Distritu Lequidoe ne ebe halo husi kompania Biluma Hatu seidauk konklui tanba fatin izoladu liu. Konstrusaun kampu volleyball no basket ball iha Sub-Distritu Remexiu ho valor orsamentu $ la iha kualidade tanba komesa nakfera fali ona. Kompania Leo Foti Lda mak halao projeitu nee. DISTRITU AINARO Obras Publikas Estrada Aitutu-Same ne ebe kotu iha Leusati, liu husi projetu emergensia Obras Publikas nian, kompania Timor Expres Lda, loke dalan foun. Estrada iha Urhou, kruzamentu Maubise-Turiskai, ne ebe uluk monu no halo fali bronjong hodi protéjé agora hetan ameasa fali tanba, kintal nain taka tiha kadalak nee no desvia be halo tama Estrada laran nebe bele estraga Estrada. Ponte Sarai neebe liga Ainaro Vila ba Suru-Kraik kotu. Populasaun ho inisiativa rasik hadia provizoriu. Se laiha intervensaun lalais ponte nee bele kotu total. Ponte Kasa ameasadu tanba mota sobu ona rin bot husi parte oeste ne ebe liga ba Estrada nasional Ainaro-Suai. Estrada nasional Ainaro-Suai, iha Jakarta dua ameasadu ona. Persiza intervensaun lalais, se lae bele kotu total. PPR ba manutensaun Estrada Maubisse-Turiskai. Valor orsamentu $ Kompania Crocodile Lda mak halao projeitu nee. Projetu konkluidu ona no entrega iha 6 Dezembru Kualidade ladun diak. Projetu reabilitasaun Estrada Maubise-Ainaro. Montante orsamentu $ Kompania Flexa Konsersium mak halao projeitu nee. Projetu seidauk konkluidu no la iha kualidade. Selu-seluk : 1. PPR ba Distritu Ainaro, iha area ministeriu seluk nian, iha projetu 40. Projetu sira nee barak maka konklui ona. Projeitu balun mak sei iha prosesu ba finalizasaun mak hanesan; a) Reabilitasaun Hospital Ainaro b) Konstrusaun no instalasaun bee mos iha Merkadu Ainaro. c) Konstrusaun temporaria uma eskola iha Maubisse. d) Projetu fura/ke e be iha Bonuk Sub-distritu Fatu-udu. Ke e deit aliserse no paradu to o agora. Kompania Leoliku Unip. Lda mak halao projeitu nee.. 2. Konstrusaun armazem iha Maubisse seidauk hotu. Iha informasaun katak atrazu nee tanba subkontrak ba kompania seluk. 14 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

14 PN Hamosu Resolusaun Anti Korupsaun Rezultadu Konferensia Internasional nebe Organiza husi Komisaun C, Parlamentu Nasional Tinan ida nee, Komisaun C Parlamentu Nacional nebe servisu ba area ekonomia, finansas no anti-korupsaun konsege realiza konferensia internasional ida ho tema Impaktu Korupsaun ba Dezenvolvimentu Nasional. Konferensia nee hala o durante loron rua nia laran, de Abril de 2010, iha Salaun Konferensia Ministerio dos Negocios Estrangeiros-Dili. Partisipantes iha konferensia nee mai husi entidades oi-oin mak hanesan; autoridade nasional husi ministeriu relevantes, administrador distritu, administrador sub-distritu, xefe suku sira, konfisoens relijiozus, organizasaun naun govermentais, no estudante balun. Iha oradores nasionais no internasionais nebe fahe sira ninia matenek no esperensia durante konferensia loron rua nee. Rezultadu ida husi konferensia nee mak, hamosu draft rezolusaun nebe deskreve kona ba kestoens no rekomendasoens balun nebe deputadu sira presiza konsidera atu bele ezerse diak liu tan sira nia funsaun em termos de kombate korupsaun iha nasaun foun ida nee. Tuir mai Jornal Parlamentar (JP) hatun rezolusaun nee ho kompletu. Resolusaun Konferensia Internasional Impaktu Korupsaun ba Dezenvolvimentu Nasional Timor-Leste Dili, de Abril de 2010 Iha loron rua nia laran, de Abril de 2010, Parlamentu Nasional organiza konferensia internasional ida kona-ba Impaktu Korupsaun ba Dezenvolvimentu Nasional Timor-Leste. Konferensia loron rua ne e hodi hamutuk peritus no pratikador politika anti korupsaun husi Canada, Singapora no Indonesia ho lideransa instituisaun Estadu no governu Timor-Leste nian, hamutuk ho sosiedade sivil tomak hodi buka dalan atu forma politika nasional ida ne ebe bele prevene no kombate korupsaun iha Timor-Leste no mos harii Rede Anti-Korupsaun Iha loron rua nia laran, ita rona ona kestaun oi-oin, ita mos rona solusaun alternativu oi-oin, ita rona oinsa dezafiu nebe e instituisaun Estadu no Governu sira hasoru hodi kombate korupsaun no mos ita rona ona pratika diak ne ebe mai husi rai seluk. Haree ba faktu sira ne e, ita bele dehan katak, Parlamentu Nasional atinji duni ona objetivu husi konferensia internasional ne e hanesan: Fahe esperiensia no rona pratika diak husi nasaun seluk Hamutuk buka solusaun no idea ba forma politika no tekniku kombate korupsaun Eventu ne e mos sai nudar opurtunidade ba Parlamentu Nasional (deputadu sira) atu identifika kna ar deputadu ida-ida nian lolos no legislasaun ne ebe nesesidade atu kombate korupsaun. Haree ba objetivu sira ne e, nudar Presidenti Komisaun C, nudar organizadora Konferensia ne e, Ami halo resume badak ida ne ebe. Ami hanoin resultadu diak husi konferensia ne e, responde duni objektivu konferensia ida ne e nian. Resume ka konklusaun ne e sei dezenvolve diak-liu tan nune e sei sai nudar Resolusaun Parlamentu Nasional nian hodi halo politika nasional ida hodi prevene no kombate korupsaun. Tuir mai ne e pontu sira ne ebe importante ita rona hamutuk durante loron rua ne e: 1. Legislasaun ne ebe nesesidade no urgentemente persisa hodi kombate korupsaun: Ho limitasaun ne ebe Kode Penal Timor-Leste iha hodi julga kazu korupsaun, Parlamentu Nasional sei halo tan Lei Anti Korupsaun. Estadu Timor persiza halo memorandum ho estadu nebe e mak iha potensia nudar fatin ba ema Timor hodi rai nia riku soi (Conta Bankaria, riku soi seluk) Lei kooperasaun investigasaun internasional-interpol. Parlamentu Nasional hatutan Lei Kode Penal Timor- Leste halo Lei Espesial Anti-Korupsaun hodi foti artigu artigu balun husi Lei Indonesia kona-ba kombate korupsaun. Deputadu sira iha previleziu atu asesu ba informasaun husi instituisaun Estadu no Governu. Membru Estadu- Governu sira iha dever atu hatan ba Parlamentu Nasional bainhira Parlamentu Nasional bolu. 2. Formasaun Instituisaun Estadu Timor-Leste persisa harii Tribunal Administrativu Das Contas. Kapasita rekursu humanu, tekniku no finanseiru ba instituisaun judisiario (Ministeriu Publiku no Tribunal sira) hodi kombate korupsaun. 3. Aktu ba Prevensaun Korupsaun Parlamentu Nasional husu ba governu atu kria kurikulum prevensaun korupsaun ba eskola sira iha Timor-Leste. Dili, 22 de Abril de DR. Manuel Tilman Deputadu Presidenti Komisaun C Parlamentu Nasional RDTL JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

15 OECUSSE Presiza Foti Medidas Hasoru Kompanhia Inkualidade Komisaun G Parlamentu Nasional nian, husu ba Ministeriu Infra-estrutura atu foti medidas ruma hasoru kompania nebe kaer projeitu ho rezultadu nebe laiha kualidade no la tuir prazu projeitu nian nebe determina ona. Rehabilitasaun estrada Pante Makasar Wini. 3-7/2/10 Pedido ida nee mosu hafoin Komisaun G nebe toma konta infra-estrutura no equipamentu sociais vizita Oecusse iha loron 3-7 de Fevereiro de Vizita nee rasik ho objetivu atu observa no fiskaliza Projeitu Pakote Referendum no projeitus fizikus balun nebe realiza ho Orsamento Geral Estado 2009 nian. Komisaun mos tenta atu haree besik liu tan projeitus Ministeriu Infra-estruturas nian hanesan, Obras Públikas, Eletricidades, Agua no Saneamentu, Edifikasaun no Projeitus Emergencias sira. Ekipa nebe disloka ba Oecusse kompostu husi; Deputado Pedro da Costa (Presidente Komisaun), Deputado Joaquim Amaral (Membru), Deputado Francisco Araújo (Membru), João Bosco Inacio Sarmento no Manuel Chradus (Tekniku Komisaun). Aktividade balun neebe Komisaun G hetan liu husi audiencias no vizitas ba terenu maka hanesan tuir mai nee: Enkontru ho Chefe Gabinete Enkontru ho Chefe Gabinete, Sr. Zeferino ba situasaun jeral iha enclave Oecusse, lansamentu ba verifikasaun base de dadus ba idozus sira. Iha oportunidade nee Prezidente Komisaun hato o objetivu fundamental vizita komisaun nian kona ba programa fiskalizasaun Projeitu Pakote Referendum no projeitu area infra-estruturas nian sira seluk. Enkontru ho Obras Públikas Regional Oecusse Enkontru foka liu ba falta rekursu humanus, falta de apoio de transportes no subsidios adicionais atu fasilita servisus supervizaun nian. Koalia mos kona ba falta de kordenasaun entre kompanhias sira nebe kaer projeitu no obras públikas regional atu halo supervizaun ba kualidade obras nian. Chefe Regional Oecusse, Abrão Vieira hato o katak iha OP Oecusse, divizaun estradas iha funcionarios nain 20, inklui regional supervizor, assistente supervizor nain 2 no supervizor permanente. Pessoal ba divizaun edifikasaun iha enjineiru nain ida deit, ladauk iha apoio fasilidades atu halo supervizaun ba obras edifisiu estadu nian. Funsionarios kontratadus mak barak liu. Maibe tuir informasaun husi Sekretariu Estadu Obras Públika katak la kleur-tan funcionarios sira nee sei integra hotu ba iha funsaun publika. Diskusaun ho Chefe Eletricidade Diskusaun foka liu ba falta edificio ba servisus administrasaun EDTL iha Oecusse, no sub-distritu sira, falta pessoal EDTL no apoio transportes ba funcionarios EDTL nian atu atende pedidos klientes sira nian kuandu ai tohar hodi halo circuito ruma. Laiha problema ho fornesementu enerjia eletricidade iha Oecusse no sub distritu sira, tanba kapasidade jerador bo ot nee suficiente ba populasaun tomak. Problema mak falta kordenasaun entre kompanhias sira EDTL-Central haruka ba hala o projeitu manutensaun no ekstensaun ba rede foun elektrisidade nebe liga Pante Makasar-Wini. Projeitu nee laiha kuadru informasaun, durasaun tempu, progressu fizikus atinjidos no fontes de finansiamentu. Faltas hirak nee difikulta tebes komisaun atu halo fiskalizasaun ba projeitu hirak nee. 16 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

16 Sorumutuk ho Administrador Distritu Sorumutuk ho Administrador Oecusse, Komisaun hetan informasaun katak implementasaun Projeitu Pakote Referendum iha distritu neba, laduun iha koordenasaun diak ho Administrador Distritu no Obras Publika Regional. So kuandu iha problema ona mak fo hatene ba administrasaun distrital. Koalia mos kona ba nesesidade iha komisaum integradu distrital nebe involve Supervizor Regional Obras Publika, Autoridade Distrital kompetente, Koordenador Pakote Referendum atu bele akompanha prosesu fahe projeitu/tenderizasaum, ezekusaun projeitu, fazes nebe bele selu projeitu atu nunee bele iha garantia ruma ba kualidade no transparensia projeitus sira. Enkontru ho Koordenador Pakote Referendum Diskusaun foka liu ba nivel ezekusaun Pakote Referendum iha Distritu Oecusse neebe atinji ona 80%. Kondisaun klima nebe difikulta hala o servisu ho diak hotu tuir tempo nebe determinado; falta rekursu humanus iha Obras Publika atu kontrola no superviziona Pakote Referendum; Kontraktor barak mak fo fali ba sub-kontraktor husi liur, tanba falta ekipamentus servisu sira nian rasik, nunee mos trabalhadores no motorista husi rai liur. Rekonhese mos katak sei iha emprezarios malandros nebee ladun fo atensaun ba intensaun diak estado nian atu hadia infra-estruturas bazikas, ba hadi a povo nia moris, hanesan loke izolamento, acesso ba mobilizasaun forsas nian iha fronteira no atendimento lalais ba populasaun kuando moras. Vizita Fatin Projeitus Projeitu Pakote Referendum ba Rehabilitasaun estrada Pante Makasar Wini, ho montante orsamentu $ , númeru kontratu RDTL (Oe)-A1. Kontraktor Duta Galaxy Construction, Lda hahu servisu 06/11/2009 to o 31/12/2009, ho volume servisu 8 km. Husi 8 km inklui Parede Protesaun (Stone Masunry Wall) lokal ida ho komprimentu 63 m iha Mahata Bizai Fui, esgotu (Grout Stone Piching) ho kumprimentu 275 m iha Sakato Mopu no esgotu (Grout stone piching) iha Sakato Bijai Fui 213 m no Parede Protesaun (Stone Masonry Wall) iha Inur Sakato ho naruk 105 m kompleta ona. Kondisaun estrada nebe ateru, depois de kompress ho cilindro nia kondisaun diak maibe iha tempo rai maran deit. Estrada nee mos ateru deit ho rai mean nebe laliu husi teste laboratoriu. Estrada nee la kahur ho fatuk rahun. Needuni, estrada nee sei la dura no iha possibilidade atu hetan estragu iha tempu udan. Tanba nee supervizor regional haruka tiha ona karta ida ba Site Engineer, Duta Galaxy atu servisu tuir espesifikasaun no troka fali rai mean ho komprimentu 400 m ho rai nebe la provoka tahu. Projeitu Pakote Referendum ba Rehabilitasaun trosu estrada Saben Oesilo Tumin, ho montante orsamentu $ , númeru kontratu RDTL (Oe) A3. Kontraktor Raynaldo s Construction, Lda hahu servisu 6/11/2009 to o 31/12/2009. Pakote servisu ke e Aktividade Komisaun halo luan (cut to spoil) 1360 m 2, ateru parede protesaun (back fill) m 2. Esgotu foun (Grout stone piching) m 2, Parede Protesaun (Stone Masunry wall) m 3, ke e esgotu (Escavation drains soft material) m 3 no ke e gorong-gorong (Escavation for culvert) 99,90 m 3 no ateru 4 km. Trosu balu seidauk kompress ho cilindro i aktividades sei halao dadauk hela, tanba kondisaun rai udan progressu lao neneik loos. Rehabilitasaun trosu estrada Saben Oesilo Tumin. 3-7/2/10 Projeitu Rehabilitasaun trosu estrada Pante Makasar Bobometo (OeSilo), ho montante orsamentu $ Kontraktor Ambeno Indah, ho pakote servisu: gorong-gorong 7 m, ateru 7300m 3, ke e no ateru 150 m 3, Esgotu 3000m 2, parede protesaun m 2, bronjong 150m 2, reabilitasaun 1 km. Projeitu lao hela no kualidade diak. Maibe ninia superfisie komesa estraga uituan-uituan durante tempo udan e sei estraga bo ot liu tan kuando udan tau beik-beik. Kontrolu de Cheias Projeitu Pakote Referendum ba konstrusaun protesaun mota Webaha ho montante orsamentu $ , númeru kontratu: Moi/421/RBFC/x/ Kontraktor Bobometa Unipessoal, Lda (Ass. Veteranos. J. Venture). Tempu kontratu hahu husi 9/11/2009 to o 29/ 12/2009. Volume servisu ba parede protesaun ho naruk 200 m no klean 2,50 m. Projektu Pakote Referendum ba normalizasaun Mota Tono ho valor orsamentu $ , volume servisu naruk 200 m luan 100 m. Kompanhia Empat Bersaudara maka kaer. Projeitu nee iha inicio atu konstrui parede protesaun maibe hare ba kustu nebe limitadu, nune e muda fali hodi ke e deit. Rezultadu diak tanba mota halai tuir ona nia dalan, no la afekta populasaun sira nia rai no uma nebé hela besik mota ninin. Rehabilitasaun trosu estrada Saben Oesilo Tumin. 3-7/2/10 Edifikasaun No. RDTL-96020, ho valor $80.000, fatin iha Palaban, ezekuta husi Kontrator Nuntinho Unip. Ltd. Tempu projeitu hotu ona ate 31 Janeiro 2010, progresso JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

17 Konstrusaun Protesaun mota Webaha (Webaha River Wall Protection). 3-7/2/10 fiziku foin mak atinje 60%. Iha mos Projeitu Eskola Tumin husi OGE Konstrusaun hotu ona no ho kualidade diak e agora halo ona aktividades iha laran. Projeitu Konstrusaun Rezidensia ba Defensoria Publica Regiaun Oecusse, Ministerio Justiça, valor $ (OGE 2009), tempu: 16-Set Jan Kontraktor Neno Unp. Ltd mak ezekuta. Tempu hotu ona, maibe progressu fiziku foin mak 70%. Projeitu nee ninia kualidade diak tanba hetan supervizaun husi divizaun edifikasaum regional. Projeitu Konstrusaun Officio MTCI Regiaun Oecusse, iha Palaban (OGE 2009). Tempu projeitu , valor $ Kontrator Irmão Timor Unp. Ltd ho kontratu No. RDTL ; Prazu liu tia ona maibe progresso fiziku foin mak atinje 90% ho kualidade diak. Projeitu Halo Campo Volley no Basquet, husi Sekretariu Estado Juventude Desporto nian. Tempu hotu ona maibe tabela ba bola basket seidauk iha e kualidade mos ladun diak. Armazem edukasaun nian husi OGE 2009, ninia obra hotu ona i agora uza dadauk ona ho kualidade diak. Projeitu konstrusaun Viveiros Permanentes ho valor orsamentu US$ Tempu servisu hahu husi 1/10/2009 to o 31/12/ Kompanhia neebé kaer obra nee mak Jendila Unipessoal, Lda. Edifisiu kompleta ona, no komesa halo fali konstrusaun ba fatin Viveiros (2 Seeding House). Equipamentus ba seeding house kompleta ona. Água no Saneamentu Projeitu konstrusaun ba tangki bee mós iha Suku Sakato (OGE 2009) neebé sei uza hodi distribui bee mos ba 54 chefe familia kompleta ona 100%. Kompanhia Howmany Construction maka halo. Oras nee dadaun hein hela atu halo inagurasaun ba projeitu nee. Projeitu konstrusaun ba tanki bee no makina dada bee atu suporta Demplot hortikultura per-manente (Holok sa, Suco Lalisuk - Pante Makasar) ho orsamentu $ Kompania Enclave maka kaer e servisu 100% kompleta ona ho kualidade diak. Projeitu konstrusaun ba tanki bee mós iha suco Sakato Eletricidade Central EDTL Distritu Oecusse iha jerador tolu ho marka Deutch ho kapasidade 300 kva, Camis ho kapasidade 250 kva no Camis 600 kva. Agora dadaun uza deit mak Camis 600 kva, rua seluk hanesan rezerva. Camis 600 kva agora dadaun tau deit iha kontentor laran, laiha edifisiu hodi tau, tanba nee iha tempu udan no bee sa e bele afecta ba jerador nia funsionamentu. Persiza halo manutensaun jeral ba jeradores husi Sub-distritu Nitibe, Pasabe no Oesilo tanba oras operasaun liu ona. Projeitu instalasaum postes eletrisidade 18 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

18 iha Sakato Mahata ne ebé kompania UD Aquarius maka kaer, oras nee projeitu la o hela no komesa monta ona assesores, falta fiu maka seidauk dada. Falta edifisiu administrasaun, armajen, rezidensia operador, transportes ba EDTL iha Distritu no Sub-distritus sira iha Oecusse, nebe difikulta tebes funsionarios sira halo servisu ida ke diak i atende klientes sira nia pedido de atendimento em casos de curto-circuito. Tuir observasaun jeral Komisaun G nian iha Oecusse, Pakote Referendun kria benefisiu barak ba populasaum hanesan; envolvimento trabalhadores lokais barak nebe kontribui barak atu hadia sira nia moris, responde lalais lamentasoens de falta infra-estruturas bazikas iha fatin barak, loke izolamentu ba povu atu sira bele mos iha assessu ba transportes, nunee bele fasilita sira nia produtus lokais ba merkadu, no fasilita assistensia saude, kria kondisoens de mobilizasaun diak ba ajentes de seguransa no defeza iha areas fronteira nian. Maibe iha parte seluk, Pakote Referendum mos fo impaktu negativu balun hanesan; obras barak laiha kualidade tanba hakarak implementa lalais iha tempu badak nia laran, falta de envolvimentu autoridades lokais iha implementasaun no monitorizasaun projeitus, halo mos emprezarios balun sai malandro e hakarak riku lalais. Bazeia ba vizaun hirak nee, Komisaun G rekomenda katak; Pakote Referendum bele kontinua ba projetos kiik-oan sira iha áreas rurais no projeitus konstrusaun ho valores menus de 250 mil dolares. Tipu projeitu hanesan nee, se bele involve deit emprezarius no trabalhadores lokais nebe hatudu ona sira nia kapasidade em-prezarial no hatudu duni ona sira nia-an hanesan parceiros dezenvolvimentu. Projeitu fizikus hotu-hotu Aktividade Komisaun tenke sentralizadu iha Obras Publika nebe involve enjineiru kompetente, presiza mos sukat tempu ou klima wainhira halo projeitu ruma. Projeitu nebe hala o iha distritu tenke iha konhesementu ba autoridades lokais sira hodi bele halo koordenasaun no supervizaun. Kona ba estrada, Komisaun G husu atu halo teste laboratorio ba rai nebe uza. Estrada foun presiza kompleta kedas ho drainajem. Rezultadu Fiskalizasaun Komisaun G Projeitu Turiskai Abandonado, Laclo 100% Projeitu Pakote Referendum ho orsamentu $ nebe aloka ba reabilitasaun estrada rurais, Same - Turiskai la konsege konklui ho razaun orsamentu la to o. Projeitu nee mos la kompleta ho esgotus no goronggorong, nee duni estrada nee aat fali hotu no labele uza. Iha parte seluk, reabilitasaun estrada Manatuto - Laclo nebe halo ho orsamentu Pakote Referendum realiza ona 100%. Maibe projeitu nee la inklui konstrusaun drainajem tanba la tama iha dezenho tekniku. Nee duni wainhira tempu udan, estrada nee iha possibilidade hetan estragu husi bee. Nee mak rezultadu fiskalizasaun Komisaun G nian nebe hala o ba Distritu Manatuto ho Manufahi iha dia 7 to o 10 de Abril de Desklokasaun ba distritu rua nee fahe ba equipa rua husi membru Komisaun G. Ekipa ba Manatuto kompostu husi; Deputado Pedro dos Martires da Costa (Prezidente), Deputado Joaquim Amaral (membru), Domingos Savio (Tekniku Apoiu Komisaun). Entretanto ekipa ba Manufahi kompostu husi Deputado Inacio Freitas Moreira (Vice Prezidente Komisaun), Deputado Arão Noé de Jesus C. Amaral (Sekretariu Komisaun), no Manuel Chradus Barreto (Tekniko Apoiu Komisaun). Assuntu ne ebé komisaun Infra- Estruturas hetan liu husi audiensias no vizitas ba fatin projeitus maka hanesan tuir mai: JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

19 Distritu Manufahi Projeitu Pakote Referendum ba konstrusaun Moru Protesaun Mota Clere I, lokaliza iha Welakateu-Weberek, Suku Dotik Sub-Distritu Alas ho montante orsamentu $ 120,000 Volume servisu halo moru protesaun ho naruk 200 m. Projeitu konstrusaun konklui ona no kualidade diak. Kompania Same Diak maka halo. Projeitu nee la iha kuadru avizu. Projeitu Pakote Referendum ba konstrusaun Moru Protesaun Mota Clere II, lokaliza iha Welolo-Weberek, Suku Dotik, Sub-Distritu Alas ho montante orsamentu $ 120, Volume servisu halo moru protesaun ho naruk 200 m. Projeitu konstrusaun konklui ona no kualidade diak. Kompanhia Rayus da Rosa maka halo. Maibé komunidade Weberek ho komunidade Wesar sei prekupa hela no husu ba governu atu iha tempu badak halo normalizasun ba inur ida iha mota Welolo ho mota Welakateu nia let. Inur nee ho naruk kuaze 50 m, se la antisipa lalais maka mota bele sobu tia moru ne ebe halo no tama e sobu uma no ai horis nebe iha. Kontrolu Cheias no Obras Mitigasaun mota Sahen (Sahen II River), Orsamentu Geral do Estado, 2009 ho montante orsamentu $ 100, ho volume servisu halo moru protesaun (Retainig Wa l) ho naruk mais ou menus 60 m. Projeitu kualidade diak maibé kompanhia ne ebé kaer projeitu la halo ateru hosi kotuk ba moru no husik halo luan deit. Tuir observasaun komisaun iha terenu katak kompanhia abandona tiha ona projeitu. Komisaun mós identifika katak wainhira mota bo ot moru nee sei la iha rezistensia atu tahan ba korentes mota, tamba muru nia kotuk la ateru. Komisaun mos identifika katak iha Weberek ho projetu pakote referendum halo projetu normalizasaun mota ho orsamentu $ ,00 hodi halo muru ho distansia 200 m maibe, ida nee ho $ ,00 halo deit muru por volta de 60 m. Bee Mós Projeitu Pakote Referendum ba Konstrusaun intake foun iha Erluli, ho montante orsamentu $ 100,000.00, kompanhia finaliza ona konstrusaun no qualidade diak. Kompanhia Same Construction maka halo. Projeitu Pakote Referendum ba Konstrusaun Lavandaria no Instalasaun Sistema bee mós iha Mercado Same, ho montante orsamentu $ 80, Komapania Reslaun Unip. maka halo. Kompanhia finaliza tiha ona konstrusaun no kualidade diak. Maibé komunidade barak maka hato o sira nia lamentasaun kona-ba konstrusaun lavandaria nee, tamba, sobu fali terminal neebé pasazeirus sira uza bai-bain, hodi halo fali konstrusaun ba projeitu nee. Aktu kompanhia neebé sobu terminal nee mós la-iha konhesementu hosi autoridade lokal liu-liu Administrador distritu no gestor Obras Publiku distritu. Projeitu Instalasaun sistema Painel Solar no fornesimentu bee mós iha Fatu-berliu, OGE 2009 ho montante $ 75, 000. Projeitu konklui ona maibé Painel solares la funsiona ho diak, tanba nee instituisaun sira hanesan Polisia esquadra Fatuberliu, Sentru saude Fatuberliu la hetan assesu ba bee mós no projetu la iha kualidade. Rehabilitasaun ba Kanu distribuisaun Hat-Airam-Letefoho, Manufahi, OGE 2009 ho montante $ 75,000 Projeitu konklui ona no uja tiha ona. Kompanhia Buka Fini. Lda maka halo. Distritu Manatutu Projeitu Pakote Referendum fornesimentu bee mos iha Be- Eda. Projetu ida remata ho kualidade nebe diak, maibe kestaun bo ot nebe Komisaun G hetan maka projeitu ne e fo deit benefisio ba uma kain rua. Ida ne e la tuir standar nebe iha, tamba projeitu ho montante U$ ,00, tuir loloos bele benefisiaria uma kain barak. Projeitu Pakote Referendum fornesementu bee mos ho sistema Water Pump nebe kaer husi kompanhia H2O. Servisu perfurasaun remata ona, maibe seidauk kompleta ho sistema atu dadabee husi posu ba tanki (resevoir), tanba seidauk liga ho elektrisidade. Jerador aktual mos ninia kapasidade la suficiente atu fornese enerjia ba makina Water Pump para bele funsiona. Ate agora populasaun seidauk hetan benefisia husi projeitu ida ne e. 20 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

20 Projeitu Pakote Referendum husi Ministeriu Saude (MS) ba Perfurasaun no instalasaun sistema Bee Mós iha Sentru Saude Fatuberliu, ho montante orsamentu $ 15, n o kontratu MOH/ PR/WI/09/92. Kompanhia Nove Irmaos maka halo. Kompanhia finaliza tiha ona perfurasaun, monta tiha ona bomba no kano maibe, Bee la sai, husik hela deit. Enfermeiros no parteiras sira prekupa tamba bee laiha. Projetu kanalizasaun bee mos iha Suku Tutuluro, Sub-Distritu Same no Suku Fahinehan, ho OGE 2008 to o agora seidauk konkluido. Lahatene tamba razaun saida. Edifikasaun Projeitu Pakote Referendum husi Sekretaria Estadu Seguransa ba Konstrusaun Esquadra Polícia Fatuberliu, ho montante orsamentu $ 73,000 n o kontratu RDTL (E) 4. Kompania Cv. Mukun Brother maka halo. Kompanhia finaliza tiha ona projeitu no kualidade diak maibé falta instalasaun ba bee mos. Projeitu Pakote Referendum husi Ministeriu Saude ba Konstrusaun Klinika Maternidade Wedauberek-Alas, ho montante orsamentu $ 141,000 Kompania M2 Construction maka halo. Tuir observasaun Komisaun iha terenu, kompania finaliza tiha ona projeitu no kualidade diak. Maibé kompanhia M2 lamenta tamba iha kontratu projeitu nee ho valor $ 145, maibé quandu AECCOP halo pagamentu selu deit $ 141, Projeitu Pakote Referendum husi Ministeriu Agrikultura no Pescas (MAFP) ba konstrusaun manu luhan iha Dotik- Alas, ho montante orsamentu US$ 49, 000 Kompania Flomar maka halo. Kompanhia konklui ona projeitu maibé, nia kualidade la diak. Agora dadaun airin balu komesa mout no simenti sira komesa nakfera. Projeitu Pakote Referendum husi Ministeriu Agrikultura no Pescas (MAP) ba Konstrusaun fahi luhan iha Dotik- Alas, ho montante orsamentu $ 58, 000 Kompanhia Vaonda maka halo. Iha mos projeitu konstrusaun bibi luhan iha fatin neba ho montante orsamentu nebe hanesan. Projeitu bibi luhan nee Kompania Solideo mak kaer. Projeitu rua nee hotu ona maibe kualidade la diak, no seidauk bele uza, tanba cemente nebe nahe nakfera hikas fali ona. Aktividade Komisaun Projeitu seluk husi Ministeriu Agrikultura no Pescas (MAP) mak konstrusaun karau luhan iha Dotik-Alas, ho montante orsamentu $ 85, Kompania Quintas das Flores maka halo. Kompanhia finaliza ona projeitu maibé, nia kualidade la diak. Fatin nee mos seidauk uza tanba rai ne ebe cimentadu nakfera fali ona. Iha parte seluk, Projeitu Pakote Referendum MAP mos aloka ba Konstrusaun Edificio Lotas de Pesca iha Betano-Same, ho montante orsamentu $ 45, Kompania Atlas maka halo. Kompanhia konklui ona projeitu maibé, tuir observasaun Komisaun iha terenu hatudu katak kompanhia seidauk entrega projetu ba MAP maibe abandona hela edificiu ne e, panelis sollares lakon tia ona no torneira seidauk monta, tanki bee instala tiha ona maibe bee laiha. Komisaun mos observa projeitu ne-be konkluido ho kualidade diak. Projetu nee mak konstrusaun muru ba Centro Extensaun Agrikultura Betano- Manufahi, ho orsamentu Pakote Referendum $ ,00, husi Kompania Au-laku. Projeitu Pakote Referendum fornesementu bee mos ho sistema Water Pump nebe kaer husi kompanhia H2O. Servisu perfurasaun remata ona, maibe seidauk kompleta ho sistema atu dadabee husi posu ba tanki (resevoir), tanba seidauk liga ho elektrisidade. Jerador aktual mos ninia kapasidade la sufisiente atu fornese enerjia ba makina Water Pump para bele funsiona. Ate agora populasaun seidauk hetan benefisia husi projeitu ida ne e. JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

21 Obras Públicas Estradas Projeitu Pakote Referendum ba reabilitasaun estrada Manatuto Laklo realiza ona 100%, maibe la halo Konstrusaun ba drainagem no konstruksaun sira seluk, tamba la inklui iha dezenho tekniku. Wainhira iha tempo udan estrada aat fali deit tamba hetan estraga husi be. Projeitu Pakote Referendum Mabeleru MAP - mota Laclo, halo servisu muru protesaun no tau bronjong atu bele garante bee tama natar. Projeitu ida nee Kompanhia Sampdoria maka kaer. Servisu nia kualidade ladiak, kontraktor abandona hela projeito sem selu trabalhadores sira nebe kaer borongan servisu no nem fo benefisiu ida ba populasaun nebe hein hela atu projeitu Ida ne e bele garante bee ba sira nia natar. Projeito Emergencia atu atende hadia estradas iha Subaun no ba estrada entre Manatuto-Laleia hala o hela atu garante sirkulasaun transportes entre cidade Dili no Distritu Manatuto no Baucau. No entanto parte sira ne e tenke hetan atendimento lalais, ba actividades seluk hanesan nahe tan ho alkatraun atu bele garante idade naruk. Iha vizita fiskalizasaun ida ne e, komisaun G la konsege hasoru malu ho autoridade lokal tamba Adminitrador Distritu Manatuto iha tempo neba halao servisu nebe importante. Komisaun G hasoru deit funcionario SAS no ba vizita Projeitu Pakote Referendum. Bazeia ba observasaun no informasaun hirak nee, Komisaun G rekomenda pontus importante balun hanesan tuir mai nee; Ida, projeitus fizikus hotu-hotu tenke envolve supervisaun no fiskalizasaun husi Obras Publika, atu bele iha sinkronizasaun ba kualidade obras; Rua, envolvimento autoridades lokais ba prosessu implementasaun projeitus iha distritus no sub-distritus importante, atu bele garante kualidade servisu no manutensaun futuru; Tolu, servisus edifikasaun, Servisus de Obras Publika no Servisus EDTL iha distritus tenke hetan garantia transportes adekuados husi estadu atu nune e sira bele akompanha no fiskaliza lalaok projektus hotuhotu iha distritus no sub-distritus; haat, Projeitu Pakote Referendum Bee mos tenke halo nia sistema instalasaun atu bele fornese ba komunidade. Lima, projeitos ne ebe halo iha fatin ne ebe deit, iha nasaun ne e, presiza halo koordenasaun ho autoridades lokais, no kria sistema legal ida ba implementasaun projeitus hirak ne e. Fiskalizasaun komisaun G iha Distritu Viqueque Orsamento Pakote Referendum La Realistiku Orsamento nebe aloka husi Pakote Referendum ba projeitu balun iha Distritu Viqueque la realistiku. Por ezemplu, reabilitasaun edifisiu Centro Saude Ossu nian gasta kedas orsamento ho montante $ 120,000. K estaun ida nee Komisaun G Parlamentu Nasional hetan atravez de halo fiskalizasaun ba projeitu balun iha Distritu Viqueque durante loron tolu, de Marco Ekipa nebe disloka ba distritu refere, kompostu husi Prezidente Komisaun G, Deputado Pedro Martires da Costa, Deputado Inacio Freitas Moreira (Vice Prezidente Komisaun G), Deputado Arão Noe de Jesus C. Amaral (Sekretario Komisaun G), Deputado Joaquim Amaral (Membro) no Domingos Savio Freitas (Analista e Peskizador Parlamentu Nasional). Objectivo prinsipal husi vizita nee mak; Ida, atu observa, verifika no halo fiskalizasaun ba ezekusaun projeitu Pakote Referendum Rua, realizasaun projeitus fizikus Orsamento Geral Estado 2009 nian no assuntus relevantes kona-ba projeitu iha Ministeriu Infraestruturas nian hanesan, obras publikas, eletricidades, agua no saniamentu, edifikasaun no projeitus emergencias. Programa neebé Komisaun hala o durante vizita maka halo enkontru ho Administrador Distritu, Chefe Departementu Obras Públiku regional, Chefe departementu Eletricidade, Chefe departementu SAS, Kordenador Pakote Referendum no ikus liu halo vizita ba fatin projeitus. Liu husi audiencias no vizitas ba fatin projeitus, Komisaun G hetan rezultadu hanesan tuir mai nee: Obras Públicas Projeitu Pakote Referendum ba reabilitasaun estrada Assalaitula Ossu realiza ona 100%, maibé projeitu nee alem de la uza alkatraun, la halo mos konstrusaun ba drainajem. Tuir dadus nebe Komisaun G hetan, konstrusaun drainajem la tama ba projeitu nee tanba la inklui iha dezenho tekniku. Ho kondisaun hanesan nee, wainhira tempu udan, estrada nee aat fali deit tanba hetan estragu husi bee. Iha parte seluk, Projeitu Pakote Referendum ba reabilitasaun estrada Ossu Liaruka mos halo ho kualidade neebé la dun diak. Tanba prosesu atu hatoos dalan (pemadatan) uza ekipamentos pessado nebe la tuir estándar. Nunee estrada nia kondisaun hanesan fali laloran tasi nian. Problema ne ebé hanesan, akontese mos ba projeitu pakote referendum ba rehabilitasaun estrada Loihuno Buanurak. 22 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

22 Estrada Assalaitula-Ossu nebe rehabilita ho PPR Komisaun G mos iha oportunidade ba fiskaliza Projeitu Pakote Referendum ba konstrusaun parede protesaun Ponte Umatolu ho montante $90, dolares. Tuir observasaun Komisaun G, volume servisu husi projetu nee kiik liu maibe hetan alokasaun orsamentu nebe bo ot. Iha okaziaun nee, Komisaun G observa mos Mega Projeitu Irigasaun Bebui husi Ministeriu Agrikulutra no Peska (MAP) ho montante $ 8, dolares. Projeitu nee kaer husi Kompanha UNITED GENERAL CONS- TRUCTIONS (UGC). UGC halo fali Sub- Contract ba Contrator ROCKY CONS- TRUTIONS ba item hirak hanesan dum, intake no murus fortifikasaun margens mota Be ebui, sem konhesimentu projeitu nain no konsultan. Iha parte seluk, UGC kaer konstrusaun kanal primariu no sekundario, uma armazem ida ho medida 10 x 30 m, edificio ki ik ida ba reuniaun agrikultores sira nian no terrasu habai hare. Rezultadu fiskalizasaun husi Komisaun G hatudu katak obra sira ne eb e UGC kaer, kualidade ladun-diak. Servisu kanal primariu no sekundariu halo husi populasaun lokal, maibé laiha supervizaun no fiskalizasaun ida ke diak, rezultadu ladun diak. Komisaun G hetan informasaun ne ebé hatudu katak kualidade konstrusaun la diak no iha problema barak, tanba orsamentu entre main kontraktor ho sub kontraktor selu malu ladun furak. Iha keixa husi Konsultan Supervizor katak, projeitu ne e la tuir dezenhu ne ebé iha kontratu no la ezekuta projetu tuir tempo ne ebé determina ona. Iha mos keixa husi Sub kontraktor katak sira seidauk hetan pagamentu husi Main Projeitu Pakote Referendum ba rehabilitasaun estrada Ossu Liaruka la iha kualidade JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

23 mak kaer. Projetu nee konstrui Tembok Penahan (Retaining Wall) 100 m maibé hetan estraga kedas husi mota wainhira konstrusaun nee remata. Ponte Uma-Tolu nebe rehabilita ho PPR. Kontraktor maski prosesu pagamentu husi Ministerio Finansas ba Main Kontraktor liu tia ona 50 %, maibé selu ba sub-kontraktor demora liu. Parte sub kontraktor informa liu tan katak; osan ba sub-kontrator nebe demorado, kauza aquizisaun material hanesan cemente, besi no seluk-seluk atrazadu ba fatin servisu; Tempu udan foindadauk nee mak tau, i tempo maran barak ami hetan (Uatu-lari tinan ida nee bain-loron naruk tebes-tebes); Agora difisil ba obra ida nee atu remata tanba udan tau fali ona e ladun favoravel atu kaer servisu kontrusaun Dum no Intake. Tanba nee UGC husu, atu prolonga tan tempu servisu no pronto atu hadia servisu hotu ne ebe seidauk diak. Projeitu Pakote Referendum seluk mak Irigasaun Quiadekun ho montante $ 125, ne ebé kompanha rua kaer; Kompanha ENIGMA no Kompanha VIZUM. Projeitu nee konstrui Tembok Penahan 300 m maibé hetan estraga kedas husi mota wainhira konstrusaun nee remata. Pintu Air nebe atu supply be ba natar mos nia elevasi aas liu permukaan air, tanba nee bee la tama ba natar. Projeitu Pakote Referendum Irigasaun Wereka ne ebé Kompanha Welaku Edifikasaun Projeitu Pakote Referendum ba konstruksaun Centro Saude iha Lugasa besik atu remata ona no halo ho kualidade nebe diak, maski halo ho orsamentu ne ebe limitadu. Kompanhia ne ebe kaer projeitu nee mak Kulu-laran, Unip. Lda. Iha mos Projeitu Pakote Referendum ba konstrusaun Eskuadra Polisia Watolari ne ebe kaer husi Kompanha FRATERNA Unip. Lda nia prosesu fiziku komesa tarde liu, e ate agora séidauk remata tuir tempo ne ebe determina iha kontrato. Konsultan SULIMAI mak halo supervizaun ba projetu ida nee, maibé konsultan supervizor ida nee mos la halo nia servisu tuir regulamentu iha kontratu. Projeitu Pakote Referendum ba Konstrusaun Eskuadra Polisia Sub Distrito Viqueque ho montante $ 58,000 e kaer husi Kompanha LUMINAR Unip. Lda no remata ona 100 % ho kualidade nebe la diak. Finishing ba odamatan, janela, kakuluk ladun diak no edifisio nia kantu la esquadrilha. Konstrusaun bee mos ba edifisiu mos la halo ho kualidade ne ebe diak. EDTL Viqueque Projetu Gas Eletrisidade Aliambata ne ebe hetan or-samentu 50% husi Governu no 50% husi Banco Mundial fahe ba Pakote tolu: Irigasaun Kiadekun depois de hetan hadia ho PPR naksobu fali ona 24 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

24 Ida, konstrusaun no montazem gerador remata ona ho kualidade diak. Rua, konstrusaun supply gas husi gas fatin ba gerador seidauk realiza to o agora. Tolu, instalasaun linha distribusaun nebe Kompanha PPS mak kaer e instala tiha ona 13 km no falta 7 km, agora dadaun iha prosesu instalasaun. Tuir informasaun prosesu instalasaun atraza tanba material lakon bei-beik. Projetu nee tuir kontrato inisio Kompanha ZTCO mak halo, maibe tanba kompanha ZTCO abandona tiha maka Kompanha PPS kaer fali projetu nee. Tuir observasaun no informasaun nebe Komisaun G hetan, katak laiha rehabilitasaun ba edifisio no Centru Eletrisidade iha Distritu Viqueque maske ho kondisaun ne ebe ladiak. Iha EDTL Viqueque rasik mos laiha Petty Cash atu ajuda servisu operasional. Nunee mos jerador iha Centro Elektrika distritu no sub distritu tuan liu ona maibe seidauk iha planu atu troka jerador sira nee. Por ezemplu, iha Uatulari konsumedores barak liu e to o ona beban maximo. Kestaun seluk nebe hato o mos mak EDTL Viqueque la hetan suporta transporte nebe sufisiente aju ajuda halo servisu operasional no iha problema ho per diem ba funsionariu distritu atu halo dezlokasaun ba servisu iha Dili. Chefe EDTL Distritu Viqueque lamenta tebe-tebes tanba promove no hetan tiha ona tomada de posse hanesan chefe devizasaun, maibe sei simu hela salariu nivel 3 nian. Problema ida nee quaze akontese iha distritu hotu. Servisu Agua e Saneamento (SAS) Projetu bee mos barak liu hetan ajuda orsamentu husi Parseiro Dezenvolvimentu sira, hanesan; USAID, RWSSP, CWS no selseluk tan. Relasiona ho servisu agua e saneamento, mosu problema ida kona ba prosesu konstrusaun bee mos iha Nahareka-Ossu. Projetu nee kompania tolu mak kaer, ho orsamentu U$ 300, maibe ate agora projeitu nee seidauk remata tuir tempo nebe determina. Maske nunee, SAS Viqueque mos halo Central EDTL Alianbata no matan Gas nebe atu dada mai gerador estudo no buka alternativa atu bele hetan assesu ba be mos husi fatin seluk, nunee labele depende deit ba bee nebe mai husi Loihuno. Jeralmente, ho vizita ida nee, Komisaun G foti figura jeral ida katak projeitu OGE 2009 ezekuta hotu maibe, projetu balu iha kualidade diak no balu la iha kualidade. Iha mos projeitu balun nebe abandonado, ezemplu projeitu bee mos Nahareka. Komisaun mos haree katak laiha koordenasaun no orientasaun husi menisteriu idaidak ba kompanhia no supervizor, menisteriu mos la halo koordenasaun ho autoridades lokais sira. Tanba nee difikulta autoridades lokais sira atu kontrola no monitoriza projetus sira nee. Kuadru avizu projetu nian mos laiha nafatin. Nee mak komunidade sira deskonhese volume projetu nebe hala o iha sira nia area. Iha mos fenomena kona ba fo tutan projetus husi kompania ida ba compania seluk sem liu husi kontratu legal ruma. La-iha transporte nebe sufisiente atu suporta servisu administrasaun no staff tekniku distritu nune e mos ho departementu sira seluk. Bazeia ba dadus hirak nebe hetan iha fiskalizasaun nee, Komisaun G rekomenda assuntu balun hanesan tuir mai nee: Ida, projeitus fizikus hotuhotu tenke envolve supervizaun no fiskalizasaun husi Obras Publika, atu bele iha sinkronizasaun ba kualidade obras. JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

25 Irigasaun Wereka. coarse tenki fo prioridade ba tau alkatraun, se lae bele at fali. Hitu, atu labele hamosu deskontentamentu, komisaun rekomenda atu osan ba kargu Chefe EDTL Viqueque tenki hetan mos hanesan Distritu sira seluk tanba simu ona pose iha fulan agostu Walu, rekomenda ba governu atu muda Dekreto Lei ne ebé fo over time ho valor $ 0,71 por horas ba montante ida satisfaktori. Sia, presiza halo manutensaun ba jeradores distritus sira tuir tempu determinadu, nune e jerador sira labele avaria bei-beik. Sanulu, projeitu Gas Aliambata husu atu kompanhia halo instalasaun lalais kanal husi gas fatin mai jerador atu nune e bele funsiona ona no mos instala baixada ba uma komunidade sira. Komisaun mos rekomenda katak projeitus ne ebe atu hala o presiza koordena ho autoridades lokais, no kria sistema legal ida ba implementasaun projeitus hirak nee. Rua, presiza envolvimento autoridades lokais ba prosesu implementasaun projeitus iha distritus no sub- Distritus, atu bele garante kualidade servisu no manutensaun ba futuru; Tolu, servisu edifikasaun, servisu de Obras Publika no servisu EDTL iha distritu hotuhotu tenke hetan garantia transportes adequados husi estado atu nune e sira bele akompanha no fiskaliza lala ok projei-tus hotu-hotu iha distritus no sub-distritus; Haat, kompanhia ne ebe halo projeitu la iha kualidade no la kumpri kontratu tenki fo sansaun ou hasai nia lisensa hanesan kompania, no kompania sira neebe halo projeitu ho kualidade tenki fo serti-fikasaun. Lima, projeitu konstrusaun irigasaun Be-Bui, husu atu halo investigasaun tanba iha indikasaun projeitu laiha kualidade no halo sub-kontratu laliu husi prosesu normal ka legal no atrazu ka kleur liu tanba kompania laiha kapasidade. Neen, estradas ne ebe hetan ona rehabilitasaun ka tau ona baze Sentru Saude Lugasa nebe iha faze konstrusaun Postu Polisia Watulari nebe sei iha faze konstrusaun Uma Eskuadra Polisia Sub-Distritu Viqueque, nebe halo ho PPR kualidade ladiak 26 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

26 KOMISAUN G HALO FISKALIZASAUN IHA DISTRITU COVALIMA NO BOBONARO Aktividade Komisaun Aktividade Komisaun Implementasaun Projeitu Pakote Refendum: Menus Kualidade Implementasaun Projeitu Pakote Referendum (PPR) iha Distritu Covalima no Bobonaro hatudu projeitu barak mak laiha kualidade. Persija rekruta tan rekursus humanus kompetentes hanesan Engineirus hodi halo supervizaun no fiskalizasaun ba projetus. Ekipa husi komisaun G nebe halao observasaun, verifikasaun no fiskalizasaun ba ezekusaun Projeitu Pakote Referendum (PPR), 2009, iha Distritu Covalima no Bobonaro hatoo rekomendasaun lubuk ida katak, Realizasaun Projektus Fizikus OGE, 2009 iha distritu refere tenke haforsa tan ekipa teknika iha ministerio das infra-struturas, liu-liu iha obras publikas no iha aprovisionamento atu prepara Deseñus de spesifikasaun obras, halo BoQ ba projektus no halo Deseñus projektus nian ho kualidade. Membru komisaun G nebe halo fisklizasaun iha Distritu Covalima no Bobonaro, iha loron 10 too 14 Marsu 2010 fulan hirak liu ba, fahe ba ekipa rua; ekipa ba halao fiskalizasaun iha Distritu Covalima mak hanesan; Prezidente Komisaun G, Pedro dos Martires da Costa, Deputadu Joaquim Amaral no Manuel Chradus Barreto nudar Tekniku Apoiu Komisaun. Ekipa fiskalizasaun iha Distritu Bobonaro mak hanesan; Vice Prezidente Komisaun G, Deputado Inacio Freitas Moreira, Sekretariu Komisaun, Deputado Arão Noé de Jesus C. Amaral, Deputado Francisco Araújo no Domin- gos Savio Freitas nudar Tekniku Apoiu Komisaun. Durante halo fiskalizasaun iha distritu rua ne e, komisaun halo enkontru ho autoridade lokal sira hanesan Administrador Distritu, Xefe Departementu Obras Públiku regional, Xefe departementu Eletrisidade, Xefe departementu SAS, Koordenador pakote referendum. Ikus liu, halo vizita ba fatin projeitus. Distritu Covalima Obras Públicas PPR ba Reabilitasaun trosu estrada Cassa, Zumalai. Montante orsamentu $ 419, Pakote servisu; ateru ho gravel (Wearing Coarse Repair) ba estradas 16 km, ke e valeta foun (escavation crouted stone), konstrusaun ba muru protesaun (Escavation stone massury wall) 6 km, konstrusaun ba Valeta (crouted stone Piching) husi kompania Timór Building ho Cradel. Projeitu konklui ona, iha melhoramento ba kondisaun estrada, maibé servisu ladun tuir spesifikasaun ne ebe iha, valetas balu luan liu, balu klean liu, superfisialmente estrada diak (permukaan jalan). Projeitu nee la iha quadru avizu. PPR ba Reabilitasaun trosu estrada Tilomar-Fatumea. Montante orsamentu $ 750, Pakote servisu; ateru (Base Coarse), ke e valeta foun (escavation crouted stone), ke e no konstroe muru protesaun (Escavation stone massury wall), konstrusaun ba Valeta (crouted stone Piching) husi Kompania Castelo Fronteira, Golden W ho EDS. Kualidade projeitu diak. Komisaun la hetan volume servisu tanba la iha kuadru avizu. Projeitu Reabilitasaun Estradas Urbanas, Passeios no Drainagem, Montante orsamentu $300, husi Orsamentu Geral do Estado, Pakote servisu; reabilitasaun ba passeios, drai- JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

27 nagem no melhoramentu ba alkatraun 500m. Projeitu konklui ona maibé nia kualidade la dun diak tamba fatin passeios komesa nakfera fali ona. Kompania Holgapa Lda, Maka halo ho numeru kontratu Controlo de Cheias Projeitu konstrusaun ba Kontrolu Cheias no Obras Mitigasaun mota Lomeia (Lomeia River-Suai). Montante orsamentu $ 100, husi Orsamentu Geral do Estado, Volume servisu halo muru protesaun ba Mota Lomeia. Projeitu konklui ona no kualidade projeitu diak maibé kompania la halo aterru (Back Fill) ba moru hosi parte ligasaun ponte ho mota. Projeitu konstrusaun ba Kontrolu Cheias no Obras Mitigasaun mota Mola (Mola River-Suai). Montante orsamentu $ 100, husi OGE, Volume servisu halo muru protesaun ba Mota Mola. Projeitu Konklui ona. Observasaun Komisaun projeitu la atinzi nia targetu (failha atinzi targetu), mota la o ketak no moru protesaun konstrui iha fatin ketak. Projeitu melhorar Estradas Selesionadas (Rampa Para Ponte Mola - A02 3 km Contrapartida com Japão). Montante orsamentu $ 300,000.00, husi OGE, Volume servisu halo Rampa (Ligasaun) entre Ponte Mola ba Estrada ho komprimentu 3 km. Tuir observasaun Komisaun iha terenu katak iha ona preparasaun husi kompania atu hahu konstrusaun tanba tuir informasaun ne ebé komisaun hetan, kompania ida husi Japão mai halo tiha ona Survey no agora komesa hamós ona fatin ba kompania atu hela (Base Camp) no dada tiha ona arame protesaun ba fatin nee. Projeitu Konstrusaun Ponte Mota Bee-Mós. Montante orsamentu $ 510, Uza OGE, 2008 ho Volume servisu halo ponte ho naruk 25, 6 m, luan 8,4 m. Estrada 152m ho rampa. Projeitu atraza tamba maioria material importa husi liur, kondisaun klima no pagamentu nebe atrajadu husi Governu. Projeitu atinji ona 75%, falta Muru Protesaun (stone massury wall), alkatraun no item servisu hanesan atéro (Wearing Coarse repair) lao hela (ongoing). Konstrusaun nee husi Kontraktor Top Liberty 88, Lda. Teknikus no trabalhadores balu mai husi Filipina no barak liu rai nain. Bee Mós PPR ba Perfurasaun no instalasaun sistema Bee Mós iha suco Camanasa. Montante orsamentu $ 88, Projeitu perfurasaun konklui ona maibé la iha aktividades seluk hanesan motabomba atu dada bee husi posu hatama ba tanki reservatoriu atu halo distribuisaun ba konsumu populasaun lokal. Kompania H20 mak kaer projeitu instalasaun nee. PPR ba konstrusaun Tanke Rezervatóriu Zincalima 190m3 iha Debos. Montante orsamentu $ Konstrusaun konklui ona maibe tanke rezervatóriu seidauk bele uja tanba seidauk halo instalasaun ligasaun bee ba tanke. Konstrusaun husi Kompania Mayul Jebet Unip. Lda. Eletrisidade- EDTL Extensaun ba liña foun Elektrisidade iha areia Busakukun-Lakonak-Trans Salele 1 & 2- Lalawa-Akarlaran-Suai Loro-Beco. Orsamentu $ 1, ,.35. Projeitu halao husi Kompania Dili Machineries Unip, Lda. Projeitu kolokasaun postes no dada fiu konklui ona, maibe seidauk instala ligasaun ho sentral distrital. Iha Central EDTL Suai iha deit gerador ida ho kapasiadade 1 MW tanba nee nia kapasidade lato o atu fornese enerjia ba populasaun tomak. Radio Televizaun Timór Leste (RTTL) Falta rezidensia ba pesoal neebé servisu iha transmiter TVTL iha Distritu Covalima. Iha terrenu pesoal nebe servisu ba transmisaun, uza deit dos hodi toba iha semente no sintina la-iha. Projeitus S E S (Secretaria de Estado Segurança) PPR ba Rehabilitasaun Esquadra Policia Suai Vila. Montante orsamentu $ 32, projeitu halao husi kompania Dinikede Unipesoal Lda. Projeitu konklui ona, kualidade diak. 28 JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

28 PPR ba Kontinuasaun konstrusaun Quartel Distritu Covalima. Montante orsamentu $ 82, N o kontratu RDTL 94817, data hahu to o Maské data kontratu hotu ona maibé konstrusaun lao hela (ongoing). Projeitu nee kompania Vivacia Lda maka halo maibé la konklui, projeitu to o deit 31 %. Projeitu nee kompania abandona tiha deit tanba nee PPR mai kontinua deit. Kualidade ladun diak, ladun iha fiskalizasaun husi kordenador Pakote Referendum ho autoridades responsavel edifikasaun distrital. Material ne ebe uza ladun tuir spesifikasaun ne ebe iha, halo didin ho eskadas arbiru deit, sama bosok deit nakfera ona. Obra nee pinta tiha ona maibe reboka (Finishing) sabaraut hela deit. PPR ba Konstrusaun postu UPF Walalama. Valor orsamentu $ 50, Konstrusaun husi kompania ETHAN construction. Projeitu konklui ona maibé seidauk uza. Kualidade projeitu ladun diak tanba odanmatan uza deit triplex ne ebé mihis, no kahor simente ladun diak. Distritu Bobonaro Iha fatin nee, iha mós Projeitu konstrusaun ba Torre Vigilancia Postu UPF Walalama ho montante orsamentu US$ 7,000 Konstrusaun husi kompania Aktividade Komisaun ETHAN construction. Projeitu konklui ona no kualidade diak. PPR dada bee mos/àgua Potavel no konstrusaun tanké ba Postu UPF Walalama. Valor orsamentu 105, Projeitu kompania IL CALEIC unipessoal Lda maka halao. Projeitu konklui ona, no bee to o ona iha posto, maibé obra nee la iha kualidade tanba tanki reboka (Finishing) la mahar, nee duni bee sulin hosi tanki nia lolon no tanki matan mós rahun fali ona. PPR ba Konstrusaun postu UPF Salele. Valor orsamentu $ 45, Konstrusaun husi kompania Silveira Lda. Projeitu konklui ona maibé seidauk uza. Projeitu nia klualidade diak. Maibé falta bee mós, sintina no ligasaun enerjia eletricidade. Projeitu konstrusaun edificio Registo Civil (New construction of civil registry Oficce in Suai) Montante orsamentu $ 162,464.75, n o kontratu RDTL MJ Konstrusaun husi kompania Lyenda Lele unip. Tempu servisu 10/7/2009 to o 10/12/ Projeitu konklui ona 100% kualidade diak no uza tiha ona. Estradas pontes no kontrolu de seias PPR ba normalizasaun mota Nunura. Orsamentu $ Projetu husi kompania IMELBEMRIK no kompania MAR VERMELHO. Projetu 100% hotu ho kualidade diak. La identifika projetu nia volume tanba laiha kuadru avizu nian. Projetu rehabilitasaun Estradas Rurai. Orsamentu $ fahe ba pakote rua; Loke estrada foun ba Cailako ho orsamentu $ no Atabae $ Ba Kailaku la konsege konklui tanba orsamentu la to o. PPR ba reabilitasaun estrada Oeleu- Lolotoe. Orsamentu $ ,60. Projetu husi kompania Maliana Brothers. Projetu konkluidu, laiha kuadru avizu no kualidade ladun diak. PPR ba reabilitasaun estrada iha jct. Mau Lolok-Kaboe (Bobonaro). Orsamento $ ,00. Projetu husi Kompania Leohilin Grup. La iha kuadru avizu no halo deit ateru ba estrada la halo saluran muru. PPR ba reabilitasaun estrada Maliana- Kailaku. Orsamentu $ Projetu husi kompania Hugo Amor Grup. Projetu hotu ona maibe kualidade ladun diak tanba ateru deit rai la uza silindro hodi hanehan no deskoñese volume projetu. Iha livro Orsamentu Geral do Estado (OGE) 2009, iha projetu ba manutensaun de estradas entre distritos Maliana-Suai-Ainaro ho valor $ ,00, maibe Regional OP Maliana deskoñese orsamentu ida nee. Kondisaun estrada Balibo-Kova nebe uluk hadia ho OGE 2008, liu husi projetu reabilitasaun estradas rurais, kondisaun at tiha ona difikulta asesu ba transportes publikus, liu-liu ba Polisia iha fronteira. Estrada rural iha Suku Hatas-Rairobo-Atabae, nebe iha tinan 2008 komesa loke maibe la iha kontinuasaun too agora. Komunidade lamenta ba ida ne e no husu halo kontinuasaun tanba komunidade barak maka hela iha parte ida nee. PPR Obras Publikas regional so iha kbi it halo monitorizasaun no rekomendasaun ba nasional konsidera ka lae sira nia rekomendasaun atu halo paga- JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

29 mentu ba kompania nee kompetensia nasional nian ka projetu nain (ministeriu ida-idak). Servisu Bee Mos no Saneamentu (SAS) PPR ba konstrusaun lavandaria no instalasaun bee mos iha Mota Ain. Orsamentu $ Projeitu husi Kompania Dividil Unip. Lda. Projetu konkluido. PPR ba perfurasaun no instalasaun sistema bee mos iha Batugede-Balibo. Orsamentu $ Projetu husi kompania Fronteira Cavalo, Unip. Lda. Projetu konkluidu maibe bee nia kapasidade la to o ba komunidade. Bee mos ba vila Sub-Distrito Balibo diak maibe la to o ba komunidade, liuliu iha tempu bailoro nebe komunidade balu tenki ba kuru bee do ok husi sira nia hela fatin. Divizaun SAS iha Dsitrito Bobonaro iha deit kareta ida nebe Chefe SAS uza ba deslokasaun ruma mai Dili no ba Sub- Distrito no mos uza ba tula material ba manutensaun ka hadia kanu nebe aat. Kareta nee tuan ona no avaria bei-beik. Bee mos ba vila Maliana fornese liu husi mota bomba nebe uza gerador. Ba operasional gerador nee SAS hetan alokasaun gazoliu 300 litros/mes, nebe la sufisiente atu fornese bee mos loron tomak. Tanba nee sira halo operasaun loron ida horas rua deit atu ense bee ba tanki no destribui ba komunidade, tanba nee maka bee la sufisiente. Parte seluk, iha Sub-Distritu Atabae, NGO Amizade ho apoiu orsamentu husi AUZAID, fura bee mos no distribui ba komunidade iha Sub-Distritu refere. Projetu foin hahu no deskoñese volume orsamentu. Divizaun SAS iha Distrito Bobonaro lamenta kona-ba projetus PPR atu dada bee mos, la iha koordenasaun ho sira nebe difikulta sira atu halo monitorizasaun no kontinuasaun. Eletresidade Gerador eletresidade iha vila Balibo maske halo tiha ona manutensaun maibe forsa la iha nafatin. Tanba nee sentral fornese eletresidade rotativa ba konsumidores sira. Se la hadia lalais gerador bele avaria total. Iha inisiu tinan 2009 sentral EDTL Maliana hetan apoiu gerador foun rua ho marka VOLVO, liu fulan ida deit gerador ida avaria tiha no ida seluk liu fulan neen avaria tan. Gerador nee kompania KILAT LAKU maka hola. Presisa halo investigasaun ba Kompania nee. Agora dau-dauk sentral EDTL iha gerador foun ida ho kapasidade 1,2 MW. Tanba konsumidor barak, lorloron fornese energia 1,05 MW. Nee katak uza ona forsa masimu husi gerador ho horas servisu 12 horas de tempu. Se la aumenta gerador foun ida ho kapasidade hanesan maka la-keleur tan gerador nee bele avaria, satan agora iha aumentu 40 km linha estensaun eletresidade foun. Funsionariu iha sentral EDTL Maliana iha ema nain nen (6) deit hamutuk ho Chefe EDTL. Sira halo servisu horas 14 loron ida, loron tama servisu normal no kalan tenki pikete too loron hodi kontrola gerador. Over time iha maibe $ 0,71 ba horas ida ho maximu fulan ida labele liu $ 30,00 ba ema ida. Problema boot liu maka over time nee fulan tolu hat foin simu no nunka kompletu, dala barak mos dehan hangus. EDTL Maliana iha kareta ida nebe uza ba hodi halo kontrolu no halo manutensaun ba fiu sira. Chefe EDTL uza mos kareta ne e desloka ba Sub-Distrito no Nasional se iha enkontro ruma. Momentu Komisaun ba vizita kareta nee nia rolamentu rahun no paradu hela. Husu tan sa la hadia, dehan sei hein mekaniku husi nasional tanba la-iha autorizasaun hodi hadia rasik. Negosiasaun Greater sun rise...> husi pajina 6 nunee bele fo presaun ba Australia nia pozisaun. Pontu ida nee importante, tanba durante nee informasaun sobre negosiasaun asuntu minarai laduun hetan asesu husi publiku. c) Movimenta Propaganda iha Australia rasik, em termos de kria relasaun diak no amizade ho entidades ou povu Australianu nebe la konkorda ho pozisaun sira nia governu rasik. Uluk iha governu anterior Australia nebe iha tempo neba lidera husi John Howard, asuntu Tasi Timor sempre hetan reasaun kontraditoria husi ninia povu rasik. Povu no sosiedade sivil Australianu, ejizi Governu Australianu atu respeita direitu no soberania Timor- Leste nian. 11 Nee duni envolvementu sosiedade sivil no povu husi nasaun rua nee presiza rekonhese nudar parte integradu husi luta atu hetan benefisiu Greater Sunrise nian. Partisipasaun entidade sira nee fo ona presaun balun ba Australia, ezemplu mak persentajem fahe reseitas Greater Sunrise nebe hetan mudansa maka as husi 18% ba 50%. 12 d) Movimenta Propaganda iha Nivel Diplomasia Internasional. Presiza foti kazu nee iha forum ou dialogu internasional sira hanesan ONU, ASEAN + 3, Asian Regional Forum (ARF), CPLP no forum sira seluk, nunee bele hetan simpatia internasional ba asuntu nee. Simpatia internasional husi pais nebe boot no forte sei fo presaun psikolojika nebe signifikante ba pozisaun Australia nian. e) Movimenta Balanço de Poder (balance of power) 13. Timor-Leste presiza konvense nasaun Asia sira seluk atu bele tama ba membru ASEAN. Wainhira tama ona ba komunidade ASEAN, sei fo impaktu ba kapasidade bargaining of power Timor-Leste nian ho Australia iha negosiasaun ba asuntu disputa ruma. Perspetiva Australia sei muda-an husi konseitu relasaun dependensia ba relasaun interdependensia ho Timor-Leste. 1 Ginanjar Bagyo, HUBUNGAN INTERNASIONAL (HI) student.umm.ac.id/, 06 Junho Ibid 3 Tempo Semanal, Timor-Leste Proven It s Suspicious of Australian Woodside Company, 06/tempo-semanal-edisaun-143-addendum.html, 24 Junho Timor Post, edisaun 29 de Junho de 2010, pág. 1 5 Ramlan Subakti Memahami Ilmu Politik, PT Gramedia Widiasarana Indonesia, Jakarta, 1992, hal.60 6 Ibid 7 John G.Taylor, Perang Tersembunyi, Sejarah Timor-Timur Yang Terlupakan, Fortilos, Jakarta, hal.25 8 Pasific.Scoop, Timor-Leste Dismisses Woodsides Sunrise Concept, Dili, 18 Junho Walter Jones, Logika Hubungan Internasional, PT Gramedia Pustaka/Utama, Jakarta, 1993, hal Roger Dawson, Secret of Power Negotiating, PT Gramedia Pustaka Utama, Jakarta, 2004, pág. 408 & La o Hamutuk, 06CMATSLH.htm 12 Ibid 13 Walter Jones, op.cit, hal JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru 2010

30 COOPERAÇÃO TÉCNICA PARLAMENTAR ENTRE A ASSEMBLEIA DA REPÚBLICA DE PORTUGAL E O PARLAMENTO NACIONAL DE TIMOR LESTE ACooperação técnica parlamentar entre a Assembleia da República de Portugal e o Parlamento Nacional de Timor-Leste tem por objectivo reforçar a capacidade institucional do parlamento timorense, aperfeiçoar e aumentar as capacidades profissionais dos funcionários parlamentares no desempenho das suas funções e reforçar a capacidade de gestão dos recursos humanos, materiais e financeiros, através do uso das novas tecnologias como instrumento de apoio à administração parlamentar. Para realização da cooperação técnica parlamentar foi estabelecido o protocolo de cooperação entre a Assembleia da República de Portugal e o Parlamento Nacional de Timor Leste, celebrado no dia 11 de Fevereiro de 2008 pelos respectivos Presidentes, que constitui o quadro formal para a institucionalização de um mecanismo de cooperação no domínio parlamentar e para o fortalecimento da capacidade institucional das duas administrações. Para a materialização das acções previstas no protocolo, os Secretários-Gerais de ambos os Parlamentos estabelecerão um programa plurianual de acções em áreas que consideram relevantes para o aumento da eficácia e eficiência dos respectivos serviços. Nexte contexto, a Secretária-Geral da Assembleia da República de Portugal e o Secretário-Geral do Parlamento Nacional de Timor Leste assinaram em Dili, em 29 de Agosto de 2009, o Programa de Cooperação Parlamentar que tem por objectivo a implementação de um conjunto de acções já definidas. O âmbito da cooperação parlamentar compreede a assistência técnica, a capacitação e formação e o investimento em material. As áreas de cooperação previstas são as seguintes: a. Relações Internacionais; b. Biblioteca e Arquivo; c. Gestão do Parlamento; d. Protocolo Parlamentar; e. Ensino da língua Portuguesa. O presente programa de cooperação parlamentar entra em vigor na data da sua assinatura e termina a 31 de Dezembro de Assim, para desenvolver o programa de cooperação, a Assembleia da República de Portugal designou, para o exercício das funções de encarregado de missão junto do Parlamento Nacional de Timor Leste, a Dr.ª Cristina Ferreira, jurista, assessora principal e especialista na área das relações internacionais, a qual desempenhará a missão de cooperação a que se refere no programa de cooperação, com vista assegurar a ligação entre os serviços dos dois parlamentos. (16 de Junho de 2010) Database DocBweb Koperasaun teknika entre Assembleia Republica Portugal ho Parlamentu Nasional Timor-Leste nebe maka asina akordu iha fulan Agustu 2009 kona-ba apoia teknika ba Biblioteka Parlamentu Nasional Timor-Leste. Iha fulan Julho 2010, staff teknika ida husi Asemblea Republica Portugal, senhor Luis Filipe Correia da Silva, fo treinamentu ba staf Parlamento Nasional iha fatin Biblioteka liu-liu iha progama katalogasaun no mos database. Iha programa katalogasaun, oinsa atu uza sistema database bainhira atu aksesu ba livru ruma ho dalan oinsa atu entri data kona-ba livru foun no mos oinsa estabelese sistema empresta livru nebe maka iha Bi-blioteka Parlamentu nian. Sistema seluk mos bele halo peskiza kona-ba livru no dokumentus sira nebe maka iha Biblio-taka maibe tenke uza komputador sira nebe iha ligasaun ho Servidor Parlamentu Nasional nian. Programa atu asesu maka tenki hakerek ho enter, maka sei mosu hanesan fotographia iha sorin nee. JP Tinan II/N o 3/Julho - Setembru

Observasaun Preliminariu KKFP kona ba Orsamento Geral do Estado 2009

Observasaun Preliminariu KKFP kona ba Orsamento Geral do Estado 2009 Konsellu Konsultivo Fundu Petroliferu (KKFP) Observasaun Preliminariu KKFP kona ba Orsamento Geral do Estado 2009 Komisaun C, Dezembro 2008 Apresenta husi :Ekipa KKFP Asunto mak atu koalia Rendimento Sustentavel

Leia mais

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO DISKURSU HOSI SUA EXCELENCIA PRIMEIRU MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO DISKURSU HOSI SUA EXCELENCIA PRIMEIRU MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO DISKURSU HOSI SUA EXCELENCIA PRIMEIRU MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO SEMINÁRIU HO OKASIAUN KONA BA INFORMASAUN 2 Jullu 2009 1 Ha u hakarak

Leia mais

Timor-Leste MAIS CIDADANIA, MAIS DESENVOLVIMENTO. Mais e melhor intervenção local das Organizações da Sociedade Civil

Timor-Leste MAIS CIDADANIA, MAIS DESENVOLVIMENTO. Mais e melhor intervenção local das Organizações da Sociedade Civil MAIS CIDADANIA, MAIS DESENVOLVIMENTO Timor-Leste DCI-NSAPVD//3-8 Mais e melhor intervenção local das Organizações da Sociedade Civil Halo intervensaun lokál husi Organizasaun husi Sosiedade Sivil sai barak

Leia mais

Komentáriu Ba Diresaun Jerál Estatístika - Ministériu Finansa Timor-Leste. Kestionariu Peskiza ba Atividade Negósiu 2015 Nian.

Komentáriu Ba Diresaun Jerál Estatístika - Ministériu Finansa Timor-Leste. Kestionariu Peskiza ba Atividade Negósiu 2015 Nian. La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Dom Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel : +670 332 1040 Email: laohamutuk@gmail.com Website:www.laohamutuk.org Komentáriu

Leia mais

Liufali tan ITIE nian. Modelo transparência Timor-Leste nian

Liufali tan ITIE nian. Modelo transparência Timor-Leste nian REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO ALOCUÇÃO SUA EXCELÊNCIA PRIMEIRO-MINISTRO KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OCASIÃO SESSÃO ABERTURA CONFERÊNCIA REGIONAL KONA-BA INICIATIVA

Leia mais

9 \1.?9 DEBATE age 2016 ~ INTERVENCAO INICIAL BANCADA FRETILIN

9 \1.?9 DEBATE age 2016 ~ INTERVENCAO INICIAL BANCADA FRETILIN :;L - \ Q.. -?..Di5 9 \1.?9 DEBATE age 2016 ~ INTERVENCAO INICIAL BANCADA FRETILIN ME~TAR Obrigado e muito Bom dia Sr. Presidente Parlamento Nacional e Caros Colegas Deputados, Sr. Primeiro Ministro ho

Leia mais

Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha Setór Dezenvolvimentu Ekonómiku 1 19 Juñu 2013

Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha Setór Dezenvolvimentu Ekonómiku 1 19 Juñu 2013 Caicoli Street, Dili -Timor Leste / Phone 77422821 / 77265169 Arsen_ctl@yahoo.com.au / nizio_pascal@yahoo.com Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2013 Konteúdu

Leia mais

Pobreza no moris iha TL

Pobreza no moris iha TL Pobreza no moris iha TL Semináriu Universidade Monash Dili, 5 Novembru 2014 Husi La'o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste

Leia mais

Demisaun Governu no Disolusaun Parlamentu Nasional

Demisaun Governu no Disolusaun Parlamentu Nasional Demisaun Governu no Disolusaun Parlamentu Nasional Tenke Salva-Guarda Unidade Nasional Mahein Nia Lian Nú. 127, 11 Dezembru 2017 Foto: Timor Roman/Calisto da Costa, 2017 Fundasaun Mahein (FM) Website:

Leia mais

Komponente PTM. Efeitu hosi Projetu Tasi Mane ba ekonomia no povu nia moris. Impaktu TMP ba sosio-ambiental. Projetu infrastrutura Petróleu Tasi Mane

Komponente PTM. Efeitu hosi Projetu Tasi Mane ba ekonomia no povu nia moris. Impaktu TMP ba sosio-ambiental. Projetu infrastrutura Petróleu Tasi Mane Enkontru Públiku Efeitu hosi Projetu Tasi Mane ba ekonomia no povu nia moris Projetu infrastrutura Petróleu Tasi Mane TL hahú servisu ba korredór petróleu Tasi Mane iha 2010. Inklui iha Planu Estratéjiku

Leia mais

INTERVENSAUN POLITIKA BANKADA PARTIDO CNRT NIAN, IHA ÂMBITU RE-APRESIASAUN BA VETO POLITIKO BA OJE 2016, HUSI SUA EXCELÊNCIA,...

INTERVENSAUN POLITIKA BANKADA PARTIDO CNRT NIAN, IHA ÂMBITU RE-APRESIASAUN BA VETO POLITIKO BA OJE 2016, HUSI SUA EXCELÊNCIA,... INTERVENSAUN POLITIKA BANKADA PARTIDO CNRT NIAN, IHA ÂMBITU RE-APRESIASAUN BA VETO POLITIKO BA OJE 2016, HUSI SUA EXCELÊNCIA,... Bankada Cnrt Friday, January 8, 2016, Dr. Vicente Guterres Senhores Vice-Presidentes

Leia mais

PRESIDÊNCIA DA REPÚBLICA GABINETE DO PRESIDENTE

PRESIDÊNCIA DA REPÚBLICA GABINETE DO PRESIDENTE PRESIDÊNCIA DA REPÚBLICA GABINETE DO PRESIDENTE Alokusaun Sua Exlensia Prezidenti Repúblika Kay Rala Xanana Gusmão, ba Konferensia Timor-Leste ho Parseirus Dezenvolvimentu Hotel Timor, 4 Abril 2006 Exelensia

Leia mais

Jose Neves Samalarua

Jose Neves Samalarua Jose Neves Samalarua Nudár Eis komisáriu KAK ita-boot hili dalan atu sai husi Komisáriu KAK hodi sai hanesan kandidatu PR ba eleisaun ida ne'e. Ha u hakarak atu husu, saida mak sai hanesan motivasaun prinsipál

Leia mais

Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha Setór Ekonomia. 6 Juñu Konteúdu.

Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha Setór Ekonomia. 6 Juñu Konteúdu. Komentáriu Sosiedade Sivíl ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha 2015 Setór Ekonomia 6 Juñu 2015 Konteúdu Introdusaun... 1 Rendimentu petróleu no gas sei kontinua tun.... 2 Osan Mina-rai

Leia mais

Relatorio ba Comissaun C Parlamento nian kona ba TSP II nia Missaun

Relatorio ba Comissaun C Parlamento nian kona ba TSP II nia Missaun Relatorio ba Comissaun C Parlamento nian kona ba TSP II nia Missaun Saida mak TSP? TSP nia significado mak Programa ba Tulun Transisaun (Transition Support Program - TSP) programa ida neebe Governo fo

Leia mais

Proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2015 ba Polisiamentu Komunitariu Presiza Apoiu Polítika husi Parlamentu Nasional

Proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2015 ba Polisiamentu Komunitariu Presiza Apoiu Polítika husi Parlamentu Nasional Proposta Orsamentu Jeral Estadu (OJE) 2015 ba Polisiamentu Komunitariu Presiza Apoiu Polítika husi Parlamentu Nasional Mahein Nia Lian Nú. 89, 30 Outobru 2014 Relatoriu Fundasaun Mahein Nia Lian ne e suporta

Leia mais

Submisaun Ba Prezidente da Repúblika Timor-Leste. Husi. La o Hamutuk. relasiona ho

Submisaun Ba Prezidente da Repúblika Timor-Leste. Husi. La o Hamutuk. relasiona ho La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040 no +670 7234330, email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

Leia mais

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁL SUBMISAUN: EZBOSU LEI IMPRENSA VERSAUN DAHULUK

JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁL SUBMISAUN: EZBOSU LEI IMPRENSA VERSAUN DAHULUK JUDICIAL SYSTEM MONITORING PROGRAMME PROGRAMA MONITORIZASAUN SISTEMA JUDISIÁL SUBMISAUN: EZBOSU LEI IMPRENSA VERSAUN DAHULUK BA PARLAMENTU NASIONÁL REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE (RDTL) 2014 Lia-makloken

Leia mais

Submisaun Luta Hamutuk Orçamento Rectificativo do Orçamento Geral do Estado 2010

Submisaun Luta Hamutuk Orçamento Rectificativo do Orçamento Geral do Estado 2010 Submisaun Luta Hamutuk Orçamento Rectificativo do Orçamento Geral do Estado 2010 Bazeia ba Proposta de Lei kona-ba Orsamento Rectificativo (OR) 2010 nebe guverno haruka ona ba Parlamento Nasional iha dia

Leia mais

La o Hamutuk Institute Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Pergunta Taur Matan Ruak Francisco Guterres Lu-Olo

La o Hamutuk Institute Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Pergunta Taur Matan Ruak Francisco Guterres Lu-Olo La o Hamutuk Institute Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org Dili,

Leia mais

Analiza Orsamentu Seitor Siguransa do Estadu ba Tinan 2012: Tuir Prespektiva Sosidade Sivil Nian

Analiza Orsamentu Seitor Siguransa do Estadu ba Tinan 2012: Tuir Prespektiva Sosidade Sivil Nian Fundasaun Mahein Nia Lian no. 26, 13 Dezembru 2011 Analiza Orsamentu Seitor Siguransa do Estadu ba Tinan 2012: Tuir Prespektiva Sosidade Sivil Nian Relatoriu Ne e Apresenta iha Parlementu Nasional Komisaun

Leia mais

BA PROPOSTA ORSAMENTU PARLAMENTU NASIONAL TINAN FISKAL 2014 Luta Hamutuk, Haburas Foundation, Fundasaun Mahein, CEPAD & TLMDC

BA PROPOSTA ORSAMENTU PARLAMENTU NASIONAL TINAN FISKAL 2014 Luta Hamutuk, Haburas Foundation, Fundasaun Mahein, CEPAD & TLMDC DEKLARASAUN KONJUNTA BA PROPOSTA ORSAMENTU PARLAMENTU NASIONAL TINAN FISKAL 2014 Luta Hamutuk, Haburas Foundation, Fundasaun Mahein, CEPAD & TLMDC DISPOZISAUN JERAL Tinan fiskal 2013 atu remata dadaun,

Leia mais

Reflexão Mensal Nº 4 Junho Irmã Rose Therese Nolta, SSpS no Irmão Brian McLauchin, SVD

Reflexão Mensal Nº 4 Junho Irmã Rose Therese Nolta, SSpS no Irmão Brian McLauchin, SVD Reflexão Mensal Nº 4 Junho 2017 HALUAN CIRCULO MARMAK NIA COMPAIXÃO, JUSTIÇA NO DOMIN INCLUSIVO BA MIGRANTES NO REFUGIADO SIRA Irmã Rose Therese Nolta, SSpS no Irmão Brian McLauchin, SVD HARE iha EUA no

Leia mais

Ekipa dezenvolve Kualifikasaun. Esperensia Dezenvolve Kualifikasaun Nasional no Kursu area Servisu Sosiàl Nivel de Juñu 2017

Ekipa dezenvolve Kualifikasaun. Esperensia Dezenvolve Kualifikasaun Nasional no Kursu area Servisu Sosiàl Nivel de Juñu 2017 Ekipa dezenvolve Kualifikasaun Esperensia Dezenvolve Kualifikasaun Nasional no Kursu area Servisu Sosiàl Nivel 3 29 de Juñu 2017 Introdusaun Servisu Sosiál Nivel III a) Prosesu dezenvolve kursu b) Objetivu

Leia mais

LIAN FOUN: Juventude Timor-oan nia Envolvimentu iha Prosesu Polítiku

LIAN FOUN: Juventude Timor-oan nia Envolvimentu iha Prosesu Polítiku LIAN FOUN: Juventude Timor-oan nia Envolvimentu iha Prosesu Polítiku i Organizasaun Counterpart International no Belun halo peskiza hamutuk. Counterpart International servisu hamutuk ho organizasaun nao-governu

Leia mais

VERSÃO EXPERIMENTAL BA JORNAL PARLAMENTO NACIONAL TIMOR-LESTE

VERSÃO EXPERIMENTAL BA JORNAL PARLAMENTO NACIONAL TIMOR-LESTE VERSÃO EXPERIMENTAL BA JORNAL PARLAMENTO NACIONAL TIMOR-LESTE Segunda-feira, 10 de Fevereiro de 2014 I. Série Número III LEGISLATURA 2. a SESSÃO LEGISLATIVA ANO LEGISLATIVO (2013 2014) SORUMUTU PLENÁRIA,

Leia mais

Proposta Lei Komisaun Anti Korupsaun

Proposta Lei Komisaun Anti Korupsaun La o Hamutuk Institutu ba Analiza no Monitor ba Desenvolvimentu iha Timor Leste Timor Leste Institute for Development Monitoring and Analysis 1/1a Rua Mozambique, Farol, Dili, Timor Leste Tel: +670 3325013

Leia mais

Favor revee hikas projesaun husi reseita no despeza total bainhira ita-boot halo revizaun ba Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2015.

Favor revee hikas projesaun husi reseita no despeza total bainhira ita-boot halo revizaun ba Orsamentu Jerál Estadu ba tinan 2015. La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua dos Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 Mobile: +670 7734 8703 Email: info@laohamutuk.org Website:

Leia mais

Orsamentu Estadu 2012

Orsamentu Estadu 2012 REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Matadalan Sidadaun Ida ba Orsamentu Estadu 2012 iha Repúblika Democrátika Timor-Leste Adeus Konfliktu, Benvindu Desenvolvimentu Introdusaun Lei Orgániku Ministériu

Leia mais

Helder Lopes Principal Economist and Chief of Staff Ministry of Finance

Helder Lopes Principal Economist and Chief of Staff Ministry of Finance POLITIKA NO ESTRATEJIA DEZENVOLVIMENTU EKONOMIKU TIMOR-LESTE Helder Lopes Principal Economist and Chief of Staff Ministry of Finance Dili, 05 Novembru 2014 ESTRUTURA APREZENTASAUN PLANU ESTRATEJIKU DEZENVOLVIMENTU

Leia mais

INTERVENCAO IHA PARLAMENTO NACIONAL DEBATE ORCAMENTO Husi Jose Luis Guterres, Frenti-Mudansa, 23 Novembru 2016

INTERVENCAO IHA PARLAMENTO NACIONAL DEBATE ORCAMENTO Husi Jose Luis Guterres, Frenti-Mudansa, 23 Novembru 2016 INTERVENCAO IHA PARLAMENTO NACIONAL DEBATE ORCAMENTO 2017 Husi Jose Luis Guterres, Frenti-Mudansa, 23 Novembru 2016 SENHOR PRESIDENTE DO PARLAMENTO NACIONAL SENHOR PRIMEIRO MINISTRO MAUN BOT MINISTRO CONSELHEIRO

Leia mais

República Democrática de Timor-Leste Ministério da Agricultura e Pescas. Tékniku Kuda Fehuk Midar Ne ebé Di ak

República Democrática de Timor-Leste Ministério da Agricultura e Pescas. Tékniku Kuda Fehuk Midar Ne ebé Di ak República Democrática de Timor-Leste Ministério da Agricultura e Pescas Tékniku Kuda Fehuk Midar Ne ebé Di ak 2013 Nota: Informasaun iha lívru ida ne e hanesan matadalan jerál ba prátika kuda fehuk midar

Leia mais

Jornal da República. Quarta-Feira, 17 de Janeiro de 2018 SUMÁRIO

Jornal da República. Quarta-Feira, 17 de Janeiro de 2018 SUMÁRIO Quarta-Feira, 17 de Janeiro de 2018 Série I, N. 3 $ 2.25 PUBLICAÇÃO OFICIAL DA REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR - LESTE SUMÁRIO COMISSÃO NACIONAL DE ELEIÇÕES : Deliberasaun CNE 01/01/2018 Aprovasaun Rezultadu

Leia mais

Matadalan ba Orsamentu

Matadalan ba Orsamentu REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE Matadalan ba Orsamentu 2013 Sai sidadaun diak, sai heroi diak ba ita nia nasaun Introdusaun Sai sidadaun ida-ne ebé di ak, mak sai mós eroi foun ba ita-nia nasaun hanesan

Leia mais

Proposta Reforma Lei Tributária Hs. Viriato Seac (2)

Proposta Reforma Lei Tributária Hs. Viriato Seac (2) Aprezentasaun (1) ba Sorumutu Públiku Proposta Reforma Lei Tributária 2008 Organizasaun Sosiadade Sivil-nia Perspetiva April 21, 2008 Ideia Jerál Hs. Viriato Seac (2) Proposta Reforma Lei Tributária, halo

Leia mais

REJIME ATU REGULA NA IN BA BENS IMÓVEIS NE EBÉ LAIHA DISPUTA

REJIME ATU REGULA NA IN BA BENS IMÓVEIS NE EBÉ LAIHA DISPUTA REJIME ATU REGULA NA IN BA BENS IMÓVEIS NE EBÉ LAIHA DISPUTA Konstituisaun Repúblika Demokrátika Timor-Leste, iha artigu 54. 0 hametin ona katak sidadaun Timor oan hotu-hotu iha direitu atu sai na in privadu

Leia mais

3/16/2017 BENVINDU. Observador Nasional no Konvidadus iha programa dezamina Informasaun Jeral ba Observador. Dili -STAE, 16 Marsu 2017

3/16/2017 BENVINDU. Observador Nasional no Konvidadus iha programa dezamina Informasaun Jeral ba Observador. Dili -STAE, 16 Marsu 2017 BENVINDU Observador Nasional no Konvidadus iha programa dezamina Informasaun Jeral ba Observador Dili -STAE, 16 Marsu 2017 1 ub S T opik Informasaun Papel Orgaun Administrasaun Eleitoral Papel Observador

Leia mais

IV GOVERNO CONSTITUCIONAL SECRETARIA DE ESTADO DO CONSELHO DE MINISTROS... KOMUNIKADU BA IMPRENSA

IV GOVERNO CONSTITUCIONAL SECRETARIA DE ESTADO DO CONSELHO DE MINISTROS... KOMUNIKADU BA IMPRENSA IV GOVERNO CONSTITUCIONAL SECRETARIA DE ESTADO DO CONSELHO DE MINISTROS... KOMUNIKADU BA IMPRENSA Sorumutu Konsellu Ministru loron 16 fulan Marsu tinan 2011 Konsellu Ministru hala o sorumutu iha kuarta-feira,

Leia mais

REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE PARLAMENTU NASIONAL

REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE PARLAMENTU NASIONAL REPÚBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE PARLAMENTU NASIONAL ESTATUTU KONA BA GRUPU FETO PARLAMENTAR TIMOR-LESTE NIAN Halo alterasaun iha loron 12 fulan Marsu tinan 2008 Sei konsidera ba buat ne ebé mak hakerek

Leia mais

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha Jullu 2016

Komentáriu husi La o Hamutuk ba Enkontru Parseiru Dezenvolvimentu Timor-Leste iha Jullu 2016 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670-3321040 ka +670-77234330 (mobile) email: laohamutuk@gmail.com Website:

Leia mais

Boletim Económico. Publikasaun fulan tolu husi Autoridade Bankária no Pagamentos Timor-Leste nian

Boletim Económico. Publikasaun fulan tolu husi Autoridade Bankária no Pagamentos Timor-Leste nian Publikasaun fulan tolu husi Autoridade Bankária no Pagamentos Timor-Leste nian Volume 1, Númeru 3 Outubro /2003 Loron ba dala uluk husi sirkulasaun osan-besi metalika Timor Leste nian besik dau-daun mai!...

Leia mais

INFORMASUN KONA-BA POLÍTIKA RAI

INFORMASUN KONA-BA POLÍTIKA RAI INFORMASUN KONA-BA POLÍTIKA RAI Dezembru 2016 KONKLUZAUN XAVE HOSI LEVANTAMENTU KONA-BA ASESU BA RAI, SEGURANSA POSE NO KONFLÍTU KONA- BA RAI IHA TIMOR-LESTE munisípiu programa munisípiu la'o s programa

Leia mais

KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU EKONÓMIKU, SOSIÁL NO KULTURÁL

KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU EKONÓMIKU, SOSIÁL NO KULTURÁL KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU EKONÓMIKU, SOSIÁL NO KULTURÁL KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU EKONÓMIKU, SOSIÁL NO KULTURÁL Tradusaun La Ofisial KONVENSAUN INTERNASIONÁL KONA-BA DIREITU

Leia mais

DEKLARASAUN UNIVERSÁL DIREITUS UMANUS NIAN

DEKLARASAUN UNIVERSÁL DIREITUS UMANUS NIAN DEKLARASAUN UNIVERSÁL DIREITUS UMANUS NIAN Adota no haklaken tuir Rezolusaun 217 (III) Loron 10 fulan Dezembru, tinan 1948 Asembleia Jerál Nasoens Unidas Nian PREÁMBULU Konsidera katak rekoñesimentu ba

Leia mais

Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2012

Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2012 Rua Kaikoli, Dili, Timor-Leste +670 726-5169 nizio_pascal@yahoo.com Deklarasaun Sosiedade Sivíl ba Enkontru Timor-Leste ho Parseiru Dezenvolvimentu iha 2012 Pontus importante 15-16 Maiu 2012 Favor komprende

Leia mais

SURVEY 2013 IHA TIMOR-LESTE KONA-BA ASUNTU SEGURANSA NO POLÍTIKA

SURVEY 2013 IHA TIMOR-LESTE KONA-BA ASUNTU SEGURANSA NO POLÍTIKA SURVEY 2013 IHA TIMOR-LESTE KONA-BA ASUNTU SEGURANSA NO POLÍTIKA INTRODUSAUN Iha 2013, Fundasaun Ázia hala o levantamentu nasionál ba daruak ho objetivu atu halibur opiniaun pesoál sira hodi tulun sukat

Leia mais

PM timoroan husu realizmu iha planeamentu ba Orsamentu Estadu 2017 nian

PM timoroan husu realizmu iha planeamentu ba Orsamentu Estadu 2017 nian http://noticias.sapo.tl/tetum/info/artigo/1474640.html PM timoroan husu realizmu iha planeamentu ba Orsamentu Estadu... 10/16/2016 5:50 PM PM timoroan husu realizmu iha planeamentu ba Orsamentu Estadu

Leia mais

Reforma Polísia no Jéneru

Reforma Polísia no Jéneru Nota Prátika 2 Pakote Informasaun kona-ba Jéneru no SSR Reforma Polísia no Jéneru KONTEÚDU Tanba sá mak jéneru importante ba reforma polísia? Oinsá jéneru bele integra ba reforma polísia nian? Dezafiu

Leia mais

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTER GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTER GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTER GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO Diskursu Primeiro-Ministro Mari Alkatiri nian iha sesaun abertura SORUMUTUK TIMOR-LESTE HO PARSEIRU DEZENVOLVIMENTU NIAN SIRA Hotel Timor,

Leia mais

1. Ha'u halo ona alerta katak investimentu daudaun nian labele sakrifika dezenvolvimentu aban-bainrua nian.

1. Ha'u halo ona alerta katak investimentu daudaun nian labele sakrifika dezenvolvimentu aban-bainrua nian. MENSAJEN HOSI PREZIDENTE REPÚBLIKA TIMOR-LESTE, TAUR MATAN RUAK, BA PARLAMENTU NASIONÁL HO FUNDAMENTUS KONA-BA NIA VETU BA ORSAMENTU JERÁL ESTADU 2016 NIAN (Dekretu hosi Parlamentu Nasionál nr. 20/III,

Leia mais

Seja um bom cidadão, seja um novo herói para a nossa Nação Política e Estrategia do Investimento Fundo Petrolífero

Seja um bom cidadão, seja um novo herói para a nossa Nação Política e Estrategia do Investimento Fundo Petrolífero Seja um bom cidadão, seja um novo herói para a nossa Nação Política e Estrategia do Investimento Fundo Petrolífero Ministério das Finanças Dili, dia 27 de Outubro de 2016 Tópikus Aprezentasaun 1. Objetivu

Leia mais

Orsamentu Jeral Estadu 2012 ha belit liu tan Malisan Rekursu ba Timor-Leste

Orsamentu Jeral Estadu 2012 ha belit liu tan Malisan Rekursu ba Timor-Leste Orsamentu Jeral Estadu 2012 ha belit liu tan Malisan Rekursu ba Timor-Leste TEMPO SEMANAL, 31 Outubru 2011 http://temposemanaltimor.blogspot.com/2011/10/orsamentu-jeral-estadu-2012-habelit-liu.html Husi

Leia mais

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN #1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN #1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN #1 JOVEN FETO AGRIKULTÓR SIRA UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy

Leia mais

Ohin, Bankada Partido CNRT hakarak halo apresiasaun jeral no perspektiva global e politika ba OGE tinan 2013.

Ohin, Bankada Partido CNRT hakarak halo apresiasaun jeral no perspektiva global e politika ba OGE tinan 2013. INTERVENSAUN DISTINTU DEPUTADO, Sr. NATALINO DOS SANTOS NASCIMENTO, XEFI BANKADA CNRT PARLAMENTU NACIONAL IHA OKAZIAUN DEBATE ORSAMENTU JERAL DO ESTADO (OJE) TINAN 2013 Parlamento Nacional, 4 Fevereiro

Leia mais

La o Hamutuk. Ezboso Lei Anti-Korupsaun

La o Hamutuk. Ezboso Lei Anti-Korupsaun La o Hamutuk The Timor-Leste Institute for Development Monitoring and Analysis Rua dos Martires da Pátria, Bebora, Dili, Timor-Leste P.O. Box 340, Phone: +670 332 1040 or +670-7234330 Email: info@laohamutuk.org

Leia mais

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO REPÚBLICA DEMOCRÁTICA DE TIMOR-LESTE GABINETE DO PRIMEIRO-MINISTRO ALOKUSAUN SUA EXCELÊNCIA PRIMEIRO-MINISTRO KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OKASIAUN BA TOMADA DE POSSE FUNCIONÁRIOS PÚBLICOS FOUN 01 Jullu

Leia mais

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu

La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua. D. Alberto Ricardo, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040 no +670 77234330, email: laohamutuk@gmail.com Website: www.laohamutuk.org

Leia mais

DISKURSU EXSELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKASIAUN SESAUN PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA DISKUSAUN NO VOTASAUN IHA JENERALIDADE BA

DISKURSU EXSELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKASIAUN SESAUN PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA DISKUSAUN NO VOTASAUN IHA JENERALIDADE BA DISKURSU SUA EXSELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKASIAUN SESAUN PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA DISKUSAUN NO VOTASAUN IHA JENERALIDADE BA PROPOSTA LEI NO. 15/III (3) GOVERNU NE EBÉ PROSEDE

Leia mais

SITUASAUN JUÑU TOO JULLU 2018

SITUASAUN JUÑU TOO JULLU 2018 Sistema Atensaun no Responde Sedu (AtReS) estabelese ona iha tinan 10 liu, husi servisu monitorizasaun insidente violénsia ne ebé akontese loro-loron kuaze Timor-Leste tomak. Sistema nee uza rede parseria

Leia mais

REZUMU ANÁLIZE JURÍDIKU

REZUMU ANÁLIZE JURÍDIKU REZUMU ANÁLIZE JURÍDIKU 20 Marsu 2018 AJAR no JU,S KESTAUN PRINSIPÁL Prinsípiu orientadór Autonomia Eskola Lian (literásia no instrusaun) Alunu ho nesesidade edukativa espesiál (NEE) Dezafiu barak relasiona

Leia mais

AVALIASAUN BA SETÓR NE E (SUMÁRIU): TRANSPORTE TERRESTRE/ESTRADA. 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e

AVALIASAUN BA SETÓR NE E (SUMÁRIU): TRANSPORTE TERRESTRE/ESTRADA. 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór ne e Estratejia Parseria País: Timor-Leste, tinan 2010 2015 AVALIASAUN BA SETÓR NE E (SUMÁRIU): TRANSPORTE TERRESTRE/ESTRADA Mapa Dalan iha Setór ne e 1. Dezempeñu, Problema, no Oportunidade sira iha Setór

Leia mais

Quarta-feira, 06 de Setembro de 2017 I Série-A -2 JORNAL IV. LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( )

Quarta-feira, 06 de Setembro de 2017 I Série-A -2 JORNAL IV. LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( ) Quarta-feira, 06 de Setembro de 2017 I Série-A -2 JORNAL do Parlamento Nacional IV. LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA (2017-2018) REUNIÃO PLENÁRIA DE 06 DE SETEMBRO DE 2017 Presidente: Ex. mo Sr. Aniceto

Leia mais

Conselho de Imprensa. Matadalan hodi interpreta Kode Étika Jornalítika nebe aprova ona husi Regulamentu Administrativu n. u 1/2017, 13 de Janeiro

Conselho de Imprensa. Matadalan hodi interpreta Kode Étika Jornalítika nebe aprova ona husi Regulamentu Administrativu n. u 1/2017, 13 de Janeiro Conselho de Imprensa Matadalan hodi interpreta Kode Étika Jornalítika nebe aprova ona husi Regulamentu Administrativu n. u 1/2017, 13 de Janeiro Díli, Loron 13, fulan Janeiru tinan 2017 Conselho de Imprensa

Leia mais

Devisão Relações Publicas, Comunicação e Educação Civica. Agenda N 0 345/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kuarta-feira, 12 de Janeiro de 2011

Devisão Relações Publicas, Comunicação e Educação Civica. Agenda N 0 345/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kuarta-feira, 12 de Janeiro de 2011 Devisão Relações Publicas, Comunicação e Educação Civica Agenda N 0 345/II Reuniaun Plenária Extraordinaria Kuarta-feira, 12 de Janeiro de 2011 Sesaun Plenária Extraordinaria ba loron ohin nian, preside

Leia mais

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 5 JOVEN SIRA HO DEFISIENSIA

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 5 JOVEN SIRA HO DEFISIENSIA LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 5 JOVEN SIRA HO DEFISIENSIA UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy

Leia mais

INTERVENSAUN BA PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA IHA PARLAMENTU NASIONAL KONA BA APRESIASAUN FOUN DEKRETO PARLAMENTU NASIONAL Nº20/III - OGE 2016

INTERVENSAUN BA PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA IHA PARLAMENTU NASIONAL KONA BA APRESIASAUN FOUN DEKRETO PARLAMENTU NASIONAL Nº20/III - OGE 2016 INTERVENSAUN BA PLENÁRIA EXTRAORDINÁRIA IHA PARLAMENTU NASIONAL KONA BA APRESIASAUN FOUN DEKRETO PARLAMENTU NASIONAL Nº20/III - OGE 2016 Parlamentu Nasional 8 de Janeiru de 2015 Sua Eselénsia Sr Prezidenti

Leia mais

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE POLICY BRIEF # 2 JOVEN MIGRANTE SIRA IHA SIDADE DILI

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE POLICY BRIEF # 2 JOVEN MIGRANTE SIRA IHA SIDADE DILI LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE POLICY BRIEF # 2 JOVEN MIGRANTE SIRA IHA SIDADE DILI UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another

Leia mais

Husi: Decio Ribeiro Sarmento, BMSc, MPH

Husi: Decio Ribeiro Sarmento, BMSc, MPH Dezafius husi mudansa klimatika: oinsa servisu nain saude ambiental no lideransa lokal sira halo hodi minimiza impaktu husi mudansa klimatika iha eskala lokal iha Timor-Leste? Husi: Decio Ribeiro Sarmento,

Leia mais

Instituisaun Mídia Profisionál no Rekursu Jornalista iha Timor-Leste

Instituisaun Mídia Profisionál no Rekursu Jornalista iha Timor-Leste Relatóriu Rezultadu Levantamentu Nasionál: Instituisaun Mídia Profisionál no Rekursu Jornalista iha TimorLeste Relatóriu CI Nú. 01, 10 Maiu 2017 Website: www.conselhoimprensa.tl 2017 Konteúdu sira 1. Introdusaun

Leia mais

Seksaun II: Análiza konabá Esbozu Lei Instituisaun Memória no mós Reparasaun

Seksaun II: Análiza konabá Esbozu Lei Instituisaun Memória no mós Reparasaun Bulletin Parlamentu Nasionál Nian husi JSMP Edisaun: Jullu 2010 Númeru: 2/2010 Seksaun II: Análiza konabá Esbozu Lei Instituisaun Memória no mós Reparasaun 1. Istoria prosesu dezenvolvementu esbosu Lei

Leia mais

Rezolusaun Parlamentu Nasional No. 11/2014 (Da necessidade de Realizaçāo de uma Auditoria ao Sector da Justiça) Introdusaun

Rezolusaun Parlamentu Nasional No. 11/2014 (Da necessidade de Realizaçāo de uma Auditoria ao Sector da Justiça) Introdusaun Opiniaun Legal Politika Kona- ba Rezolusaun Parlamentu Nasional No. 11/2014 (Da necessidade de Realizaçāo de uma Auditoria ao Sector da Justiça) Introdusaun Iha tinan ne e deit (2014), Parlamentu Nasional

Leia mais

TAMBA SÁ V GOVERNO KONSTITUSIONAL HAMOSU SEFI.?

TAMBA SÁ V GOVERNO KONSTITUSIONAL HAMOSU SEFI.? V GOVERNO CONSTITUCIONAL Gabinete do Secretário de Estado para o Fortalecimento Institucional TAMBA SÁ V GOVERNO KONSTITUSIONAL HAMOSU SEFI.? Antesedente ho Introdusaun Timor-Leste halo ona progresu boot

Leia mais

Analiza no monitor Orsamentu Jerál Estadu

Analiza no monitor Orsamentu Jerál Estadu Analiza no monitor Orsamentu Jerál Estadu 18-20 Novembru 2013 Husi La'o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 3321040

Leia mais

GLOSÁRIU ELEISAUN NIAN

GLOSÁRIU ELEISAUN NIAN GLOSÁRIU ELEISAUN NIAN lia fuan kona ba eleisaun ho lian Tetun, Portugés, Inglés ho Indonézia Abríl 2002 GLOSÁRIU ELEISAUN NIAN lia fuan kona ba eleisaun ho lian Tetun, Portugés, Inglés ho Indonézia Abríl

Leia mais

Hanoin balu husi La o Hamutuk ba Konferensia Regional EITI iha Timor-Leste

Hanoin balu husi La o Hamutuk ba Konferensia Regional EITI iha Timor-Leste La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Desenvolvimentu Rua dos Martires da Pátria, Bebora, Dili, Timor-Leste P.O. Box 340, Tel +670 332 1040 or +670-7234330 Email: info@laohamutuk.org

Leia mais

PARLAMENTO NACIONAL BANCADA PARLAMENTAR DO PARTIDO DEMOCRÁTICO Rua Formosa Dili Timor Leste Tlp: /

PARLAMENTO NACIONAL BANCADA PARLAMENTAR DO PARTIDO DEMOCRÁTICO Rua Formosa Dili Timor Leste Tlp: / PARLAMENTO NACIONAL BANCADA PARLAMENTAR DO PARTIDO DEMOCRÁTICO Rua Formosa Dili Timor Leste Tlp: 77178135/77266765 DEKLARASAUN POLITIKA BANCADA PARTIDO DEMOCRÁTICO IHA DEBATE ORSAMENTU JERAL DO ESTADU

Leia mais

Submisaun Hamutuk Sosiedade Sivil-nian ba Ministeriu da Justisa kona-ba Anteprojecto Lei de Terras (Versaun Segundu) 19 Outubro 2009

Submisaun Hamutuk Sosiedade Sivil-nian ba Ministeriu da Justisa kona-ba Anteprojecto Lei de Terras (Versaun Segundu) 19 Outubro 2009 Submisaun Hamutuk Sosiedade Sivil-nian ba Ministeriu da Justisa kona-ba Anteprojecto Lei de Terras (Versaun Segundu) 19 Outubro 2009 Introdusaun Konflitus hadau-malu rai no uma mak dimensaun ida husi Krize-2006

Leia mais

Sertifikadu Investidór Certificado de Investidor. Kestionáriu Questionário

Sertifikadu Investidór Certificado de Investidor. Kestionáriu Questionário Sertifikadu Investidór Certificado de Investidor Kestionáriu Questionário -Favor, hatan pergunta tuir mai ne e- Karik ita iha dúvida ruma hodi, halo favor kontaktu TradeInvest hodi hetan klarifikasaun.

Leia mais

Konstrusaun Estadu ba tinan sanulu oin mai: Reflesaun kona ba esperiênsia no expektativas Timor-Leste nian kona ba konstrusaun Estadu

Konstrusaun Estadu ba tinan sanulu oin mai: Reflesaun kona ba esperiênsia no expektativas Timor-Leste nian kona ba konstrusaun Estadu ALOKUSAUN SUA EXSELÊNSIA PRIMEIRU-MINISTRU NO MINISTRU DEFESA NO SEGURANSA KAY RALA XANANA GUSMÃO IHA OKAZIAUN REUNIAUN HO PARSEIRUS DEZENVOLVIMENTU TIMOR-LESTE NIAN Konstrusaun Estadu ba tinan sanulu

Leia mais

Relatóriu husi Grupu Serbisu kona-ba Revizaun Periódika Universál*

Relatóriu husi Grupu Serbisu kona-ba Revizaun Periódika Universál* Versaun Avansada Distr. Jerál 9 Marsu 2017 A/HRC/34/11/Add.1 Orijinál: Lia-Inglés Tradusaun iha Tetum la ofisial Konsellu Direitus Umanus Sesaun-34 27 Fevereiru-24 Marsu 2017 Item Ajenda 6 Revizaun Periódika

Leia mais

Quarta-feira, 13 de Junho de 2018 I Série A - N.º 1 JORNAL V LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( ) REUNIÃO PLENÁRIA DE 13 DE JUNHO DE 2018

Quarta-feira, 13 de Junho de 2018 I Série A - N.º 1 JORNAL V LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( ) REUNIÃO PLENÁRIA DE 13 DE JUNHO DE 2018 Quarta-feira, 13 de Junho de 2018 I Série A - N.º 1 JORNAL do Parlamento Nacional V LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA (2018-2019) REUNIÃO PLENÁRIA DE 13 DE JUNHO DE 2018 Presidente: Ex. mo Sr. Aniceto

Leia mais

Dezenvolvimentu projetu infrastrutura sira no dezafiu ba implementasaun Lisensamentu ambientál iha Timor-Leste.

Dezenvolvimentu projetu infrastrutura sira no dezafiu ba implementasaun Lisensamentu ambientál iha Timor-Leste. An edited version of this paper will be published in the forthcoming proceedings of the 2017 Conference of the Timor-Leste Studies Association. Dezenvolvimentu projetu infrastrutura sira no dezafiu ba

Leia mais

Terça-feira, 26 de Junho de 2018 I Série-A / N.º 4 JORNAL V LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( ) REUNIÃO PLENÁRIA DE 26 DE JUNHO DE 2018

Terça-feira, 26 de Junho de 2018 I Série-A / N.º 4 JORNAL V LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( ) REUNIÃO PLENÁRIA DE 26 DE JUNHO DE 2018 Terça-feira, 26 de Junho de 2018 I Série-A / N.º 4 JORNAL do Parlamento Nacional V LEGISLATURA 1.ª SESSÃO LEGISLATIVA (2018-2019) REUNIÃO PLENÁRIA DE 26 DE JUNHO DE 2018 Presidente: Ex. mo Sr. Arão Noé

Leia mais

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 3 JOVEN SIRA NE EBE LA IHA SERBISU, LA TUIR EDUKASAUN, KA TREINAMENTU

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 3 JOVEN SIRA NE EBE LA IHA SERBISU, LA TUIR EDUKASAUN, KA TREINAMENTU LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 3 JOVEN SIRA NE EBE LA IHA SERBISU, LA TUIR EDUKASAUN, KA TREINAMENTU UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for

Leia mais

GRUPO DAS MULHERES PARLAMENTARES DE TIMOR-LESTE (GMPTL)

GRUPO DAS MULHERES PARLAMENTARES DE TIMOR-LESTE (GMPTL) GRUPO DAS MULHERES PARLAMENTARES DE TIMOR-LESTE (GMPTL) Relatorio Atividades 2007-2012 1 KONTEKSTU Grupu das Mulheres Parlamentares de Timor Leste (GMPTL) ka Grupu Feto Parlamentar Timor Leste nian hari

Leia mais

REPUBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE NIAN SEKRETÁRIA ESTADU JUVENTUDE NO DESPORTU

REPUBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE NIAN SEKRETÁRIA ESTADU JUVENTUDE NO DESPORTU REPUBLIKA DEMOKRÁTIKA TIMOR-LESTE NIAN SEKRETÁRIA ESTADU JUVENTUDE NO DESPORTU Prefásiu Ha u-nia solok hanesan Sekretáriu Estadu ba Juventude no Desportu atu aprezenta Polítika Nasionál Juventude foun

Leia mais

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA TIMOR-LESTE

REPÚBLICA DEMOCRÁTICA TIMOR-LESTE REPÚBLICA DEMOCRÁTICA TIMOR-LESTE DISKURSU SUA EXCELÊNCIA PRIMEIRO-MINISTRO KAY RALA XANANA GUSMÃO NIAN IHA OCASIÃO APRESENTAÇÃO PROPOSTA KONA-BA LEI ORÇAMENTO GERAL ESTADO TINAN 2012 PARLAMENTO NACIONAL

Leia mais

Pareser husi La'o Hamutuk kona ba asuntu agrikultura no rai liga ho proposta orsamentu jeral Estadu 2015

Pareser husi La'o Hamutuk kona ba asuntu agrikultura no rai liga ho proposta orsamentu jeral Estadu 2015 La o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua dos Mártires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste Tel: +670 332 1040 email: info@laohamutuk.org Website: www.laohamutuk.org

Leia mais

Avó Me ar. Tuir imi-nia hanoin, Sandrina tenke halo saida atu ajuda nia avó?

Avó Me ar. Tuir imi-nia hanoin, Sandrina tenke halo saida atu ajuda nia avó? Avó Me ar Autora: Rosa de Sousa no Teresa Madeira Ilustradór: Edi Mario. D. de Carvalho Tuir imi-nia hanoin, Sandrina tenke halo saida atu ajuda nia avó? Baibain iha fulan ida dala ida Sentru Saúde organiza

Leia mais

Orsamentu Jerál Estadu no Sustentabilidade Ekonómiku

Orsamentu Jerál Estadu no Sustentabilidade Ekonómiku Orsamentu Jerál Estadu no Sustentabilidade Ekonómiku 10-14 Fevreiru 2014 Husi La'o Hamutuk Institutu Timor-Leste ba Monitor no Analiza Dezenvolvimentu Rua Martires da Patria, Bebora, Dili, Timor-Leste

Leia mais

Xanana Gusmão defends historic purchase of Greater Sunrise participation

Xanana Gusmão defends historic purchase of Greater Sunrise participation Unofficial translation by La'o Hamutuk. Portuguese and Tetum on following pages. Xanana Gusmão defends historic purchase of Greater Sunrise participation LUSA 16 April 2019 I want to remember that we must

Leia mais

MINISTÉRIO DA JUSTIÇA. Consulta Pública. Anteprojekto de Lei estabelese Regime Espesial hodi Define Titularidade ba Bens Imoveis (Lei de Terras)

MINISTÉRIO DA JUSTIÇA. Consulta Pública. Anteprojekto de Lei estabelese Regime Espesial hodi Define Titularidade ba Bens Imoveis (Lei de Terras) Consulta Pública Anteprojekto de Lei estabelese Regime Espesial hodi Define Titularidade ba Bens Imoveis (Lei de Terras) ONZE CAPÍTULOS: ESTRUTURA -OBJECTO E DEFINIÇÕES -DISPOSIÇÕES GERAIS -POSSE -USUCAPIÃO

Leia mais

Organizasaun Sociedade Civil Nia Submisaun Relasiona Orsamentu Jeral do Estadu 2019

Organizasaun Sociedade Civil Nia Submisaun Relasiona Orsamentu Jeral do Estadu 2019 REDE FETO TIMOR - LESTE, NETWORKING, ADVOCACY, CAPACITY BUILDING, INSTITUTIONAL STRENGTHENING AND ACCOUNTABILITY. Rede Feto s Office Rua Caicoli Dili Timor Leste Kompleks Edificio Obrigado Barack, Caicoli-Dili

Leia mais

Oinsá mak VI Governu Konstitusionál fó atensaun ba ODS ne e?

Oinsá mak VI Governu Konstitusionál fó atensaun ba ODS ne e? Implementasaun Objetivu Dezenvolvimentu Sustentável iha Timor-Leste: Rekomendasaun ba governu foun VIII Governu Konstitusionál husi República Democrática de Timor-Leste 31 Marsu 2018 Jerry Courvisanos

Leia mais

INFORMASAUN MERKADU TRABALLU LABOR MARKET OUTLOOK

INFORMASAUN MERKADU TRABALLU LABOR MARKET OUTLOOK REPÚBLICA DEMOCRATICA DE TIMOR-LESTE SECRETARIA DE ESTADO PARA A POLITICA DE FORMAÇÃO PROFISSIONAL E EMPREGO DIRECÇÃO GERAL DEPARTAMENTO DE INFORMAÇÃO DO MERCADO DE TRABALHO INFORMASAUN MERKADU TRABALLU

Leia mais

OGE 2018 : BAZE LEGAL, MONTANTE, FONTES, FOKUS EXECUCAO, ALOKASAUN SEITORAL. Mericio Juvinal dos Reis AKARA (Secretario Estado Comunicacao Social)

OGE 2018 : BAZE LEGAL, MONTANTE, FONTES, FOKUS EXECUCAO, ALOKASAUN SEITORAL. Mericio Juvinal dos Reis AKARA (Secretario Estado Comunicacao Social) OGE 2018 : BAZE LEGAL, MONTANTE, FONTES, FOKUS EXECUCAO, ALOKASAUN SEITORAL Mericio Juvinal dos Reis AKARA (Secretario Estado Comunicacao Social) 7/11/2018 1 BAZE LEGAL 7/11/2018 2 1 1. Lei Orsamentu,

Leia mais

Informasaun kona ba Diskusaun no Votasaun Generalidade, Especialidade no Final Global OGE 2011

Informasaun kona ba Diskusaun no Votasaun Generalidade, Especialidade no Final Global OGE 2011 Diskusaun iha Plenaria Parlamento nian kona-ba Orsamentu Jeral Estadu 2011 Pajina 1 Devisão Relações Publicas, Comunicação e Educação Civica Informasaun kona ba Diskusaun no Votasaun Generalidade, Especialidade

Leia mais

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 4 JOVEN LGBTI

LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 4 JOVEN LGBTI LA IHA JOVEN IDA MAKA HELA IHA KOTUK IHA TIMOR-LESTE ANALIZE SITUASAUN # 4 JOVEN LGBTI UNITED NATIONS DEVELOPMENT GROUP ASIA AND THE PACIFIC for more information or to request another copy please contact

Leia mais

Outubru 2011 Edisaun No. 4

Outubru 2011 Edisaun No. 4 Outubru 2011 Edisaun No. 4 Konaba ADB nian Estratejia Parseria Pais Estratejia Parseria Pais (EPP) mak Banku Dezenvolvimentu Aziátiku (ADB) nian plataforma prinsipal atu halo dezenu operasaun hodi presta

Leia mais

Segunda-feira, 28 de Setembro de 2015 I Série-A 04 JORNAL III LEGISLATURA 4.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( )

Segunda-feira, 28 de Setembro de 2015 I Série-A 04 JORNAL III LEGISLATURA 4.ª SESSÃO LEGISLATIVA ( ) Segunda-feira, 28 de Setembro de 2015 I Série-A 04 JORNAL do Parlamento Nacional III LEGISLATURA 4.ª SESSÃO LEGISLATIVA (2015-2016) REUNIÃO PLENÁRIA DE 28 DE SETEMBRO DE 2015 Presidente: Ex. mo Sr. Vicente

Leia mais